ШИНИЙН ЗУРГААН, НАСАНД ЄЛЗИЙ ЄДЄР
Єдєр дундын хэрд Балданцэрэн урьд шєнийн хэмжээгvй их ядралд дарагдан унтсанаа алгуурхнаар сэрэв. Эхлээд биеэ ажихад толгой нь маш хvнд, хоёр чих нь vргэлжлэн дvнгэнэж, амьсгал нь vеvе тасалдаж байлаа. Урьд шєнє яг орондоо ороод хэвтэхэд нь яг ийм байсан учир ер унтаагvй шиг санагдана. Толгойгоо арайхийн эргvvлэн нvд нээн харахад гэрт хvнгvй тооноор орж ирсэн нарны тусгал єдєр дунд болсныг илчлэнэ. “Yгvй энэ чинь юу вэ? Би зvvдэлж байна уу?” гэж биеэ ажихад бvх бие хачин хvнд, ялангуяа нvд, хамар, уруул тэр аяараа бусдын юм шиг хєшилдєнє. Барьж vзэхэд маш хєндvvр, зузаан хавдар суусан байх бєгєєд урьд шєнє Богдын ордны єндєр шон мєргєснийг санагдуулна. Дараа нь нас барсан амраг ба тvvний аав ээж нарын байсан байдал цєм сэтгэлд орж ирэн дотор харанхуйлж “Одоо над vхэхээс илvvтэй єлзийтэй юм алга” гэж бодов. Гэтэл бас амрагийнхаа бэлэглэсэн хєєрєгний дайлангийн нэгдvгээр нvvрийн vvлэн дээрх мєнхийн євс зуусан буга согоо хоёр харагдав. Тvvнийг анх харахад орчлонд хоёулаа тэнгэрийн жаргалыг эдэлье гэсэн утга санаа байсан бол одоо тийм биш, харин нvгэлт энэ орчлонгоос тонилсон хойно бидэнд энх мєнхийн жаргал ирнэ гэсэн утга санаа болон хувирахын зэрэгцээгээр одоо амраг нь vvлэн дээр “Одоо чи ир! ЮЭнд хоёулаа эрх чєлєєтэй нийлэн энх, мєнхийн жаргал эдлэхээ би тvрvvн хэлсэн биш билvv” гэж урин дуудан гар сунгаж байгаа шиг санагдахыг хэлэх vv, vхье гэсэн сэтгэлий нь улмаар шийдвэртэй болгож єглєє.
Гараа хєгжлєєсєє гарган дэрнийхээ хажуу дахь намхан шургуулга руугаа явуулан бvсэн дэх хутгаа хуйтай нь аван элгэн дээрээ авчрав. Сэтгэл нь ер тайван, одоо ингээд vхэх гэж байгаадаа баярлах мэт биеий нь хєшvvн хамар нармайн нь эмзэглэл цєм арилж зvрх нь боловч нэгэн жигд намуухан цохилно. Хутга сугалан зvрхнийхээ цохилтон дээр авчрахад vзvvр нь шєвєг болоод уг тємрийн нарийхан нь мэдэгдэн “Ай даа энэ ч харин амархан орно доо” гэж бодогдлоо. Гэтэл гэнэт гэрийн нь хаалга ширvvнээр нээгдэх чимээ Балданцэрэнг цочоов. Єєрийгєє биш, єєр бусдыг хорлох гэж байсан юм шиг хутгаа яаран хойш татан нуруун дороо нуув. Дэргэд нь нэг хvн ирээд хамраа шуухитнуулан зогсохыг чагнахад шавь нь байгаа ажээ.
-Багшаа! Багшаа! гэж шавь хєнжилд нь гар хvрэн зєєлнєєр цохилов.
-Аа юу вэ? Юу болоов? гэж толгойгоо хєгжлєєс гаргалгvй асуухад,
-Богд баригдаж! гэж сулхнаар хариулан амьгаадав.
-Богд ий? Хэн барих нь тэр вэ?
-Гамингууд!
-Хэзээ?
-Єчигдєр!
Єчигдєр гэдэг нь шинийн дєрвєн, сойвон лам шинийн дєрвєнд гамингийн ноёд дарга нар Богдод бараалхана гэж байсныг санахад бараалхах биш, барихаа тэгж мэдэгдсэн хэрэг байжээ гэж бодогдов. Гэвч тавлах юм алга. Харин Богд ямар боловч монгол хvн нэг бvрийн сvсэг бишрэлийг єєртєє татсан хvн бєгєєд “Тар нар vхэцгээ. Насны чинь хэмжээ гvйцсэн” гэж зарлиг буувч дуугуй дагах хvн олон байх атал ийм хvнийг барих нь юу вэ? Энэ бол монгол хvн нэг бvрийг адгуус малын тєдийд vзсэн доромжлол гэж бодогдон цээжинд нь их хорсол хуралдаж эхлэв.
Yе мєч ирэх тутам єшєє хорсол уур бухимдал нэмэгдэнэ. Ер монгол хvн энэ гамингуудад доройтол ирэхийг нь vзэх болов уу? гэхээс хєндлєнгєєс нь нэг хий юм “Yзнэ! Амьд байваас чи vзнэ. Єєр хvн ч vзнэ. Тэр байтугай vйл олноороо энх тєвшингийн жаргал эдлэхийг ч хэн байг гэх юм бэ?” гэж шивнэх шиг болов. “Гадуур хvн олны байдал ямар байна?” гэж асуухаар толгойгоо хєгжлєєс гаргаж харахад шавь нь алга.
Хєгжлийнхєє захыг буцааж толгойгоо бvтээж аваад “гаминг хэн доройтуулах юм бэ? Шашин бурхан уу? За харин хол байх аа. Yvнд орхноо бvх орноороо нохойгоо боловч дагуулан босвол яахав? Гэтэл бороохой шийдмээс єєр барих зэвсэггvй шvv дээ. Гэвч байз! Дvн євлийн хvйтнээр зах хязгаараар тархсан жижиг ангиудаас нь дайран цохихоор юу болох билээ” гэхчилэнгинйи их юмыг бодож гарлаа. Халага сэм нээгдэх сонсогдов. Орны хажууд нэг хvн сэм ирэн суухыг чих тавин ажихад шавь нь ажээ.
-Багш аа, багш аа! гэж яаран дуудах нь,
-За юу шээв?
-Нутгаас аянчид ирээд байна багш аа. Би тэдэнтэй уулзав.
-За тэгээд?
-Аав бие муу, хvн бvлгvй хэцvv байгаа гэнэ.
-Ахай тэгээд?
-Би явж vзэх юм билvv? гэж бодож байна.
-Дууллаа. Надад хоргодох хэрэггvй.
-Жа.
Ингээд багш шавь хоёрын хоорондын яриа нэг хэсэг тасарсан бєгєєд хоёр биенээсээ vг хvлээн нэлээд удсаны эцэст шавь:
-За та сайн сууж байгаарай! гэж тун аяархан хэлэв.
Yvний нь Балданцэрэн там тум сонсон дараах vгий нь хvлээв. Гэтэл чимээ алга. “Нэг мэдэхэд улс орон чинь гамингийн эсрэг тэмцэн босох нь магад. Тэр цагт чи амь биеэ хайрлаж хэрхэвч болохгvй шvv дээ” гэж захъя гэж бодон хєнжлийнхєє захыг хойш татан харахад шавь нь vгvй байсан бєгєєд тэгээд тэр арван долоо хvрч байгаа жаахан хvv, тэр чигээрээ ор сураггvй болсон билээ.
Хоёрдугаар бvлэг
ЦАГ ТЄРИЙН YЙМЭЭН
ЕР БУСЫН ЄДЄР
Шєнєдєє салхи жаваргvй нам гvм сайхан хоносон боловч чим хийсэн хvйтэнд намаг шалбааг хєлдєж ширvvн урсгалт Туул голын зах хоёр талаасаа зайрмагтаж, дундаа бараг аних шахсан байлаа. Энэ бол намрын сvvл сарын хорин зургаан.
Хvрээний урдах Богд уулын ой, оройгоосоо эхлэн шарласан тухайд євгєд хєгшид “Ай даа айхавтар зуд турхан болно бий!” гэхийнхээ зэрэгцээгээр “энэ жил бичин /мичин/ жил! Бичин жил ер амаргvй, зуд турхан болох тєдийгvй ханиад томуу ч болхноо гардаг шvv дээ гэж сэтгэл тvшин хэлэлцэн. Харин гамингийн тухай гэвэл,хэдхэн сарын ємнє хvртэл хvн толгойтой бvхнээрээ харуул занал, єшєє хорсол.. элдэв муугаар шагшин шуугидаг байснаа одоо болохоор энэ дийлэгдэшгvй юмыг дэмий тэгэхийн хэрэг юу билээ гэсэн шиг даан их юм ярихаа больсон ажээ. Гэвч гамин гэхийн оронд “чандруу” гэж нэрлэнэ. Хэдэн сарын ємнє “гамингууд vнс чандруу шиг хийсэн арилаасай!” гэж заналхийлэн хараасан нь хажуугийн хvнйи бах ханахад хvрсэн байх бєгєєд тvvнээс хойш олны сэтгэлд vнэхээр “vнс чандруу” гэж байвал тэдний хувь заяа доройтох болно гэж бодогдсоноос ийнхvv нэрлэж болсон аж.
Єнєєдрийн тэнгэр маш сайхан. Богдрын хvрээ тэр чигээрээ тулгын галанд элгэн биеэ ээж байгаа шиг намрын оготор шар наранд дулаацаж байх бєгєєд хvмvvсийн сэтгэл нам тайван, хvрээ хойд, урд, баруун гурван чиглэрээр аян замын хvмvvс нааш цааш хєврєлдєнє. Ганцхан зvvнээс юу ч алга. Яагаад хєл хураагдсаныг шохоорхон сонирхсон хvн ч тєдийгvй байлаа.
Зах зээл дээр зvйл бvрийн худалдааны мал хэдэн зуугаар багширч, дэлгvvр наймааны газар бараа таваар, элд эд хэрэглэгдэхvvний юмс зvсэн зvйлээр алаглан тvvгээр хэрэн хэсэн яваа хvн бvхэн нэг нэгнээсээ хожих хожсон зvйлээрээ баяжихаас єєр юу ч эс бодон, ид шагшаан шуугиан болж байхад Балданцэрэн гэртээ ганцаар, зvс царай нь цонхин цагаан бєгєєд бие мах бод нэлээд турснаас гарын vе болгоны завсраар цаад юмс даруй харагдах болжээ.
Балданцэрэн одоо тэр туранхай гараа ханцуйдаа зєрvvлэн элгээ тэврэн суух болжээ. Урьд ємнє Балданцэрэн гэрээс гарвал очих айлтай, хvрээд ирдэг найз нєхєдтэй агсан бол хайртай амрагаа алдсанаас хойш хэнийд ч очдоггvй, мєн хэн ч тvvнийг гэж ирдэггvй, ёстой гон бие гозон толгой гэгч болжээ. Єєрт тохиолдсон гашуун хагацлыг єєрийн биеэр амсаж, бусдад мэдэгдсэн зvйлгvй байвч уг хэрэг дорхноо хvрээ даяарт тvгэн тархаж, хvмvvс єєр хоорондоо ам дамжуулан ярихдаа Балданцэрэнг ухаан солиотой болсон гэнэ гэлцэх тул танил талы нь хvмvvс дэмий сэтгэл зовнин, орж ирж чадахгvй болсон байв.
Ингээд Балданцэрэн гэртээ гав ганцаараа сэтгэлд нь зєвхєн олон хоногийн турш тасралтгvй эргэлдэж байгаа гунигийн хар толбо л эргэлдэнэ. Чихэндээ нэг удаа “нvр хийсэн” огцом авиа гэнэт сонсогдоход гайхан чагнав. Єнєєх дуу дахин гараад гуравдахь дээрээ газар сонсолгон доргилуулахад тэр сая гэрээс гарав. Гудамжинд єєрийн нь адил гайхсан хvмvvс vймэн шуугилдаж байгаа vзэгдэнэ. Тэд цєм зvvн зvгт анхаарал тавин: “Энэ юу болж байна вэ?” гэж бие биеэс асуухад “Мэдэхгvй!” гэж мянга дахин хариулаад дэмий л vргэсэн мал шиг ийш тийш хуйлран шуугилдах аж.
Тэгснээ “Дайн” гэдэг уг хvмvvсийн сэтгэлд бууж ирэв. Хашаа байшингийн орой дээр гарав. Алсын бараа харж байгаа хvмvvсийн зарим нь
-Зvvнтэй дайн! Гэж дуу алдахад, зарим нь:
-Наймаа хотын цаана нvдний vзvvрт дєнгєж хvрэх газрын барагцаанд цэнхэр утаа vргэлжлэн манарч байна гэж сvр бадруулан тайлбарлана. Дор нь байгаа хvмvvс “Дайн!” гэдэг vгийг тєдий л vнэмшихгvй байвч “хэн хэнтэйгээ дайтаж байгаа вэ?” гэж гайхна. Гэтэл чухам хэн нь хэнээс мэдсэнийг бvv мэд! “Орос, монгол холилдсон баахан амьтад гаминг гэнэт дайран дайтав” гэсэн яриа нєгєє гудамжны хvмvvсээс дамжин ирэв.
Энэ бол баяр! “Гаминтай дайтав” гэсний нь хувьд хvмvvсийн царай инээмсэглэл тодров. Ялангуяа Балданцэрэнд энэ vг сонсогдохтойгоо зэрэг олон хоногийн турш хадгалагдсан гунигийг нь ор тас мартагнуулаад оронд нь: “энэ гаминтай дайтагч нь хаанахын хэн гэгч байдаг юм бол доо!” гэдэг бодол тєрvvлэв. Єєр хvмvvс ч єєрцгvй мєн л энэ асуудлыг гоц гойд чих тавин анхаарч, “хаанахын хэн гэгч вэ?” гэж бие биенээсээ асуун шуугилдана. Тэгээд ул мєрийг хэн ч олж авч чадаагvй байтал, vе vе нvргэлж байсан vхэр буугийн чимээ таг чиг болж, тунгалаг єдрийн нар ч баруунаа унан, юу юугаа жаргах болов.
Тэгэхэд хvмvvс мєн л гудамж, зээлдээ, нялх нярай багачуудтай боловч тvvнээ тэврэн сэтгэл тvгшин зvvн зvгийг ширтэнэ. Орой нар жаргахын ємнєхєн ашгvй нэг мэдээ ирvvлэхдээ: “Цагаан оросын их жанжин барон Унгерн гэгч гаминтай дайтсан гэнэ!” гэдэг яриа бий болсноо тэр дорхноо: “Би!” гэсэн хvсэмжлэлийн vг “гэнэ ээ” болон хувирав.
Шєнє Балданцэрэнгийн нойр хулжлаа. Урьд удаагийн шєнvvдэд миний ирээдvйн амьдралд жаргах цэнгэх , инээн баясах юу ч байхгvй. Байхаас зєвхєн гасланд дарагдсан бvгчим амьсгал, зовлонд нэрвэгдсэн зовлогон бие л байна гэж боддог байсан нь одоо оргvй болж, оронд нь єдрийн болсон дайны цуурай тvvний удаа дараалан сонсогдсон vхэр буугийн авианаас эхлээд: “Энэ цагаан оросынхон хаанаас гэнэт гараад ирэв? Эдний эцсийн зорилго чухам юу байж таарах вэ?” гэхчилэн элдэв учир нь vл олдох єдий тєдий юмыг зай завсаргvй бодох болов. Шєнє дундаас хойш арайхийн унтаад єглєє эртлэн босож гадагш гарлаа. Тvvний ийнхvv эртлэн гарсан учир юу вэ гэвэл урьд шєнийнхєє бодсоны учрыг олохыг хvсчээ. Єєрийнхєє гудамжийг ардаа орхин єєр гудамжнаа оронгуутаа євгєн эмгэн хоёрын уур хилэн болон хэрэлдэж байгаатай дайралдав. Эдний явдлыг сонсоход эмгэн нь, єглєєнийхєє цайн дээжийг єргєж байхад энэ євгєн дайралдав.
-Yгvй чи зvгийн муу зvvн рvv цай єргєх чинь юу вэ? гэсэн аж. Хариуд нь эмгэн:
-Зvгийн муу зvvн хойш гэх юу байхав, зvгээр єчигдрийн гаминтай дайтсан цагааныхан гэгчид дээж єргєх байна гэсэн бололтой. Гэтэл євгєн:
-Єргєж байгаа энэ дээж чинь цаашаа явчихсан цагааныханд биш, наана нь байгаа гамингийн тєлєє болох биш vv гэж дооглосноос хэрvvл vvссэн байв. Балданцэрэнг дэргэд нь хvрээд ирэхэд, хэрvvлийнхээ учир явдлыг эх адаггvй тоочин бие биеэ єсєлдєн буруудахыг оролдов. Хариуд нь Балданцэрэн:
-Хvн хvний бодол хvсэл яг л тэр хvндээ зєвтэй! гээд цагаан оросын цаашаа талийн одсоныг олж мэдсэнээ олзуурхан нєгєє хоёроос холдон явлаа.
Ер урьд шєнє Богдын хvрээнийхэн Балданцэрэнгийн адил элдвийг бодон нойр муутай хоноод, єглєє эрт босон уулзалдаж учир явдлыг бvрэн мэдэх гэсэн бодолтой, нар дєнгєж гармагц гудамж болгоноо хvн бий болон хэд гурваараа бєєгнєрєн хэлхэлдэнэ. Эдний дунд Балданцэрэн vг чагнан, зуур зуур зогсон явсаар єдєр дунд хvрэв. Энэ зуур Балданцэрэн цагаан оросын жанжин барон Унгерн гэгч орос, монгол цэрэгтэйгээр Наймаа хотын зvvн хойтох Улиастай аймаг уруудан гэнэт орж ирэн гаминг довтолгож мєхєх нь гамингийн ганц хороо угтан байлдаж ялагдсныг тодорхой мэдэв. Тэгээд чухам хэн нь хэнийгээ хохироосныг сонирхон чих тавихад “гамингууд єєдий тєдийгєєрєє хядагдсан гэнэ” гэхээс єєр гойд юи хэн ч vл ярих аж. Гэвч Балданцэрэн барон Унгерний буцан одсоноор нь тvvний хvчин мєхєсдєж аягvй бол ухаан жолоогvй зугтсан хэрэг бол уу гэж дотроо санан сэжиглэв. Гэтэл хvмvvсийн яриа ийм биш. “Энэ муу чандруунууд єєрийн эрхгvй сєнєнє” гэж баяр хєєр болохынхоо зэрэгцээгээр барон Унгернийг одоо хэзээ хэзээгvй ирнэ гэж зvvн зvгийг байн байн ширтэх аятай байх ажээ.
Эцэст нь Балданцэрэн гэдрэг буцах замдаа нэг гудамжны булан дээр, бусдыг бодвол аван саван дэмий яримгvй байдалтай хоёр хvний суун ярилцаж байхнаас нэг зvйлийг тодорхой олж сонсов. Энэ нь:
-Барон Унгернийхэн хойш ухрахдаа зургаан морь хєллєсєн нэг vхэр буугаа намагт шигтгэж орхиод, дєнгєж морьдоо салган авч амжиж шvv. Гэтэл эрсийн сайн нь дайны тvрvvнд vрэгддэг юм хойно доо, vхэр бууны морьдын тоноглолыг салгаж байсан нэг монгол эрийг /бодвол бусад нь сандарсандаа буй заа/ ганцаарангий нь хаяад явчихсан байв гэж хєх чисчvv дээлтэй дээд уруулдаа шингэн хар сахалтай хvнийг хэлэхэд хажуугий нь арай ахимаг настай, хvрэн торгон дээлтэй хvн:
-Пээ! Гэж толгой сэгсрэн гаслаад: – Yгvй тэгээд тэр эр яагаа бол?
-Тэр эр харамсалтай нь аргагvй боловч мєн бахдалтай! Гээд цааш хэлэхдээ: -гамингийн бароны єєдєєс гаран байлдсан хороон дарга єєрсдийнхєє заншлаар дайсны vхэр бууг єєрийн гараар олзлон авах гэж бvх доод дарга нараа дагуулан очоод мориноосоо буун урагш давшихад нь єнєєх монгол эр vхэр бууныхаа араас тэр даргыг буудан алаад, дараа нь єєрийгєє буудан єнгєрч шvv гээд инээмсэглэн хэлсэнд: Хажуугаас нь Балданцэрэн:
-Yгvй мєн сайн эр! Гэж єєрийн мэдэлгvй дуу алдав. Энэ даруй нєгєє хоёр зочин Балданцэрэнг харав. Зvс царай цонхигор болоод, vс сахал хоёр нь жигтэйхэн ургасны дээр олон хоног газар ширтэж гєлєрсєн нvд нь хэдийгээр инээмсэглэх боловч харсан зvг рvvгээ єрємдєх мэт хурц тусан бvлтийх нь тэдний нvдэнд эрvvл бишийн шинж тєлєвийг vзvvлсэн байж магад. Тэд Балданцэрэнг цочин ажсаны дараа, бие биеэ хараад vг дуугvй босон явав.
ГАМИНГИЙН ДОГШИРСОН НЬ
“Муусайн чандруунуудын сєнєлт єнєє юу маргааш уу” гэдэг дээр хvмvvсийн сэтгэл тасралтгvй эргэлдэж, айл єрх бvр єглєєнийхєє цайн дээжийг ганцхан зvvн зvгийг хvсэмжлэн єргєнє. Ингээд зvгийн муу зvvн хойд гэж vзлэг єєрчлєгджээ. Єглєєний нарыг мандуулдгийнхаа адил монголын нарыг гийгvvлнэ гэж хvн бvр шахам зєвхєн зvvн зvгийг л ширтэн залбирна. Гэтэл єнєєх гэнэт гарч ирэн тулалдсан барон Унгерн жанжин нь алга. Єдєр шєнє хоёр ээлжлэн єнгєрсєєр сар болоход бас л алга байлаа. Сонсвол тэр барон аугаа их хvчтэй гэнэ. Бvх монгол овогтонг нэгтгэн, их их хаант гvрнийг бий болгох гэнэ гэж ярилцана. Энэ ч бас хvмvvсийн сэтгэлийг хєхєєн баясгана.
Yvний нєгєє талаар гамингийн байдал эрс хурцдан ширvvслээ. Хvрээ тойрон хэдэн давхар харуул манаагаар бvслэгдэж, орох гарах хоёрт хvмvvс ємдєє тайлах шахам болтол нэгжvvлж шалгуулаад мултарна. Хvрээн дотор ч єєрцгvй, хаана бол хаана манаа цагдуул… гамингууд, бvх оршин суугаа эрэгтэйчvvдийн ихэнх хувийг эзэлсэн лам нар дээр анхаарал тавин тэдний цугларах хурал номын цагаар хэд гурваараа ирэн, дуган сvмээр нь орон гаран явна. Сан жасы нь газрыг сахин хамгаалах нэрийдлээр нэг буутай гамин байнга сахин сууна. Хариуд нь лам нар зvв зvгээр харин ч тэдний vйл ажиллагааг бахдан сайшаах байдал vзvvлэн алга хавсран мэхэлзээд “довтолж ирэх дайсны цог залийг доройтуулах тvй догжир гэгчийг залъя” гэж гамингийн яаманд байн байн айлтган зєвшєєрєл авна. Гэтэл энэ тvй догжир нь vнэхээр барон Унгерний эсрэг биш, харин єєрсдий нь доройтуулахын тєлєє бєгєєд “гамингууд удахгvй сєнєнє!” Одоогийн хvнд эднийг эсэргvvцэн тэмцэхээс илvv буян алга. Байлдан тулалдахыг бэлтгэгцгээ! Yхэхээс бvv ай! Амь насы чинь бурхан сахиус хамгаална. Yхэвч хамаагvй, хойд насандаа бурхны оронд саадгvй очиж тєрнє! гэж сvсэгтэн олныг тасралтгvй ятган, єєрийн эрхгvй бий болсон тэмцэх их хvслий нь улмаар хєгжєєн бадруулна.
Эл дунд Балданцэрэн орчин тойрондоо, юу юу болж байгааг бусдын адил мэдэж байгаа билээ. Тэгэхдээ Балданцэрэн энэ тэрийг єєр бусадтай уулзан ярилцаж мэдсэн биш, єнєєх орчлонгоос тасарсан мэт хvн амьтантай нийлэхгvй болсон нь хэвээр бєгєєд зєвхєн одоо улс орны маань ирээдvйн хувь заяа юу болох нь вэ? гэдэг асуудалд бvх сэтгэл нь татагдаад тэр зvгийн юмыг ухаан жолоогvй сонирхох болсондоо єдєр бvр гадуур гарч vнэн бодит хэргийг нvдээр vзэх, vл vзэгдэхийг єєр бусдын яриаг чагнан мэдэх ийм хоёр урсгалаар явж байгаа билээ.
Нэг єдєр Балданцэрэн мєн л гадагш гарав. Зам дээр нь хэдэн хvvхэд тоглож байгаа дайралдлаа. Тэдний нэг нь хураалгаатай тvлээний ард нуугдаж бусад нь нєгєє талаас нь давшина. Yзтэл эд єнєєх барон Унгерний vхэр бууны ард хаягдсан монгол эр, гамингийн хороо даргыг алсныг бахдал болгон наадна.
Тvлээний ард нуугдсан жаал гэнэт гаран тvрvvн ирсэн хvvхдийг бог малын эрvvний ясаар шагайн, амаараа буудан унагангуутаа “за миний хэрэг гvйцлээ” гэж шvд зуун єєрийгєє буудсан болон тэрийн унав. Балданцэрэн тэдний хажуугаар єнгєрєхдєє “Энэ ч лав монгол хvний амь хайргvй алалцан тулалдахын зєн бий” гэж бодов. Цааш яван зээл дээр очтол, энэ хvмvvс бусад єдрvvдийн л адил цугларсан байгаа боловч нэг л биш. Энд, тэндгvй уруу царайтай хvмvvс худалдаа наймаа хэлэлцэн, хєл хєгжсєн болохын оронд хэсэг бvлэг болон бєєгнєрч шивэр авир ярилцана. Тvvнийг явуут чих тавин чагнахад “…баригдав… бас баригдсан. Бариад л байгаа гэнэ!” гэх мэтийн vгс хагас хугас сонсогдох ажээ. “Хэн нь хэнийгээ юу боллоо гэж тэр вэ?” гэдэг асуудал Балданцэрэнгийн сэтгэлийг шинээр сэргээв. Хоёр чихээ аль байдгаар нь сунгах хєлийнхєє гишгэлтийг хичнээн аажууруулавч уг хэргийн учир vл олдох аж. Тэгэхээр Балданцэрэн даржин хувцастай хоёр євгєн дээр очив. Олноос онцгой суугаа тэр хоёр євгєн мєн л тэр хэргийн тухай ярилцан байх аж.
-Хэн баригдаа вэ? гэхэд євгєдийн нэг нь:
-Манай Хараагийн Дар эх ламтан гэж чичирхийлсэн хоолойгоор єгvvлээд, vрчгэр нvднээсээ нулимс гаргав.
-Хэн тvvнийг юу боллоо гэж барьсан хэрэг вэ? гэхэд хоёр дахь нь:
-Муусайн чандруунууд байхгvй юу! гэж заналтайгаар єгvvлэн тэнгэр ширтэнэ. Балданцэрэн: “Хараагийн Дар эх лам гэж хэн билээ?” гэж бодон доош ширтэв. Сэтгэлд нь нэг удаа дайралдан бараагий нь харсны хувьд, гал улаан торгон дээлтэй харах нvд ширvvн хурц, хамар томтой, царайн єнгє хvрлэгэр хvрэн болж ирээд сvрхий бяртай байх гэмээр том биетэй, гуч, дєч хоёрын хооронд насны хvн санаанд бууна. Хvмvvсийн хэлэлцэхээр бол энэ лам найр наргианыг таалан архи сархад зоогломтгой, хэт зооглон хєлчvvрэхдээ махгал бурхны дvрээр хилэгнэн гай барцдыг жанчих, хувь заяатан авхай нарыг ч мєн зvгээр єнгєрvvлдэггvй гэж нэг талаар айн сvрдэнэ.Нєгєє талаар мэргэ, тєлєг vзэх, барцдыг vлээн тарнидах, хараал жатгыг хариулах, догшин лус савдгийг номхотгох ёстой. Ямандаг бурхны бvрэлбаа гэж шагшин биширнэ. Гэтэл эн хvн бас монгол бичиг мэдэхийнхээ хувиар юм уу, эс бол нэр алдар нь нэгэнт дээр гарснаараа, автономитийн тєрийг анх байгуулахаас эхлэн тєрийн хэрэгт нэр оролцон цуурайтсаар аж. Гэвч Балданцэрэн энэ хvнийг бусдын адил онцлон vзэж байсангvй, харин ч хувийн эрх ашиг юугаан элдэв ов мэхээр хандуулахыг боддог зальтнуудын нэг буй за гэж дотроо vл тоомсорлодог байлаа. Одоо болохоор тvvнийг гамингийн гарт єєрийн эрхгvй орсны нь хувьд гол харлан, толгой дээш татан авч чадахгvй болов. Тэгээд хэдий удаан газар ширтсэнээ єєрєє эс мэднэ. Євгєдєєс хэзээ баригдсаны нь асуухаар харвал тэд хэдий нь алга болжээ.
Эндээс Балданцэрэн санаа алдан эргэв. Зээлийн хvмvvс мєн л шивэр авир ярилцсаар байгаа шиг vзэгдэнэ. Тэр дороос нооронхой чисчvv дээлтэй нvvр царай нь, vс сахал, тоос шороо хоёрт хэт дарагдсан янхигар туранхай хvн: “Таминь ээ!…” гэж хашгиран айсуй. Хvмvvс тvvнийг сонирхон зvг бvрээс угтан хvлээж авав. Єнєєх хvн гарынхаа урт хумстай бохир хуруунуудаа дээш сарвалзуулан:
-Жалханз хутагт баригдсаан! гэж хашгирав. Балданцэрэнгийн дотор палхийн амьсгал нь тагжрав. Єнєєх хvн шvд хавиран солиу гажуу гишгэлэх болсон хєл дээрээ нэг vе дэнжигнэн тэнцvvрээ олж аваад:
-Хатан баатар Магсаржав, манлай ван Дамдинсvрэнтэн нар бас баригдсан! гэж хашгирав. Балданцэрэнгийн хамаг сэтгэл мэдрэл дахин харанхуйлж, нэг vе орчны юм ор тас vзэгдэхгvй болов. Албан хvчээр амьсгал аван нvдэндээ хуралдсан хэсэг нулимсыг шавхан харахад єнєєх хvн, хэт ангайсан амаа хамхин уруул жимийхийг оролдсоноо эс чадан газар нулимж:
-Та минь алалцъя! Энэ муусайн vнсэн чандруунуудыг захаа нь аваад хадъя! гэхэд,
Хажууд нь нэг хvн: -Та минь, энэ чинь галзуу юм шиг юv вэ? гэх сонсдоно. Єєр нэг хvн єнєєхийн ємнє очин:
-Баатар гуай, та тун айхавтар согтож шvv! Одоо ингэж явах хэрэггvй, зvгээр гэртээ харьж амар! гээд сугадан авч олноос зайлуулахыг оролдов. Хариуд нь єнєєх хvний нvд сэргэн:
-Аа тийм, би бол баатар хvн Тойрон зогсогчдыг инээх ширтээд: -За та минь босъё! алалцъя! Биднийг бууны сум даахгvй, бурхан сахиус хамгаална.
Хvмvvс цєм дуугvй.
-Таминь та нар яагаад дуугvй байна вэ? Эсвэл та нар шар шанзав Бадамдоржтой санал нэгдэн улс орноо худалдсан хvмvvс vv? Хvмvvс цєм дуугvй… Єнєєх согтуу уурлав.
-Тийм байлгvй, сvнсээ алдсан хар ноход! Удахгvй тэр чандруунуудтайгаа цуг vнсэн чандруу болон тонилохоо мэдэж байна уу? Миний жанжин Хатанбаатар эгэл хvн биш, танай гэр гамингийн шоронд тогтохгvй, хэмх єшиглєн, зад дайран гарна. Хараарай! Уур хилэн нь бадран ханцуй чамлаж, хараал зvхлэхийн улмаар тонгичиж гарав. Хvмvvс мєн л дуугvй, бодох, сонирхох хоёрыг ээлжлvvлэн байснаа гэнэт захаасаа тархан бутарч эхлэв. Хэдийд ирснийг хэн мэдлээ, хувин хэлбэрийн дугуй саарал малгай дээрээ чиг єєд гозойсон чандаган цагаан отготой гамин ноён ташаандаа зvvсэн хилэн цагаан сэлэмэн бариулыг тавин хурууны бээлийтэй гараар барин зогсож байв. Хажууд нь хэлмэрч байгаа бєгєєд хэлмэрчийн vг хэлэхийг ноён, толгойгоо жаахан хазайлган чагнаж, агсамнан хашгирч байгаа согтууг хараа салгалгvй ширтэнэ. Ард нь хоёр гамин биеэ чанга барин зогсоно. Иймд тэднийг харсан бvхний нуруу руу хvйт орох бололтой, цээж даран навтасхийн сэм зайлан зугтана.
Ноён дагалт сэлтийнхээ хамт алгуур гишгэлэн урагш давшив. Єнєєх согтуу ажиггvй хэвээр, далан долоон юмаа хашгирсаар байв. Тэднийг бvр ємнє нь тулан очиход гэнэт харан,
-Аа зэвхий! Уулга алдан хойш ухрав. Гэвч даруй уур омог нь шатах аж.
-Чандруу чи юунд нvvр рvv минь хялам хялам ширтэнэ вэ гээд шvд хавиран тулан очсоноо:
-Хурай та минь энэ чандрууг алъя! гэж хар тэнхээгээрээ хашгирав. Хариуд нь ноён: -Жv-ваа гэж хашгирав.
-“Жv-ваа!” гэж юу вэ? Yvнийг Балданцэрэнгээс єєр тодорхой мэдэх хvнгvй байгаа боловч хоёр гамингийн урагш давшилтаас санд мэнд зугтаж харин Балданцэрэн ганцаар vлдэв. Согтуу хvн гамингуудтай шийдэмгийгээр барилцан авав. Тvрvvлэн ирснийг газар гуядан хаяснаа, янхигар цээжээ татан авч чадалгvй дээрээс нь даран унаад, хоёр дахь гамингийн барин авахад “Аа хар хомхруусууд аа! гэж хараал тавин, ар євєр хоёртоо хоёр гаминтай болон босов. Дээр нь хэлмэрч нэмэгдлээ. Тэд гудамжинд цус урсгахыг vл хичээхдээ зэр зэвсгээ газар тавьсан бєгєєд нэг согтуу дээр гурвуул ноцлолдох боловч нэмэр алга. Газар єнхрєн зууралдаж, єлєн шороо бужигнуулна. Мань согтуу нэг удаа бvгдийн дор орсноо:
-Аа Богдын сахиус аа! гэж муухай дуугаар хашгирахдаа босон харайж, хоёры нь доороо хийв. Дахиад л дор нь орно. Хоёр дахь дээрээ
-Аа Дамдинчойжоо сахиус аа! гэж хашгирахдаа гурван хvнийг гурван тийш нь vсэргэн босов. Гэвч нэмэр алга. Єєрєє хєл алдан гэдрэгээ саван унана. Гамин дарга хажууд нь, зvvн гартаа сэлэмнийхээ бариулыг барьсан хэвээр, хєл алцайлган ажиглана. Зуур зуур инээмсэглэхийг vзэхэд, энэ ноцолдооныг уур хилэнгээр биш, алиа наадмын чанараар vзэж байгаа нь илэрхий.
Хэсэг гамин гvйлдэн ирж хvч нэмэв. Ганц согтуугийн мєч болгонд нэг хvн оногдоод цаана нь хоёр хvн илvv гарна. Мань согтуу нэг хэсэг: “Ир хурай!” гэж хашгиран бvх хєдєлдєг бvхнээрээ vзэлцээд эцэст нь дєрвєн мєчєєрєє дамжлагдан явахдаа
-За гайгvй, эгж тєрєєд дахин vзэлцэнэ дээ гэж сэтгэл бvрмєсєн амарсан байдлаар єгvvлэх сонсогдов.
Балданцэрэн ч эндээс явлаа. Тэгэхдээ гэрийн зvг биш, хоёр хєлийнхєє хандсан зvгийг барин дэмий сажилна. Сэтгэлд нь саяын баригдсан хvний ер бишийн нvvр царай эргэлдэн vзэгдэж байлаа. Доош унагасан толгойгоо дээш татахад, нар юу юугvй жаргах гэж байх бєгєєд энэ нь мєн л саяын эрийг бодогдуулан, тvvний хувь заяа энэ жаргах нарны адил болохоос єєр зам байна уу? гэж гунигтайяа санав. Гэтэл Хатанбаатар Магсаржав, Манлай ван Дамдинсvрэн нарын явдал санаанд оров.
Магсаржав бол автономит засгийг байгуулахын ємнєєс эхлэн цэрэг дайн, манж хятадын эсрэг байлдан гайхамшигт ялалтуудыг байгуулснаараа ард тvмэнд хайрлагдсан хvн, Дамдинсvрэн нь барга хvн. Бvр дээр цагаас Манжийн эсрэг хєдлєн тэмцэгч бєгєєд эцэст нь халх нутагт орж ирэн халхын тусгаар тогтнолын тєлєє амь бие хайргvй зvтгэсэн гайхамшигт хvн. Одоо гэвэл тvvний нас єндєр жар хvрч байгаа аж. Энэ бvхнийг Балданцэрэн сайн мэдэх тул учир дvрсгvй олныг бодон сэтгэл зовнино.
Оройн нар жаргаж vдшийн бvрэнхий болж эхэллээ. Хvрээ даяар хvний хєл хєдєлгєєн зогсож, золбин нохдын шуугиан дэгдэнэ. Гэвч зvvн хvрээнд бvрээн дуу ер бишээр хvнгэнэх нь юу вэ? Гэнэтийн энэ явдлыг хvн бvр сонирхон хашаа хорооноосоо гаран чагнах бєгєєд Балданцэрэн ч мєн тэр зvг хандав.
Зvvн хvрээнд дэд “Богдын нар орд” гэдэг алтан дээвэрт дуганы орой, шингэсэн нарны гэрлийг єєртєє аван vлдсэн мэт гэрэлтэж, vе ше нижигнэнэ. Хvмvvс цугларан дуганы ємнєх талбайг дvvрэхэд дуганы хаалгаар хохимой толгой оройтой гурвалжин балинг хєє хуяг ба ган дуулга ємссєн хоёр хvн дамнан гарч ирэв. Энэ бол сор! Гай гамшгийг зайлуулах буюу ханиад томууг дарах хийгээд харгис догшин дайсны цог залийг мохоон vхлийн оронд нь тонилгох аугаа хvчит юм бол энэ сор гэж хуран цугларагсдын сэтгэлд буух аж.
Сорын зvvн баруун хоёрт мєн хуяг дуулга ємссєн гартаа аль эрт цагийн монгол дархны гараар бvтээгдсэн онгорхой амтай алд гаруй хэмжээний хvнд цахиур буу барьсан дєрвєн хvн явна. Эдний хойноос сор залах лам гарч ирэв. Энэ лам толгойдоо очир, очирын дор хохимой, тvvний дор хувхай ясан цээж бvхий хохимой жинстэй бєгєєд тvvний хоёр талаар уг малгайн том дугуй хар хvрээнээс аваад оройн очир хvрсэн гал дєлийн чимэгт “шанааны тага” гэдэг ер бишийн сvрт малгай ємсєж, биендээ, цамынх адил доош унжсан гурвалжин том ханцуйтай, євєр бэлхvvсэндээ зээ ваазын толгой, догшин дvрийг урлан хатгасан хатгалмалт хувцас ємссєн аж.
Ийнхvv сор залах нь бага хэрэг биш. Бvх догшид бурхдын дотроос хамгийн догшин “Жигжидийн” нанчин /их нямбыг/ гурван жил дvблэн /бясалган/ ер бусын шид олсон хvн л залж чадна.
Сорын ламын рараас хэдэн арван лам даган явна. Тэдний ємсєж зvvсэн нь бас энгийн биш, элгэн хvрэн тэрмэн орхимжоор бvх биеэ битvv ороож, шар торгон єндєр оройтой хянган ирмэгтэй овоодойгорой дээрээ цогцлуулсны нь хэлэх vv! Yдшийн бvрэнхий, бvрээн дууны хvнд хvнгэнэлт, бишгvvрийн авиа ямар нэг vл vзэгдэх хйи амьтныг аргадах мэт уянгалах, цан хэнгэрэг огторгуйн гvнийг илчилж байна уу гэлмээр нvржигнэн vvний дээр єнєєх хохимой оройтой гурвалжин сор, ард нь яваа залагч лам, тvvний хойноос дагасан хамтран залагч нар, тэгээд бас зvгийн муу зvvн урд зvгийг барин аажуухан давших нь vнэхээр vл ялагдах дайсныг аварга хvчээр даран тонилгох шинж тєлєвийг бvрдvvлжээ.
Хvрэх газар нь шар ордны зvvн ємнє, хэдэн зуун алхмын тэртээ. Тэнд євс мод хоёроор барьсан том овоохой байна. Сорыг очмогц овоохойд гал оруулав. Их дєл гэнэт бадран ойртсон бvхний элгэнд улаан шаргал туяагаа тусгана. Одоо vзээд єнєєх сор, тvvний оройн хохимой, хоёр хажуугийн нь галын дєлєн чимэглэл хийгээд доод сууринд нь хий дvvргэсэн хонины єлєн гэдсийг мушгиралдуулан хэдэн давхар ороосон энэ тэр нь бvр ер биш, бvх орчлонгийн хамаг гай гамшгийг шингээсэн буй заа гэж лавтай итгэгдэнэ. Ард нь яваа залагчийг дахин ажвал хохимой ясан жинст шанааны таг ємссєнийхєє дор магнайнаасаа аваад хамрынхаа vзvvрийг хvртэл хар будгаар зурвас, халзалсан галын гэрэлд анх тодрон vзэгдэх бєгєєд тэр лам, хоёр нvдээ дан цагаан эргэлдvvлэн гялалзуулахынхаа зэрэгцээгээр шvдээ хvчлэн зууж, амаа заналтайгаар ємєлзvvлэн уншлагаа уншиж, зvvн гартаа атгасан шингэн дуут хонх юугаа жин жин дуугаргана. Ингэхэд ламын оюун ухаан орчлонгоос аль хэдий нь тасраад, vй тvмэн муу зvгийн амьтадтай ач тач тулалдаж байгаа мэт ажээ.
Гэтэл ємнєх сорын доодох хэдэн давхар мушгиралдсан єлєн гэдсийн дунд хvмvvсийн жижиг баримал дvр олныг суулгасан байх нь юу вэ? Тэр баримлууд нь нэг жигдйин хавтгай оройтой саарал малгай, мєн нэг жигдийн оготор цамц, урт ємдтэй бєгєєд тус бvрнээ буу мэтийг барьснаараа гамингууд байх аж.
-Yгvй, тэр чандрууднуудыг харж байна уу? гэх шивгэнээн олны дундуур нэг явагдаад дараа нь:
-Хайрхан! Дээрхээс Дvйнхорын Да ламтныг єєрийн биеэр сор зал гэж зарлиг буулгасан юм гэдэг шvv гэсэн хоёр дахь шивнээн сонсогдон замхрав.
Сор залагч Дvйнхорын Да лам ємнєх сороо ухасхийн шvvрэн авлаа. Энэ хvн нуруу нам, vзтэл бяр чадал багатай баймаар атал хоёр хvний арай чарай дамжлан авчирсан хvнд сорыг сэвхийлгэн дээр єргєх нь vнэхээр ид шидийг vзvvлэх шиг.
Энэ даруй бvх орчин єєрчлєгдлєє. Ширvvн галын бадралт туйлдаа хvрэн, догшин дєл нь vе vе оройгоос тасран хийд замхарна. Бvрээн дуу хувиран хvнгэнэхийн оронд ярдаглан хашгирч, бишгvvр бас уянгалахын оронд хамгийн нарийн хєгєєр царган жиргэж, цан хэнгэрэг нижигнэхийн оронд хавиралдан харшилдаж, дэргэдээ байгаа хvмvvсийг ганцхан айн сvрдэхийн зvг авчирна. Гэтэл vvний хажуугаар гандан ясанд хадах зэвvvн дуугаар эхэр татан ягших нь эрлэгийн элч нарыг урин дуудаж байгаа нь тэр байлаа.
Юм бvр учиртай. Да ламтан, дээр єргєсєн сороо галын зvг оройгоор нь бєхийлгєн гударч мушгин, агаар єрємдсєнєє дээш татав. Дахин хоёр дахь єрємдєлтєє хийлээ. Гурав дахиа хийхэд нь бvх хєгжлийн авиа бас хувирсан нь бvр зэвvvн! Хvмvvсийн гол зvрх, аман дээрээ ирэн, их ламын нvдээ тас анин царай нь цайрах харлах хоёроор ээлжлэн хєлс дуслуулахыг харж эс чадна.
Дєрєв дэх дээрээ Да лам сороо гал руу гялх буулган шидээнд хойноос нь хар хадаг уяхан очир бариулт пvрэвийг элгэн доороосоо суга татан авч гурвантаа хий дvрэх бєгєєд энэ даруй хуяг дуулгат дєрвєн эр онгорхой амт цахиур буугаа нэг зэрэг гал руу тонгойлгон пин буулган, бvх чимээ таг тасарлаа.
Ёстой таг чиг. Тун саяхан туйлдаа хvрэн дvрэлзэж байсан гал доош суун тvvний хурц дєлийн оронд хааяа дарийн гашуун утаа зvг бvрдээ хvмvvсийн хамарт хvрнэ.
Одоо vзвэл сор залсан лам єєрийнхєє биеэс зайлан одсон амин сvнсээ арайхийн эгvvлэн авчрах бололтой, тас аньсан нvдээ нээн их амьсгал аваад алив амьтдад амар жаргалыг тvгээх ерєєлийн номыг уяхан хоолойгоор эхлэн уншиж хойш эргэнэ. Бусад лам нар мєн уншилцан хамт явна. Тэдний ард юу vлдэв гэвэл дєл нь барагдсан галын час улаан цог бєгєєд харанхуй дундуур гэрийн зvг явж байгаа хvмvvсийн сэтгэлд, бvх гамингийн сvнс сvлд тэнгэрийнхээ хамт vгvй болов. Одоо тэдний дунд ханиад томуу тархан vй олноороо хиарна бий гэсэн нэг гордлого эргэлдэнэ.
Энэ шєнє Балданцэрэнгийн нойр дахин хулжлаа. Ер гамингийн эсрэг тэмцэх явдалд сор залах нь дэмий сэтгэлээ хуурснаас єєр vнэн бодит юм болох уу гэж бодож эхэлсэн нь нэг мэдэхэд тэрхvv бодол хулжин очиж удаа дараагийн баригдсан хvмvvсийг дурсан бодож тэдний тєлєє гамшуудах харамсах, гунин гутрах цєм нийлэн, тvмэн зvйлийн зовлон болон эргэлдэнэ. Эцэст нь Балданцэрэн юу ч бодохгvй байхын тєлєє тэмцэв. Элдвийг бодох нь зєвхєн гадагш гаран олж сонсохыг байх тул Балданцэрэн гадагш гарахаа байя гэж бодно. Хийгээд байх юм хунадаа гэж чин сэтгэлээсээ бодох боловч маргааш нь чихэнд чимэгтэй юм дуулдах юу магад гэж горьдон мєн л гарсан аж. Гэтэл бас л гvн Жигмиддорж баригджээ. Лам Цэнд оргожээ. Бавуу гэгч ч баригдсан бололтой. Бас Жав, Даш нар алга л гэнэ. Магсар хурцын хvv Дугаржав оргосон л гэнэ.
Хаана л бол хаана уур бухимдал болон хємсєг зангидсан хvмvvс баригдсан зугтаасан хоёрын тєлєє сэтгэл зовнин шивар авир хэлэлцэнэ. Нэг мэдэхэд Жамъян гvнгийн нэр дуулдах шиг.
-Жамъян гvн яасан гэв ээ? Гэж цочин асуухад єєр хvнтэй цааш харан ярьж байгаа хvн эргэн,
-Аль хэдий нь баригдсан. Одоо арваад хонож байгаа бол уу, буутай гамингууд дундаа хийн явж байхтай нь би дайралдсан гэжээ.
Балданцэрэнгийн царай хохин цагаан болон гэрийн зvг яаран эргэв. Юунд энэ вэ? Бvv мэд. Єєрєє vл мэднэ. Гамингууд юу гэж байна вэ?Аль зvтгэлтэн бvхнийг хаман барьж байгаа нь Балданцэрэнд тодорхой аж. Гурван хоног гэртээ шигдээд одоо юу дуулдах бол гэж дахин гарахад бас л баригдаж гэнэ л гэлцэх юм. За хэн баригдав гэхэд Дvйнхорын Да ламын нэр ч гарлаа. Тэгснээ Сvхбаатарыг барьсан хvнд арван мянган янчаан єгнє гэж гамингийн яамнаас зар тараасан гэнэ. Бодоо, Данзан, Лосол, Догсом, Шагдаржав, Чойбалсан нарыг барьж авчирсан хvнийг хєхvvлэн шагнах гэнэ ч гэх шиг… Хvмvvсийн яриа ийм байхын зэрэгцээгээр: “Богд ламтанг яах бол?” гэсэн нэг тvгшvvрт яриа байна байн дайралдана. Єнгєрсєн хавар гамингууд Богдыг барин хориод, олны сэтгэл айхавтар алдагдах аюул гарч магадгvй болж ирэхэд сулласан бєгєєд тэгэхдээ мєн олны сэтгэлийг єєртєє татах гэж туг хиур хийсгэн бvрээ бємбєр нижигнvvлэн ихэд хvндэтгэх маяг гарган ордонд нь залсан аж. Гэсэн ч ард олон гамингийн тэр арга ухаанд автагдсан зvйлгvй, харин гамингууд Богд ламтны амьд бурхан болохыг одоо мэдэн, єєрийн эрхгvй мєргєн сєгдєв гэж vзсэн байна. Єнєє ч гэсэн тэр бодол нь хэвээр бєгєєд гамингууд барихгvй дэг ээ гэж бие биеийн сэтгэлийг аргадан тайтгаруулна. Гэтэл бас “Богдын орд хэдэн давхар гамингийн манаагаар хvрээлэгдэн хvн амьтан орж гарч болохгvй байна” гэж хэлэлцэх нь юу вэ?
Балданцэрэн, Богд ч мєн баригдаад байгаа юм байна гэж бодсоор гэртээ хариад тvших тєр, тулгуурлах хань нєхєдгvй хvний ёсоор мєн л элэг тэврэн газар ширтэн суув. Хашааны хаалга хяхтнан нээгдэхэд: “Ашгvй хуучин танилуудаас минь ирж байгаа бол уу” гэж горьдон сэтгэл сэргэв. Хоёр хvний хєлийн чимээ vvдэн дээр ирэхэд угтан авах гэж єндийв. Гэтэл хоёр гамин байлаа. Тvрvvчийнх нь гамин дарга, дараачийнх нь харчин монгол хэлмэрч эжээ. Гамин дарга нь маш туранхай, нvд нь ухархайдаа шигдэж, шанааны яс гар тээглэм ёрдгор бєгєєд гуулин шаргал царайны нь нимгэн уруулд армаг тармаг сахал бурзайна. Хувцасны нь зах хvзvvндээ хэт элбэгдсэн дєч эргэм насны хvн байлаа. Энэ хvн гэрийн доторхыг уйтгартай нvдээр санаа алдан эргvvлж тойруулан хараад хэлмэрчээ чи ярь гэх мэт нvvрий нь ширэв. Хэлмэрч:
-Та Балданцэрэн мєн vv?
-Мєн би Балданцэрэн байна.
-Та автономитын гадаад яаманд гадаад хэргийг эрхэлсэн тvшмэлийн алба хааж байсан байхаа, тийм vv?
-Тийм ээ, хааж байсан…
Хэлмэрч нь даргадаа саяынхаа ярьсныг ойлгуулан дамжуулав. Дарга нь: “уун, уун…” дуугаран сонсоод:
-Таныг манай Си лин пvvгийн яам дуудав гэж хэл гэв. Тvvний нь Балданцэрэн тодорхой ойлгосон боловч хэлмэрчээр зориуд давтуулав. Тэр зуураа, “Намайг бусдыг байцаан шvvх єнєєх хэрэгтээ ашиглах нь” гэж тааварлан хэрхэн мултрах тухай бодов. Тэгснээ “за за” гээд малгай аван босоход хэлмэрч:
-Yгvй та байз! Бодвол та тэнд хэд хичнээн ч хонож магадгvй, хєнжил дэвсгэрээ ав! Гэв.
Балданцэрэн сая учрыг ойлгомогц эгшин зуурын дотор бvх бие зарсхийн зvрхний нь цохилт тархин дотроо тасрах шиг болсноо “За яамай! Єдєр тутам улс орны тэргvvн хvмvvсийн єдий тєдийгєєр баригдахыг сонсон тарчилж сууснаас нэгэн адил баригдан хамт сууж байсан нь дээр” гэж бодохтойгоо зэрэг сэтгэл онгойж нэг л их сайхан болох шиг болов. Хєнжил дэвсгэрээ яаран хуулан авсанд, гамин дарга: Та битгий яар! Цай хоолой аятай тавтай идэж уухыг ч би зєвшєєрнє” гэв. Yvнд Балданцэрэн баярлаж, “vнэхээр хятадын ард тvмэн бидний хооронд єшєє хонзон байхгvй шvv дээ!” гэдэг нэг шинэ бодол тєрєв. Хєнжил дэвсгэрээ сугавчлан гарахад гэрийн хаалганы хоёр талаас хоёр гамин буу тонгойлгон угтан авч араас нь даган эхлэв. Хашааны хаалгаар гарахад бас хоёр гамин угтан авч ємнє нь оров.
Одоо л Балданцэрэн єєрийгєє хэчнээн сvрхий том хvн болохоо мэдэв. Урьд ємнє єєрийгєє тун ялигvй бага, хvч чадлаар боловч дорой, оюун ухааны талаар ч гэвэл буурал толгойтой, нvдний нь зовхи буусан євгєдийн дэргэд юу ч биш гэж биеэ тун багад аваачин боддог байсан аж.
ГАМИНГИЙН ШОРОН
Богдын хvрээний зvvн урд зах, хуучин Манж амбаны сууж байсан газар Си-лин пvvгийн яам байдгийг хэн эс мэдэх билээ. Харин тvvний урдхантай гэнэт доош буусан газрын гангыг ашиглан ухаж маш айхавтар оромж савууд бий болгосныг бас тэр бvрээрээ мэддэг биз.
Балданцэрэн буутай дєрвєн гамингийн дунд явсаар саяын дурдсан газрын их хашааны ємнє ирэв. Хаалган дээр нь бас л буутай манаа зогсож байв. Хашаа нь маш єндєр, цэх сайхан гуалингуудын холтсыг шударгадан ховхолж гуулин шар болгож, оройгий нь шор болтол vзvvрлэж хатгасны нь харахдаа хvмvvс энэ хашаан дотор нь юу байгааг мєн тодорхой мэдэж байв.
Баригдсан этгээдийг их хаалганы хажуугийн бага хаалгаар оруулмагц ємнєєс нь нэг бага дарга угтан авч, хажуугийн бяцхан байшинд оруулж, хань нєхєдтэйгээ хvч хавсран нэгжих тєдийгvй, “Ємд шувтал! Цааш эргэ! Доош тонгой!” гэж хvртэл шалгана. Балданцэрэн ч ингэж хамаг байдгаа vзvvлээд мєн л туугдан гарч тэрvvхэн хойхон нь байгаа ганганы нvvрэнд зоож суулгасан хоёр хаалгыг vзэн, ногооны зоорь бол уу гэж бодов. Тэгээд ард яваа даргын тvрvvлэн очиж хоорондоо хэлхээстэй том том тvлхvvрийг шажигнуулан гаргаж ирэхий нь нvд гєлрєн гайхна. Цоож нээгдлээ. Хаалгын самбарыг хєндлєн даруулсан хvн тємрийг цvvнээс мултран хаяхад хан янхийсэн айхавтар авиа гарав. Ийнхvv ер бусын зузаан хаалга хяхнасан муухай дуугаар нээгдэж, хадны агуй мэт ангайсан том амтай сав руу Балданцэрэн єєрийн эрхгvй тvлхэгдэн орлоо. Ороод хэдхэн алхахад хvмvvсийн хvvхэн цагаан царай нvдэнд нь туссаныг дэвтэй ажиглаж амжаагvй атал ард хаалга хаагдмагц таг харанхуй болжээ.
-Энэ юун сав бэ? Шорон уу? Биш, зоорь! Тэгэхдээ ногооных биш, хvнийх ёстой хvн нэрэн дээр нь амьд хvvр болгодог хар тамын зоорь. Шорон гэдэг нь хvмvvсийг зєвхєн гадуурх шорон оройт хашаагаар хашсаныг нэрлэнэ.
Нээрэн аймшигт зоорь. Хаалга хаагдмагц хав харанхуй болж ирээд санаанд багташгvй муухай vнэр ханхална.
Балданцэрэн нударгатай ханцуйгаа яаран хамартаа аваачин нэг хэсэг хєдєлгєєнгvй зогсов. Нэг хvн:
-За хє чи наашаа! гэж баргил бvдvvн хоолойгоор дуудах сонсдов. Тэр хvний хаана байгааг олж харах гэж доош бєхийн ширтэхэд хажуугаас:
-Яв яв ламтан дуудаж байна гэж шивнэнэ. Урдаа тэвэрсэн хєнжил дэвсгэрийг доош буулган орхиж, урагш зvтгэхэд: “хvvе чи хєл дээр!”, “Yгvй энэ чинь сохор юм уу даа?”, “Аргагvй ээ, нvд дасаж юм vзэх болоогvй байгаа буй заа” гэх сонсдоно. Нэг хvн гараас нь шvvрэн авч хэд алхсанаа:
-За суу! Одоо чи багш ламтанг харж байгаа буй заа гэж шивнэхий нь сонсоод доош суув.Урд нь vнэхээр нэг хvн хохин цавьдар болсон царай, манан будангийн цаанаас харагдах сар шиг vзэгдэж, хажууд нь байгаа хvмvvс Балданцэрэнгийн нvдний буланд бvvр тvvр vзэгдэхтэй болов.
-За чи хэн бэ?
-Жа би Балданцэрэн байна.
-Уухай Балданцэрэн гvн vv?
Жа тийм ээ, гvн…
-Гvн чи тэгээд юv хийж орхиод баригдах нь энэ билээ?
-Жа ер нь мэдэх юм алга.
-Мєєн.
-Одоо vзвэл энэ хvн жалханз хутагт! Их хутагтын ємнє сууж байгаагаа санахад, vгvй энэ чинь юv билээ? гэх шиг санагджээ.
-За тэгээд одоо чи юу бодож байна вэ?
-Жа хийсэн хэрэггvй атал энэ тамын оронд орох минь юу билээ? гэж гайхахаас єєр юм алга.
-Юу, чи vvнийг тамын орон гэж бодно уу? Биш ээ! Энэ бол бурхны оронд очихын ємнє дайралддаг зуурдын орон…
-Балданцэрэн алга хавсран “Жа” гэж цээж даран мэхийв.
-Гэвч энд орж ирсэн бvхнээрээ бурхны оронд очих заяатай ч бас биш, тамд унах нvгэлтэн ч байж болно ингэхлээр єєрийнхєє чин сэтгэлийг энэ тэр хvнд хамаагvй ярихаа цээрлэ!
-Жа!
–За тэгээд хvнд бэрх саванд оров гэж гутрах хэрэггvй. Харин хаяагаа харамласан нохой харин хvнд єшиглvvлсэндээ улмаар зориг хатууждєг ёс ч бий. Yнэндээ ч тийм юм чинь дээ…
-Жа! гэж уриалангуй хариу єчих мєртєє хутагтын vгийг “Энд гаминд биеэ худалдсан этгээд тагнаад байж магадгvй тул vг бvv ярь! Улс орныхоо тєлєє тавьсан бодлоо хувьдаа хадгалж тэр л бодол дээрээ бат итгэж зогс!” гэж байгаа хэрэг гэж санамагц дахин “Жа” гээд малгай аван мэхийж:
-Ламтан адис хайрла! гэхэд
-Зvгээр! Газар доорх амьтдын хувь заяа ав адилхан байдаг шигээр энд байгаа бидэнд дээр доор гэх юм байхгvй болох тул чи надаас адис авахыг хvсэх хэрэггvй ээ.
-Жа!
Балданцэрэн гэдрэг эргэн явав. Одоо vзвэл энэ зоорь арай ч таг харанхуй биш, бэх бат хаалгын дэгээтэй байгаа бяцхан гэгээвчээр vvрийн туяа шиг гэгээ тусан арван хэдэн алхмын урт хонгилыг гийгvvлнэ. Ингэхэд Жалханз хутагт, Дvйнхорын Да лам,Дар эх лам, Хатанбаатар Магсаржав, Манлай ван Дамдинсvрэн нараас эхлэн удаа дараагийн бvх баригдагсад энд чихээстэй байгаа бєгєєд эд дуганд цугларан нямба хийж байгаа юм шиг хоёр талын ханын дагуу зээглэн суужээ. Ганцхан Дар эх ламтан дээш харан нэг хєл дээрээ нєгєє хєлєє ачин тэрийн хэвтэж байгаа ажээ.
Балданцэрэн хєнжил дэвсгэр орхисон газраа ирэв. Хамгийн адагт суугаа хvн таних нvvр шиг харагдсаныг хэн гэгч билээ? гэж бодоход зээл дээр согтуу, гамингуудыг хараан хашгичиж байгаад баригдсан хvн санаанд оров. Ард нэг хvн:
Балданцэрэн ээ, тэнд чинь зай байхгvй, чи зvгээр энд ирнэ vv! Гэх бvр сайн таних дуу гарав. Тэр хvн нь Жамъян гvн байжээ. Дэргэд нь нээрэн нэг хvн багтах зай байвч том гэгчийн модон гантай юм байх нь юу вэ? Тэр бол бvх хоригдож байгаа хvмvvvсийн бие засах сав. Хэцvv vнэр нь ойртох тусам хvндэрч, бєглєрч vхэм хэцvv болох боловч Балданцэрэн Жамъянгийн дэргэд очин хєнжил, дэвсгэрээ тавив.
-За тэгээд та сайн сууж байна уу?
-Yгvй яахав дээ, амьд л байна. Чи сая баригдаад ирж байгаа чинь энэ vv?
-Тийм ингээд хойшдоо юу гэдгийг vздэг хэрэг вэ?
-Амаргvй дээ гээд Жамъян гvн цааш ярих хэрэггvй гэх мэт дуу хураан ташуу харав. Балданцэрэн ч хажуугийнхаа юмны vнэрт байж ядан амаа таглав. Гэвч “Yvнд чинь би эртхэн дасаж авбал амар шvv дээ” гэж бодон ханцуйтай гараа доош буулган биеэ сул тавин амьсгална. Бохир vнэр уушгинд ороод буцан гарахдаа бvх бие ялзруулж байна уу гэмээр хамар хоолой завааруулан хорсгоно.
Хаалгын ард том тvлхvvрvvд шажигнан цоож тvлхэгдэв. Хєндлєн тємєр доош харагдан хан ян савлах нь дотор суугаа хvмvvсийн чихэнд маш зэвvvтэй сонсогдоно. Хаалга нээгдэн єдрийн сайхан цагаан гэрэл, ариун тунгалаг агаарын хамт цэлс буун орж ирэв. Хаалгын хажууд хоёр хєл алцайлган зогссон гамин даргын хажууд хоёр гамин гадуураа эсгий уутанд хийсэн том хувинтай юмыг дамнан орж ирэв. Шоронд суугаа хvмvvсийн нэгний нь ар гэрээс эргэлт ирснийг оруулж байгаа нь энэ байлаа. Уг газрын чангалан тушааснаар бол єдєр дундаас хойш эргэлт оруулахыг бvрмєсєн хорьсон байв. Гэвч эргэлт оруулахаар ирсэн бvхэн гаднах манаанаас нь аваад харуул эрхэлсэн дарга тэгээд цэрэн нэг бvрт мєнгє янчаан атгуулсаар байгаад хам намаагий нь алдуулсан тєдийгvй тэдэнд сорон сахихаас дээд юмгvй болгож чадсан ажээ. “Дальхи лам аа!” гэж гамин даргын єгvvлмэгц доод талаас хvн босон хувинтайг хvлээн авч хойш зvтгэнэ. Дарь эх лам тэрийн хэвтсэнээ єндийв. Хажуугийн хvмvvс боловч аяга гарган урдаа авчирна.
Гаднаас эргэлт оруулах нь зєвхєн шоронд орогсдын ар гэр биш, аль нэгэнд нь шавь орсон хvмvvс, буян санагч сvсэгтэн, нинжийн сэтгэлтэй жирийн хvмvvс хийгээд танил тал найз нар ба ах дvv нарын цємєєс нь байх бєгєєд єдєртєє бvхэл бvтэн хонины махаар хийсэн янз бvрийн хоол хэд дахин ч орж ирж магадгvй байдаг байжээ. Гэтэл зvvн талын шоронд усанд чанасан шар будаа сайн бол давсалсан ногоотойг, гамингийн гараас харахаас єєр юмгvй хєєрхий болсон євєр монголын харчин, цахар, барга холилдсон баахан хvмvvс байгаа аж. Гэвч одоо тэд гэдэс цатгалан сууна. Учир нь юу хэмээвээс Халхын сайчуул єєрсдєє орж ирдэг олон тvмний буянгаас харуул манааны гамингуудаар дамжуулан єгсєєр байгаад цатгалан тєдийгvй алдагдсан хvч тамир нь ч нэмж суужээ.
Тvлхvvр цоож хангир жингэр дуугаран, хаалгын хєндлєн даруулга тємєр хаягдан дахин хаалга нээгдэв. Гамингийн талаас шоронгийн хvмvvст зориулсан хоол унд ирж байгаа нь энэ ажээ. Жалханз хутагтаас: “Энэ хоолыг хvндэтгэн идэж бай” гэж айлдсан учир хvн бvр аяга барин урагш сарвайн давшлаа. Эдний дунд Балданцэрэн сэтгэл амгалан, улс орны тєлєє удаан хугацаагаар зовлон эдлэх зуур халуун амрагаасаа хагацан гаслан зовлонгийн хамгийн хvндийг vзсэний эцэст гэр орноо эзгvй хаян ирсэн бvх явдлаа бvрмєсєн мартжээ. Тэр байтугай шоронгийн хоол хэчнээн амт шимтгvй байхын хэрээр энд орж ирснээ бахархал болгон vзнэ.
Хаалга дахин нээгдэж хоёр гамин ухаангvй болсон нэг хvнийг дамнан оруулж ирэн, шоронгийн голд тавин дамнуураа аван гарав. Хvмvvс vхсэн мэт хэвтэж байгаа хvн рvv чихцэлдэнэ.
-Yгvй та минь, зай тавь! Салхи оруулсан нь дээр.
-Тийм ээ, энгэр заамы нь тайлъя гэж хvмvvсийн сандран хэлэлцэхийн далимд Балданцэрэн, хоёр хацар улаан нэлий болтол шаахайдуулсан хvний нvvрийг хальт олж харав. Тэгснээ тэр хvн амьсгал авч эхлэх шиг болов. Шvд зуун янцаглаж тvрvvлгээ харахыг оролдов. Энэ нь хоёр хонгоо сэг болтол банздуулсны тэмдэг аж.
-Хэчнээн банздуулав гэхэд: гар єндийлгєн таван хуруу сарвайлгана. Энэ бол таван зуу банздуулснаа мэдэгдэж байгаа аж.
-Хэрэг хvлээсэн vv? гэхэд: Толгой сэгсрээд нvд нээн хvн нэг бvрийг ширтэн ажсанаа Жамъян гvн онцлон ширтэж:
-Муу золиг! Олгой хорхой шиг нялцгай болоод хорт амьтан чи сайхан мэдээрэй! Гэв.
Энэ бол Жигмиддорж гvн гэгч. Балданцэрэн дуугаар нь танив. Гэтэл Жамъянг занах нь юу вэ? Хvмvvс Жигжиддоржийн vгийг бvрэн зєвшєєрєх байдлаар Жамъян хvйтнээр харав. Жамъян vг дуугvй доош иртэн хойш ухрав. Ингэхэд Жамъян эрдмийн хувьд хэн бvхнээс давуутай эрдэмтэн хvн боловч олонд зэмлэгдэх нэг буруутай юм хийж орхисон нь илэрхий байна.
АШГYЙ НЭГ ЗАВШААН
Харь оронд очин хvний гарт орсон гурван жинчид бас ч амьд яваа аж. Тэдэнд анх баригдан айн чичрэхээс єєр юу ч vгvй явж байснаа санахад тун саяхан шиг санагдана. Гэвч нэг мэдэхэд усны шувууд урдаасаа хойш vргэлжлэн нисээд, дахин нэг мэдэхэд хойноосоо урагш нисэн шувтарсаар нэлээд удаж байгаа тул тэд хавар, зун, намар гурав юутай хурдан єнгєрч орхив? гэж гайхан ярилцана.
Энэ зуур Дорж, Данзан хоёр хэл сурахыг цаг ямагт оролдсоны ачаар овоо болсон бєгєєд тvvнийхээ ачаар зєвхєн нvдээр vзсэн тєдийхнийг биш, эргэн тойронд юу гэгч болж байгааг олж мэдэн ой тойндоо оруулан тогтоон авсан нь ер бага биш. Гэтэл ор тас vл ойлгогдох юм бас байна. Тэр нь гэвэл энд болж байгаа их дайн байлаа. Цаг ямагт хамт явсаар хэл амаа бvрэн ойлголцох болсон хажуугийн гамингуудаас асуухад: “Энэтэй талд нэг том ноё, нєгєє талд бас нэг ноён. Ингээд энэ хоёр эв тvнжин хагарсан бололтой. Чухам юунаас болсныг бvv мэд!“ гэнэ. Yнэхээр ч гамингууд єєрсдєє vл мэдэх тул ёстой бvv мэд гэгч энэ ажээ.
Ингээд чухам ямраар тайлбарлан хэлэлцэх явдал Дорж Дарзан хоёрын санаа зоригийн хэрэг болсон аж.
-Yгvй хє, энэ ч лав эд хєрєнгєє булаалдсан хэрэг бий гэж нэгнийгээ єгvvлэхэд,
-Хаанаас! Эд хєрєнгийн мєр дээрээс болсон бол юунд ингэж єдий тєдий хєрєнгє мєнгєний vнэтэй юмсыг газар шидлэн тулалдах билээ? Зvгээр миний бодоход ямар нэгэн vзэсгэлэнтэй хvvхнийг л булаалдсан хэрэг байх гэж нєгєє нь єгvvлэхэд:
-За хаанаас! Хvvхний мєр дээр бол єдий олон амьтан юунд ингэж амь vрэгдэн тулалдаж vхэх билээ. Харин шашин мєргєлийн явдал дээрээс л болсон байж магадгvй байна гэж нэг нь єгvvлэхvйе,
-Шашин мєргєл ий? Yгvй ээ. Эд чинь нэг хэлтэй, нэгэн номын улс. За тэгээд тийм байлаа ч гэсэн шашин мєргєл юуны хамаа хувь хувийнхаа шvтэн биширдэгтээ залбиран гэр орондоо сууж байна биз. Ингэхлээр эхнэрийн л явдал байх ёстой! гэхчилэн элдвээр хэлэлцэх бєгєєд заримдаа єєр єєрийнхийгєє зєвтгєх гэж мэтгэлцэн уурлалцахад ч хvрдэг авай.
Хvрэл нь эл ярианд оролцохын оронд зав л гарвал мэддэг чаддаг ном бvрээ уншин залбирал боддог байжээ. Гэвч урд зvгийн нэрэн хотоос зэвсэг тээн явах зуураа:
-Yгvй та нар єєрсдийнхєє шашин бурхан орон нутгийнхаа лус савдагт амь биеэ даатган залбирахын оронд юунд энэ дэмий юмыг ярьж явдаг улс вэ гэж байн байн зэмэлдгээрээ зэмлээд, дараа нь тайлбарлан хэлэхдээ:
-Yгvй ер нь мэдэж ядах юу байх билээ. Зэрэг жинсээ л булаалдаа биз гэлээ. Yvнийг нєгєє хоёр vг дуугvй зєвшєєрсєн бєгєєд тvvнээс хойш зэрэг жинсийн тухай цаг vргэлж сонирхон хvvрнэх болов.
Ингээд зэрэг жинсийн тєлєє тэмцэлдэх явдал газар бvр байдаг аж. Манжийн vед гэвэл монголын дээд хаад, ноёд зэрэг жинсийг худалдан авах гэж ард олондоо сvрхий их албан татвар гарган сандраадаг байсныг орон нутгийн ахмад настнууд хэлэлцдэг байжээ. Сvvлийн vед доод ноёд, тайж нар зарга заальхай болон давхилцдаг байжээ. Тэрхvv сvvлийн хэрэг явдлыг Дорж,Данзан хоёр бvр биеэрээ vзсэн аж. Гэтэл хамгийн эцэст тєрийн их сайд Эрдэнэ Шанзав Бадамдорж гэгч хятадын нэг том ноён Чэнь И гэдэг улс орноо бvр зэрэг жинс, алт мєнгє авахаар худалдаж орхисныг Дорж, аялан гарахынхаа ємнє эцгийнхээ амнаас дуулсан байв. Иймд тэд: “Гайтай харзэрэг жинс газар бvрийн хvн ардын амар жаргалыг сvйтгэж байна. Энд бидний баригдсан явдал ч тvvний гай. Ер нь зэрэг жинсийг хvсэгчид тєр шашин, хvн амьтан, газар дэлхий, орон байшин бvгдийн дайсан юм” гэж Дорж, Данзан хоёр бодохдоо тэднийг чинь сэтгэлээсээ єшин занах болжээ.
Тэмээ мал нь гэвэл хvний нутгийн хэтэрхий дулаан агаар усан дундуур хатуу ширvvн эдлэгдэн тураалын туйлд хvрэхийн зэрэгцээгээр хамуу євчинд баригдсан байв. Тэмээнvvд нь хvний адил наад цаадыг бодон гаслал зовлон тоочихгvй боловч гvдгэр хvзvvгээ цаг ямагт дээш сунган баруун зvгийн тэнгэрийн хаяа ширтэн vе vе бєєн бєєн нулимс дуслуулах буюу эсвэл хурц шvдээ хавиран гаслангийн авиагаар хяхтнуулан эздийнхээ зvрхийг донсолгоно.
Ингэхэд эздий нь биес хэдийгээр эрvvл мэнд байгаа боловч яахин хэвийнхээ байдлаар байх билээ. Дорж гэж нэг их дэнхгэр толгой. Ам нь тєрєлхийн томынхоо дээр улмаар том болсон бєгєєд хvзvv нь нарийсан хvнийхээс гадуур болсон нь жигтэйхэн. Гэвч Дорж зовлон зvдгvvр нэмэгдэх тусам гунин гутрахыг хойш тавин оронд нь цаг vргэлж алиалан марзаганах болсон бєгєєд энэ нь тvvний сэтгэлээ сэргээхэд хэрэгтэй байжээ. Ємссєн хувцас нь аль хэдийн бие халхлах юмгvй болоход нь сэлээдий буутай ноён алагдсан цэргийн цус шороо хоёртой хутгалдсан баахан хувцас авчирсан байв. Тэгэхэд нь Дорж тvvнээс нь Данзантайгаа эрээ цээргvй шилэн биедээ тохируулан авч ємссєн ажээ. Хятад хэл Данзангаас дутуу сурсан боловч хараалын vгсийг тогтоосон нь нэгдvгээр зэрэгт орно.
Хvрэл нь гэвэл нас ахимаг хvн болохоор ядарсан нь тун их, юу юуны урьд атриа суусан єргєн магнайн нь дорх номин ногоон нvд нь галгvй болж эхлээд дараа нь одоо хоног ирэх тутам эцэн турсаар нуман хэлбэрийн нэг их урт биетэй амьтан болж, vс сахал нь тал тал тийшээ урган цадигаа алдаад орос, монгол, тангад тєвд таван хэлний амьтдын алинтай нь ч ижилгvй болжээ. Ємссєн хувцас нь мєн бусдын адил аль хэдийн элэгдсэн байх нь мэдээжийн хэрэг. Гэтэл алагдсан гамингийн хувцаснаас ємсвєл хойднасандаа гамин болж тєрнє гэж сэжиглэн аваагvй байжээ. Тэгээд хувцсаа єдєр бvр тэмээний унгас нийтгэн оё оёсоор цул утсан хэрээс болгов. Ер нь Хvрэл нvvрийн буянтай хvн байв. Сэлээдий буутай ноёноос аваад бас бусад гамин цєм дотночлон vзнэ. Хятад хэлнээс ганцхан “бvдvvн дэй” л гэж тогтоожээ. Тэгээд тvvнээ хятад бvрийн ємнє хэлсээр байгаад “бvдvvн дэй” гэж нэрлэгддэг болжээ.
Ингэхэд хамгийн ядраагvй нь Данзан байлаа. Анхныхаа vед олсон олз эд хєрєнгєндєє харуусан ихэд гутарсныг Хvрэл элдвээр ятган зогсоосон бєгєєд тvvнээс хойш Данзан санаа шулуудан зєвхєн хятад хэл сурахад хамаг анхаарлаа тавьжээ.
Энэ зур жинчид сум зєєх ажлыг Тэн Жин жиакогоос биш, урд зvгийн нэртэй нэргvй янз бvрийн хот, тосгоноос тээвэрлээд хагас сарын ємнє сvvлчийн тээврийг хийгээд байжээ. Зам зуурт хэд хэдэн тэмээ явж чадахаа болоход ачааг нь хятад, монгол цєм хуваан авч vvрэхэд хvрчээ. Тэгэхэд сэлээдий буутай ноён Хvрэлд єрєвчхєн сэтгэл гарган хувьд нь оногдсоныг єєртєє аван єчнєєн тєчнєєн хол газар явжээ. Ер нь тэр хvн vе vе эрлэгийн элч шиг догшин ширvvн авирлах боловч vнэндээ дээд ахлах захлах хvмvvстээ цаг vргэлж ухархайгаа ширгэтэл загнуулж явдаг мєн л нэг vйлтэй амьтан байв. Жишээлбэл гурван сарын ємнє нэг єдєр зvvн талынхаа энгэр дээр том шаазан аяганы ёроолын хэртэй мєнгєн чимэг зvvсэн омогтой ноён єєрєє явдаг гурван дугуйтай тэргээр пажигнуулан давхиж ирэн тархи тvрvvгvй загнасан тєдийгvй ам хамраас нь цус садартал алгадахыг жинчид vзэв. Энэчлэн єєр бусад ноёдод аль загнуулан зодуулахыг тэр гэх вэ.
Сэлээдий буутай ноён бусдаас ял зэмлэл хvлээхтэйгээ зэрэг онц хэрцгий болдог тул дэргэд нь яваа бvхнээрээ тvvнийг хэзээ ямагт хэнд ч битгий зэмлvvлээсэй гэж бодно.
Бvх тэмээ хєдлєх чадалгvй болон зогсоход эндхийн дээд ноёд аль болох тvргэн хугацаанд тэнхрvvлэхийг тушаасан байв. Эздий нь мєн ирээдvйд тэнхэрсэн тэмээтэй нь цуг хэрэглэхээр харуул манаагаар сахиулсан аж. Илжиг модон хударгандаа дуртай гэгчээр жинчид гэв гэнэт зvгээр суух болсондоо уйтгарлан байж ядах болсон билээ.
Дорж майхны хойд мухарт хэвтэж байснаа хvvхэд шиг хєл гараа арвагануулан хоёр тийшээ хэд дахин холбироод эцэст нь тvрvvлгээ харан бєв бєєрєнхий болж аваад унтах мэт болов. Зvvн урдтай нь Хvрэл дээлийнхээ уранхайг оёж сууна. Тvрvv тvрvvчийнхээ оёсныг дахин давтан ханзлаад оёх тул хийж барагдахгvй ажил тэр байв. Баруунтай нь Данзан єдєр тутам єгдєг хайрцагтай янжуураас зориуд татан толгойгоо мансууруулна. Єнгєрсєн цагт хамт явалцдаг гамингуудын нэг нь ганцхан сорсон утаагаараа арван дугариг vлээн гаргаж нєхдєдєє гайхуулсныг vзсэнээр Данзан бас тийм цагираг гаргахыг оролдоод эс чадан арга барагдана.
Эргэнэ тойронд ч анир чимээгvй, уйтгарт дарагдан байхад нь сэлийдий буутай ноён дуугарав.
-Хvvе чи яв! Монголчуудыг аван тийш яв! гэх сонсогдлоо.
Дорж,
-Дуулав уу тэр, биднийг нэг тийш нь явуулах нь! гэж инээмсэглэн єндийв.
Yvдэн дээрээс манааны хvн: Хай босоцгоо гэв. Жинчид тус бvрнээ баярласан царай гарган гарлаа. Манааны хvмvvс буугаа мєрєвчлєнгvvтээ ємнє нь орон их цэргийн хуаран чиглэн явав. Тэнд эрvvл хvн ховор, олон мянган хєнгєн шархтан байгаа бєгєєд цєм нэгэн дор цугларснаас гадна, цан хэнгэрэг пажигнах сонсдоно.
Аль нэгэн хотоос шийчингvvд ирээд байгаа аж. Гэтэл жинчид шийг vзэх байтугай дуулаагvй улс болохоор хvрэлцэн очихтойгоо зэрэг ам ангайлган гайхан ширтэнэ.
Олны ємнє тусгайлан зассан єндєр тавцан дээр нэг хvн хоёр сандал тавин гоёмсог юмаар бvтээгээд хажуу тийш оров.
Жиан жун хийсэн хєгжмийн авиа хэдэн зэрэг жингэнэж цугларсан олон улмаар чихцэлдэн манааны хvн хvртэл урагш зvтгэв.
-За та минь энд чинь юу гэгч болох гэж байна даа? гэж Данзангийн гайхан асуухад Дорж,
-Юу гэгчийг хэн мэдлээ. Юу ч гэсэн юм л гэгч болох нь бололтой гээд урдах хvмvvстээ хараалган ухаан жолоогvй зvтгэв. Тавцангийн мухраас даавуун vvд дээш шидэгдэн тєє шахамын зузаан ултай шаахайтай хvн гарч ирэхэд Дорж лавлан ажиглана. Урьд ємнє даанч vзээгvй гоёмсог хувцастай, урдуураа арслан барс хоёрын аль нэгний нь толгой бол уу гэмээр амьтны толгойг эрээлэн тавьсан хєг мэтийг зvvсэн час улаан нvvртэй хvн байлаа. Тэгээд тэр хvн хєлєє дээр єргєн хєндлєн гишгэж эрvvний доорх хар ёнхор цацаг мэт шууд доош унжсан урт сахлаа гар даллан илбэж, хажуу тийш хаяад баруун гартаа барьсан тал саран сvхт жадны ишийг шилэн дээр тvс буулган хэдэн vг хэлэв. Хойноос нь бас нэгэн сvрхий амьтан гарч ирлээ. Нvvр нь хар эрээн, толгойд нь хоёр нарийхан урт эвэр нахилзаж, ар нуруунд нь эрvvн дарцгууд сэлбэлзэнэ. Тvрvvчийн гарч ирсэн хvнтэй том том дуугаар харилцан ярилцах зуур єєр бусад жад, сэлэм, муна, элдвийг барьсан ёстой ёрын царайтай амьтан удаа дараалан гарч ирсэн байлаа.
Yнэндээ жинчид тэр бvрийг нvд гvйцэн харж чадахаа больсон аж.
-Энэ чинь одоо юv гээч вэ? гэж Дорж эргэн Хvрэлээс асуухад Хvрэл: -хай, хай гэж бодсоноо
-Эрт цагт Бээжинд жасаалсан нэг тvшмэл ший гэж иймэрхvv нэгэн хачин илбэ шидийн юм vзлээ гэж ярьж байсан хундаа, энэ ч лав тэр нь шиг байна гэж хариулав. Энvvхэн зуур єнєєх хvмvvсийн дээр амаа эгээл улаан хошуут шиг час улаанаар будсан хундан цагаан царайтай нэг хvvхэн нэмэгдсэн байна. Тэр хvvхэн салхинд гуйвах байдлаар ганхан нааш цааш явангуутаа эмэгтэй хvний хоолойн хамгийн шингэнээр хачин чанга дуулна. Хажуугаар хатуу цуурайтай хєгжмvvд vргэлжлэн жингэнэж, vе vе чихний хулхи загатнуулна.
Данзан хvvхний чухам юун тухай дуулж байгааг мэдэхэд хамаг анхаарлаа тавиад, єєрийн мэдэх vгээс нэг ч дуулдахгvйд сэтгэл гомдоход хvрэв. Гэвч Данзан тэрхvv хvvхний янхан ягаан єнгєт дээлийнхээ єргєн ханцуйгаар нvvр халхлан, хоолойгоо эхэр татуулан уйлах маяг vзvvлэхэд нь єєрийн эрхгvй єрєвсєв. Дараад нь хvvхэн нєгєє ханцуйнаасаа хутга гарган цээж рvvгээ дvрсэн болоод буцан ороход Данзан, энэ ч харин шал дэмий хуурамч хэрэг байна даа гэж бодохдоо сэтгэл алдагдав. Гэвч бусад vзэгчид, даруй таван мянгаас доош хvмvvс нэг зэрэг “хао ваа” хашгирахад “энэ ч лав тэр хvvхний vхээгvйд баярлаж байгаа буй заа” гэж бодон баярлав.
Энэ зуур Хvрэл,тавцангийн юмыг сонирхохын оронд єєр зvйлийг бодон орчин тойрныг байн байн ажиглав. Тэгээд эцэст нь нєгєєдvvлийнхээ тохойноос татан:
-Нєхєд минь оргоё! гэж шивнээд дахин бас эргэн тойрон ажиглана. Оргох гэдэг жинчдийн хэзээний хvсэл. Ганцхан vргэлж сахигч манааны тав vсэрдэг си сан лийн хаагуур нь гарах вэ? гэдэг дээр л эргэлдсээр єдий хvрсэн хэрэг аж. Гурвуулан сэтгэл хєдлєн эргэн тойрныг ажвал нийтийн анхааралд шийд татагдан, дэргэдээ vхэр бууны сум тусавч мэдэхгvй байгаагаас гадна, сvvдэр мэт дагавч манаа нь олж авсан байраа алдахгvйг хичээн урагш зvтгэсээр байлаа.
-Дорж том амаа таталдуулан инээвхийлж нvдээ Хvрэл дээр тусган,
-Эхлээд хаашаа гарах вэ? гэсэнд Хvрэл,
-Урьдаар баруун талын найхнуудын дундуур ороод дараа нь урагш гаран тэмээн дээрээ очихыг бодъё гэв. Данзан байж ядан баярлахдаа: -Нээрэн тэгье! гэж чангаар хэлэв. Хамаг гай ч эндээс эхэллээ. Манааны хvн Данзангийн дуугаар санаа аван босон харайж ирээд гурвууланг урдаа оруулан суулгав. Энэ даруй баяр баясгалан огтгvй болж, нєгєє хоёр нь Данзан руу хялалзана. Данзан ч vнэхээр буруутай болсон тул гол нь харлан нєхдийнхєє царайг ч харж чадахаа болив.
Тавцан дээр эрээн мяраан нvvртэй элдэв шалдавын гоёмсгийг ємссєн амьтад цан, бємбєрийн дуугаар хєдлєн хар тэнхээгээрээ дуулалдана. Данзан тvvнийг сонирхохын оронд хємсгєє тас зангидан дан биеэ зэмлэн доош ширтэнэ. Гэвч цаг vргэлж дуулдах юманд аяндаа татагдан: “Энэ юу вэ? Хэнгэрэг vv? Ай биш! Хэнгэрэг бол ийм чанга цохилтын аяыг яахин даах билээ. За бас энэ хажуугаар нь цангинаад байгаа нь юу вэ? Цан уу, аль харанга уу? Yгvй биш. Алин нь ч биш. Хэрэв мєн сэн бол єдийд аль хэдийнээ цоо vсрээд дуугарах юмгvй болох шvv дээ гэж бодон сууна. Урд нь хvмvvс гэнэт “Гал! гал” гэж шуугилдан босон харайв. Нэг хvний хєвєнтэй ємдєн дээр хажуугий нь хvний янжуурын гал унан авалцсан аж. Олны vймээнд єнєєх гал салхи аван дvрэлзэхэд тэр хvн зvг бvр рvv vсрэн тонгочиж бєєн бужигнаан дэгдэв. Манаач энэ далимыг ашиглан Данзанг урагш тvрэн суулгаад єєрєє мєрєн дээр нь цээж тэгнэн явган суужээ.
Хvрэл Дорж хоёр ард нь хаягдаад Данзанг эрэх болов. Манааны хvнийг араас нь харахдаа ганцаарангий нь байгаа гэж бодсон билээ.
-Yгvй ер, тvрvvчийн хэлэлцсэнээр тэмээ рvv явчихсангvй байгаа даа гэж Хvрэл ногоон нvдээ эргэлдvvлснээ,
-Юу ч атугай би тvvгээр нэг шvvрдээд ирье! гээд Доржийг орхин явав. Дорж нєгєє талы нь барин эрсэн бєгєєд эцэст нь хоёулан эс олсон учир “vнэхээр оргон зугтжээ” гэж хэлэлцэн хойноос нь яаран явахаар болов.
Тавцан дээр эрээн мяраан нvvртэй хvмvvс барьсан зэвсгээ сэнсэн дvvгvvр болтол эргэлдvvлж, зарим нь дээш vсрэн хий агаарт хэд дахин тонгорохыг Данзан алмайран ширтэнэ. Хvн болсоор тийм хачин юм vзээгvйдээ бvр бvх гай гамшгийг мартсан байв. Yзэгч олон учир нажиргvй пажигнах харанга бємбєрийн дууг vеvе дарагдтла нь “хао ваа” хашгирахад: Данзан ч болтугай дагалдан хаширна. Эцэст нь Данзан дотор бачууран байж суухын аргагvй болж байгааг мэдээд, цээж тэнийлгэн амьсгал авах гэтэл дээрээс нь манааны хvн дарсаар аж.
-Ай лооян гараа авна уу гэхэд манааны хvн:
-Хай битгий дуугар! гэж зандран хоёр гараа дал мєрєн дээр зєрvvлэн улмаар даран тэгнэв. Yvнээс хойш Данзан тавцан дээр анхаарлаа тавьж чадахыг болив. Гэвч Данзан хєгжмийн дуу гэнэт тасран vзэгчдийн “хао ваа” тэнгэрт хадахыг даган дуурайхаа орхиогvй билээ.
Ший дуусмагц бvх vзэгчид нэгэн зэрэг босож, бахдан сайшаах vгсийг ам амандаа єгvvлэх аж. Ингэхэд гайтай хар манааны хvн юунд суусаар vлдэх билээ. Олны хамт босон эргэж харснаа нvдээ том болгон,
-Ай нєхєд чинь хаана байна? гэж Данзанг ширэв.
Данзан “мэдэхгvй” гээд ийш тийш харав. Манааны хvн сандран: хоёр монгол, хоёр монгол, хоёр монгол хаана байна, vзэв vv та минь, хоёр монгол хvнийг! гэж нvд бvлтэгнvvлэн хашгирав. Тархаж байгаа хvмvvс хариу хэлэх байтугай анхаарах ч vгvй аж. Манааны хvний амьсгал дээр хєєрєн,
-Ай чи мэдэх ёстой! гээд Данзанг барин авав. Хариуд нь Данзан “мэдэхгvй” гэлээ. Yнэхээр мэдэхгvйдээ сэтгэл бардам байлаа.
Манааны хvн таг мухардан ганцааранг нь туун явав. Майхны дэргэд ирэхтэй зэрэг сэлээдийтэй ноён угтан авч нєгєє хоёр яасан бэ?
-Мэдэхгvй гэж манааны хvн амнаасаа арайхийн гаргаж хэлэв. Энэ даруй буугаа булаалдаад яагаад мэддэггvй юм бэ? гэх vг тэнгэрт хадав.
Ингээд манааны хvн ёстой нармайтлаа балбуулж эхэллээ. Уг эрийн нас тун залуу, биеэр нарийхан, нvvр царай, гар хуруу цєм булбарай бєгєєд эгээ л хvvхдийнх шиг шингэн хоолойгоор жингэнэн, хоёр гараа элгэндээ тэврээд! “Єршєє! єршєє!” гэж мєргєвч сэлээдийтэй ноён хайр найргvй цохин газар унагаад дуугарч чадахгvй болсон хойно нь сая болин бууг нь газар хаяв.
Ийм юмыг Данзан зvрх алдан харж байхдаа, дараа нь єєр дээрээ мєн тvvнээс доргvй аюул ирэхийг хvлээж байлаа.
-Нєхєд чинь хаачсан бэ? гэхэд нь
-Мэдэхгvй гэж мєн л амнаасаа арайхийн гаргаж хэлэв.
-Яагаад мэддэггvй юм бэ? гээд ноён сэлээдий буугаа хамры нь vзvvрт тулгахад Данзан, албал ч алаг гэж зориглон
-Мэдэхгvй! гэж ширvvнээр хэлэн урагш давшлав.
Ноён буудсангvй, харин дал мєрнєєс нь базан авч майхны ємнє авчрангуутаа єшиглєв. Данзан тvvний уурыг дарагдах болов уу гэсэндээ биеэ сул тавин майхны мухар руу толгойгоороо шаан уналаа. Чих тавин чагнахад ноён ойр хавийн бvх хvмvvсийг цугларуулан, алга бологсдыг олох тушаал єгєх тал, тал тийш нь явуулах сонсдоно. Нэг vе дуу чимээ таг тасран байснаа арваад хvний жагсан ирэх сонсдоод хажуугаар нь єнгєрєн алга болов. Дараа нь морины туурай сонсдоод мєн явчив.
Ийнхvv vе vе чимээ гаран тасарсны эцэст єєрєє явдаг гурван дугуйтай тэрэг пажигнан ирж зогсоод, дараахантай нэг хvн, єєр бусдыг зандчин загнах болсон тєдийгvй тас няс буулган алгадах болов. Майхны хаяагаар сэм шагайн ажихад гурван дугуйтай тэрэгний дэргэд цааш харан зогссон мундаг том биетэй нэг ноёны ємнє сэлээдий буутай ноён шонгийн мод шиг гозойн зогсож байгаа нь vзэгдэв.
Ер нь энэ оройн байдал тун аягvй. Наран жаргахын ємнєхєнтэй ирдэг мантуу, шингэн хар цай, янжуур цєм vгvй болов. Гол тєлєв ор нэр болон гадаа байдаг манаач, майхны vvднээс салахаа болин, нvд ирмэх зуур нисэн одох жигvvртэнг хариулж байгаа юм шиг нvд салгалгvй ширтэнэ. Шєнийн цагаар харанхуй суух єєрчлєгдєн, vдэш болмогц урт цагаан лаа майхны голд асаж байх болов.
Данзан тамтаг болсон нэхий дээлээ нємрєн Доржийн дээлийн тасархайгаар хєлєє хучин хэвтэв. “Нєхєд минь намайг юунд хаяад явчихсан юм бол?” гэхээс, ядуу болохоор минь, хvн гэж бодоогvй буй заа гэж бодон, гунин гутрах, єшєн занах хоёр сэтгэлд эргэлдэнэ. Гэвч Данзан нєхдєє “Битгий баригдаасай!” гэхдээ єєрийнхєє ганц мэдэх “мэгзэм” гэдэг дєрвєн шад номыг гурван долоо хорин нэг, хуруу даран тоолж уншив.
ЭЦСИЙН ЗОРИГЛОЛ
Анир чимээ огтхон ч vгvйн дунд Данзан орчлонгийн юмсыг сэтгэлдээ зай завсаргvй урвуулж хєрвvvлэн бодоод унтах ноёр хулжив. Элдэв дээдийн юмсын дотор орон нутаг нь уул устайгаа, гэр орон нь эх, эгч нартайгаа нvдэнд тусах нь даанч тэсэхvйеэ бэрх. Yнэхээр ухаан жолоогvй уйлмаар аж. Тэгээд уйлъя гэтэл нvднээс нулимс vл гарна. Иймд зvгээр хашгирмаар санагдана. Гэтэл хашгирч vл болох тул шууд vхмээр! Тэгээд vхье гэтэл амь бас хайран! Ийнхvv шаналан шарлаж байтал, ер нь ямар ч байсан оргон гарахыг бодохоос дээр юмгvй шиг бодогдов.
Толгой бvтээсэн дээлийн хормойг vл мэдэг сєхєн харахад манааны хvн яг майхны vvдэн дээр зогсож байв. Тvvний наадтай урт цагаан лаа шатан дуусах шахаж байгаа vзэгдэнэ. Тvvнийг нvд салгалгvй ширтэн унтрааж аваад ноорхой хучлагаасаа хєлєє гарган майхны хаяа руу гулгав. Зvрх нь цээжиндээ оволзохоос єєр чимээ гарсангvй. Хєл нvцгэн гадаа гарахад хvйтэн жавар цохиж гутлаа санав. Гараа буцаан тэмтрэхэд манаа “битгий хєдєл!” гэж зандрав. Хариуд нь Данзан зvvдлэгч болон амаа тамшаалж хэсэг хєдлєлгvй байснаа дахин гар сунган шаахайгаа олж авах далимд зургаан хайрцагянжуур, арваад хайрцаг чvдэнз дайралдсаныг олзуурхан авлаа. Аз ирэхэд энэ шєнє таг харанхуй, хvн хvнээ олж харах байтугай гарын хурууг хамрын vзvvрт аваачихад ч vл vзэгдэнэ. Иймд Данзан зєвхєн чимээ гарахаас болгоомжлон шаахайгаа барин баруун хойш чиглэн алхав. Хєлд нойтон шороо, хvйтэн чулуу, элдэв юмс гишгэгдэх нь ёстой юу ч биш байжээ.
Хэдэн сарын ємнє болсон сvvлчийн удаа ширvvн тулалдаанд амь vрэгдэгсдийн булшин дундуур гарах хэрэгтэй болсон бєгєєд буг чєтгєр санаанд нь орон дотор нь зарсхийв. Гэвч vхсэн нь босон харайж ирээд амьдыгаа барьж авдаггvй гэж бодоход зориг оров.
Монгол хvн бол хар багаас уул хаданд єдєр шєнийг vл ялган явж сурсан хойно Данзан зvг чиг алдахгvй байсан бєгєєд нэг удаа бутын ёроолд унтсан боршувуу гэнэт тэрхийн нисэхэд цочсоноос єєр ямар ч аюул vл дайралдав.
-Yvр цайхын vед Данзан их шугуйн захад хvрлээ. Санаа сэтгэл бvрэн тайвшрахад шєнийн оргон гарсан явдал сэтгэлд юутай бахтай санагдана вэ? Одоо ингээд хаачих вэ? гэж єєрєєсєє асуухад, юуны урьд зам мєр буруулууштай бодогдоно. Газрын єєд авиран явахад уяагаа таслуулсан нохой юмуу, торноос гарсан шувуу иймэрхvv байдаг бол уу гэмээр хєл єєрєє тэмvvлэхээс гадна чиглээд ирсэн чийчаан тэрэгний чих нь мултраад налмайна даа, ай хє” гэдэг дуу аманд аяандаа орж ирэхэд дуулахгvй байж яахин чадах билээ.
Хvн амьтан хэзээ ч яваагvй болов уу гэмээр шигvv ширэнгэн дотор орон явж байтал гэнэт бєєн юм босон нvvр єєд vсрэх шиг болов. Айн сандрахад нvдий нь юм битvv бvрхэв. Яаран арчин харахад нэг гамин! Яг ч vгvй, цээж єргєн, царайн нь єнгє хvрэн бор, нvд хурц, уруул нь зузаан бєгєєд хємхийгєє зуун бууныхаа замгийг тас няс буулган тулгаж:
-Зогс! Би чамайг буудна гэж заналтай боловч шивнэн хэлэв. Данзан анхандаа ихэд цочсон боловч, барилцан авах дээр хvрвэл би дийлдэнэ гэж бодохдоо даруй тайвшрав. Тэгээд дахин:
-Чи хэн бэ? гэхэд нь
-Би монгол! гэв.
-Гамин: -Монгол? гэж гайхан амандаа давтан хэлснээ?
Монгол гэж юу вэ?
-Монгол гэж хvмvvс байдгийг мэдэхгvй гэж vv?
Гамин “Ай” гэж дуугаран инээмсэглэн буугаа хойш татаад
-Чи юун хvн бэ? гэхэд
-Би оргодол хvн гэж хариулав.
Оргодол хvн мєн оргодолтойгоо дайралдсандаа баярлана.
-Би оргодол гэхэд –Гамин хао! гэж инээн буугаа мєрєндєє єлгєн Данзангийн гарыг шvvрэн авлаа.
-Чи юунд оргоно вэ?
-Хай, дайны хэрэг надад алга. Чамд ч бас тийм болоо биз дээ?
-Yгvй би цэргийн хvн биш, тэмээн жин тээж яваад танайханд баригдсан юм.
-Ай тийм би мэднэ. Бусад чинь яасан бэ?
-Бусад маань мєн оргосон.
-Маш сайн. Харин та нар аль тvрvvн оргохгvй яасан улс вэ?
-Яая гэх вэ, vргэлж манаатай байлаа.
-Манаа юуны хамаа. Би єчигдєр зугтаая гэж бодохтойгоо зэрэг юм хумаа бэлтгэн шєнєє манааны хажуугаар мєлхєн гарав гээд єєрийнхєє явдлаас vргэлжлvvлэн ярив. Дараа нь:
-Тэгээд одоо чи хаашаа явах вэ? гэхэд гамин, баруун тийш зааснаа:
-Чи? гэж асуув. Данзан:
-Би ч бас тэр зvг явна гэв.
ШИНЭ НАЙЗ
Цэргээс оргосон залуугийн нэг Пvv жин гэгч байлаа. Єчигдєрхєн оргон зугтаахаар шийдсэн боловч идэх хvнс сайн бэлтгэсэн байв. Тvvгээрээ Данзанг зочлоод дараа нь чиг зvг зам мєрєє олохын тулд уулын оройд гарав. Ингээд эргэн тойрон дан уул! Хvрэн хар єнгєтэй шовх єндєр уулс битvv хvрээлсний цаана мєн л уул… Уулнаас єєр юм vл vзэгдэхэд Пvv-Жингийн толгой эргэн зvг чиг алдарна.
-Аяа Жин жиа хо хаана байна? гэж єєр зvг ширтэнэ. Данзан бол толгой эргэх зvйлгvй, оюун ухаан нь тэнийн баясан, явах зам, дайрах газар цээжинд нь тов тодхон эргэлдэнэ.
-нєхєр минь би сайн мэдэж байна гээд явах гэхэд Пvv Жин
-Ай гэж дуу алдан: -Битгий яар! Хvрэх газар хол боловч єдєр хоног олон. Сэтгэл яаравч нас залуу гээд оош суун янжуур гарган татна. Данзан нээрэн тийм дээ гэж бодовч сэтгэл яаран байж ядна. Пvv Жин янжуураа тайвнаар татаж дуусгаад vлдсэн бяцхан хэсгийн галыг шаахайнхаа уланд vрэн хаяж босов. Yvрэг нь нэлээд хvнд. Тvvний нь дээр буу байна. Бvсэнд нь дайзтай сум бий. Євєрт нь дэл сул юм шажигнана. Энэ бvхнийг Данзан тодорхой мэдэж байгаа тул vvргий нь авч vvрэв.
Уулнаас буумагц тарианы нvцгэн хар талбай vргэлжлэнэ. Их бага суурин тосгон энд тэндгvй бараантан, хvн амьтан vргэлжлэн дайралдана. Данзан баригдахаас айн сэтгэл тvгшиж явахад Пvv жин айх огт хэрэггvй:
-Энгийн хvмvvс биднийг барих зvрх байхгvй, хэрэв цэрэг дайралдвал хамт явж магад гэж хєгжилтэйхэн ярина.
-Хэрэв ноён ирвэл яанаа? Гэхэд
-Буудахгvй юу? гээд Пvv Жин гурван жил цэргийн сургууль хийж хоёр жил дайнд явахдаа алах гэснээ алах, алахгvй гэснээ чихий нь цоо буудах тийм мэргэн буудагч болсон гэж алиалах, гайхуулах хоёр хослуулан ярив. Данзан эс vнэмшин улмаар сэтгэл зовно.
-Би чамд нэг ший дуулах уу? гэхэд нь
-За тэг гэж амы нь дагуулан хариулав.
Харанга бємбєрєєс эхлэн лимбэ, хуучир бvгдийг нээрээ эндvvрэгдэн элэглэх нь єчигдрийн vзсэн юмыг санагдуулна. Эрээн мяраан нvvртнvvдийг дуурайн гар даллан хоосон сахлыг хий элбэх нь єєрийн эрхгvй сонирхол татна. Дараа нь Пvv Жин хоёр гурван хvн болон харилцан хэлэлцсэнээ мєн ээлжлvvлэн дуулахыг vзэгчдийн “хао ваа” хашгиралдахыг хийх нь ёстой ер бус… Энэ дэлхийд ийм хачин хvн бас байдаг аа гэж дотроо гайхна. Гэтэл тvvний vзvvлэх юм яагаа ч vгvй аж. Мєрєн дэх буугаа мулт татан авангуутаа сэнсэн дvvгvvр болтол нь эргэлдvvлэн хатгалдан тулалдахад орлоо. Данзан тvvний гал цахилгаан шиг хурдан болоод эцэж цуцахыг мэдэхгvй байгааг гайхна. Нэг мэдэхэд Пvv Жин нам жим болох боловч дуусаж байгаа биш, урьдын хэсэг дуусаж єєр зvйлд орж байгаа аж. Улаан хошуутан хvvхэн болон дуулж гарлаа.
Ийнхvv хєгжєєнтэй яваадаа тэд, даваа гvвээг хэд хэчнээнийг ардаа орхисноо эс мэдэв. Наран жаргах шахаж, юм бvхний сvvдэр зvvнээ урт уртаар тусаж байхад Пvv Жин анх эхэлсэн шигээ дуусаж монголын завхай дуунуудтай тєстэй нэг дууг намуухнаар эгшиглэв. Тэр нь Данзанд, орон нутгийн аж амьдрал, хайр дурлалын явдлуудыг санагдуулна.
Хоёр талаараа ширгэн бургастай нарийхан гол руу орж ирэв. Замын хажуугийн хэдэн чулуунаас нэг туулай босон ар бєгсєє гялалзуулан харайж бургас руу орлоо. Данзан “туулай, туулай…” гэж хашгирахад Пvv Жин буугаа мєрнєєсєє гарган буудав.
-Энэ шєнє туулай иднэ гэж бургасанд гvйн ороод туулайн борвиос барин гарч ирэхэд нь Данзан тvvний нээрээ мэргэн буудагч болохыг мэдэж бишрэв.
Нар жаргасны дараа гал дvрэлзэн дээр нь гамин цэргийн хэрэгсэл бяцхан хувинд бужгар бор мах оволзон буцална. “Монголын хvv тогоогоо, хятадын хvv галаа” гэгчээр Данзан, найзынхаа хутган жадаар бургас цавчлан зогсоо зайгvй гал тvлж байх зуураа хувин руу байн байн єнгийн, сайхан vнэрий нь амталж байв. Нэг мэдэхэд дэргэд нь сэлэм зvvсэн албаны хvн зогсож байв. Тэр хvн амар мэндийн оронд хараал тавин: -Та нар юунд гал тvлэв? гэж зандран давшлав. Хариуд нь Пvv Жин:
-Чамд хамаагvй.
Нєгєє хvн:
-Хамаагvй гэнэ ээ? Би эндхийн цагдаа гэж ташаа тулан цааш омогдов. Тvvний vгээр бол бургас огтолбол нэг бvр нь нэг янчаанаар торгох хуультай гэнэ. Тэр хvн ас саяхан євчсєн туулай,, нойтон арьсыг бургасны мєчир дээр дэлгэн тавьсныг vзэж орхив. Хамраа сартайлган “Арван янчаан!” гэж амандаа шивнэх сонсдоно. Нєхрийг ажихад айн сvрдсэний тэмдэг ер vгvй, харин ч элэг доог хийх мэт хvйтнээр ширтэн инээмсэглэнэ.
-Чи мэдэж байна уу? Би цагдаа! Бос би та нарыг барина! гэж хашгирахад нь Данзан, айн сvрдэхийн эрхээр бvр дуугvй босон харайв.
-Уухай чи цагдаа юу? Сайн! Гэвч миний ємнє цагдаа нохой хоёр адил гээд Пvv Жин бургасны бутанд нуун тавьсан буугаа шvvрэн авав. Цагдаагийн байдал шал єєр боллоо.
-Ай чи битгий уурла гэж хоёр гараа ємнєє авчран ха ха! гэж худал инээв.
-Чи надтай битгий ярь! гэж зандраад Пvv Жин: Эргээд! гэж тушаав. Цагдаа євдєг чичрvvлэн эргэтэл “Гvйгээд” гэж бууны замгийг тас няс буулган цааш алхсанаа эргэн харав. Пvv Жин –Гvй! гэж хашгиран бууныхаа голыг дарав. Алс гэгээ тасарсан нам гvмийн дотор бууны дуу дуугарсан нь жигтэй чанга. Данзангийн чих таг дvлийрэн хоолойд нь дарийн утаа гашуу оргин амтлагдаж, нvдэнд нь цагдаагийн баруун гартаа доёийлгон барьсан эрээн мод хугаран унаж, цагдаа цаашаа огло vсрэн туулай шиг дэгдэн харайлгав. Ард хятад монгол хоёр элгээ хєштєл инээлээ.
Пор пор буцалсаар нэлээд удсан туулайныхаа махыг тэд тасчин хаясан бургасны нарийн мєчрvvд дээр гаргав. Хувинтай шєлийг хоёр талаас нь уух гэж дундаа тавьжээ. Хажууд нь давстай ногоо, мантуу хоёр бэлэн байна. Махыг анх хувинд vйхдээ бууныхаа хутган жадаар тас тас цавчилсан бєгєєд одоо огтлон идэх хутгагvй тул нэг нэгэн хэсгийг шvvрэн авч шvдээрээ зулгаана. Данзанд махны амт хичнээн сайхан байгааг єгvvлэхэд бэрх.
Сэтгэлд нь ганц туулайг байтугай бvхэл бvтэн хонины махыг идэвч цадамгvй санагдана. Хажууд нь Пvv Жин, барьсан махаа эрхий хурууныхаа хумсаар таслан авч мантуун дээр тавин амтлана. Уртаашаа ганц хааны далыг идэх тєдийхєн болсноо:
-Ай чуу цадлаа! гэж хойшоо гэдийв. Данзанг харснаа: -Ай чи ямар хvн бэ? гэж нvд цавчлан ширтэнэ. Данзан хариу гайхлаа.
-Би монгол! гэж мангуурсан царай гарган єєдєєс нь ширтэв.
-Тvvнийг чинь би мэднэ, зvгээр чи ийм их мах идэж яах болох вэ гээд Пvv Жин Данзанг дахин ажиглав. Тvvний нvдэнд Данзангийн байдал нээрээ аймаар, гартаа барьсан бєгс мах руу толгой цээжтэйгээ бєхийн ам нь ер бусаар ангасхийгээд хахаж vхэм том юмыг зулга татан авч зажлахад нь, яс мєгєєрс дайралдан тас няс дуугарна.Залгихад нь хоолой нь гvрсийнхєдлєг бєгєєд тvvндээ сэтгэл нь улам хомхойрон хэл нь бултасхийн гарч дээд доод уруулаа гавшайлан долоогоод ам нь мах руугаа дахин ангасхийнэ.Yvгээрээ Данзанг, Пvv Жин хvн амьтны хєл хvрээгvй зэрлэг газрын араатан л барьсан ангаа иймэрхvv иддэг бол уу гэх шиг санагдана. Пvv Жин ийнхvv аягvйрхэн ажих боловч их мах идсэнээс болон лав євчин болно байх гэж сэтгэл зовно.
-Ай чи ийм их мах идэж яаж болох вэ? Май мантуу ид гэв.
Данзан: -Зvгээр! Гэж ажиггvй хариулан цааш иднэ. Тvvнийг ажихад сvр сvртэй, нvд нь шєнийн галын гэрэлд гялалзан шvд нь тав яв дуугаран авалцаж, заримдаа хй хавиралдана. Yлдсэн махыг Данзан ганцаараа идэж дуусаад, шєлийг мєн ганцаараа уун савыг хоослов. Эцэст нь Данзан тvрvvчийнхээ орхисон хоосон ясыг эргvvлэн авч мэрэхдээ хєнгєн нимгэн ясыг нь тас няс буулган хазна.
Олон хоног махны бараа хараагvй идэр монгол эр туулайн махан дээр ийм байлаа. Хавирганы толгойг боловч хэмх, бут мэрэн дуусмагц бvх бие сулран, хоёр нvд єєрийн эрхгvй анилдана. Хятад нєхєр нь єєрцгvй туулайн маханд цохигдох аж. Саяхан асаасан янжуураа дєнгєж талд нь оруулаад: -Унтъя! Гэж сулхнаар єгvvлэн хєнжил дэвсгэр бvхий vvрэг рvvгээ гар сунгав.
Тэнгэрт vйл тvмэн одод зай завсаргvй гялалзан буйн дор тэр хоёр нохойн хэл шиг гэж хэлэгдэм нарийн дэвсгэр дээр бие зэрэгцэн хэвтэж, дээрээ бор тааран хєнжил мэтийг хаяжээ. Эргэн тойронд анир чимээ огтхон ч vгvй, зєвхєн тэр хоёрын ширvvн хурхиралт хоор зуураа уралдан vе vе зэрэгцэж, vе vе хойно урдаа орон пажигнана.
Туулайн махаар тэнхэл авснаасаа хойш дєрвєн єдєр явав. Энэ зуур Пvv Жин єглєєнєєс аван бvхэл єдрийн энгээр ший дуулах буюу тун vгvйдээ элдэв инээдэмтэй vлгэр домог ярьж явлаа. Данзан хvн болсоор дуулаагvй сонин хочныг дуулан сонирхож яваа гэж баярлана. Yнэндээ ч тийм бєгєєд Данзан зарим нэгэн онц сонирхсоноо орон нутагт очсон хойноо бусдад сонирхуулахыг эрмэлзэн сэтгэлдээ байн байн эргэцvvлэн тогтооно.
Хэрэв тэд шєнє орой болтол явбал ус тvлш хоёргvй газар хонох болно гэж болгоомжилдог байжээ. Нар жаргахын vеэр мєн л нэг хоёр талаараа хэдэн бор бургастай гол руу орж ирэн хєл татав. Онцын хийх юм тэдэнд vгvй, зєвхєн галын тvлш бэлтгэх, ундны ус аван буцалгах энэ хоёр билээ. Yvнээс гадна идэх мантуу, давстай ногоо, татах янжуур, зурах чvдэнз хараахан дуусаагvй байгаад сэтгэл амар жимэр ажээ. Дуусахаар чухам юу болохыг хоёулан vл бодох бєгєєд vvгээрээ тэд ёстой энэ дэлхийд энх амгаланг эдлэгчид болжээ. Хоёр зэрэг гар хєдлєн єндєр vнэтэй цэх сайхан бургасуудыг хайр найргvй хядан огтчиж маш том гал тvлэв. Эргэн тойронд бараа харагдаж байгаа тосгод бишгvй байгаа боловч бургасны тухай гvйн ирэх хvн алга. Yдэш шєнє гал орчны хvмvvсийн нvднээ тусах боловч эндхийнхэн тэр хоёрыг аль хэдий нь харан буу зэвсэгтэй цэргийн хvмvvс гэж ойлгожээ.
Тэд цэргийн хvмvvсээс ухаангvй айна. “Цэрэн бол даруй алан хядагч, булаан авагч, цэрэн дээмчин хоёр ижилдээ ижил ялгаа нь гэвэл нэр нь л єєр” гэж хятадын ард иргэн бvхэн vзнэ. Yнэндээ ч тийм байлаа.
Пvv Жин Данзан хоёр уух усаа буцалгаж аваад аяныхаа хийцэнд оров. Гэтэл гэдэс цадах яагаа ч vгvй байхад хэрэг биш болов. Данзан уутны ам руу гар оруулан ёроолы нь тэмтрэн:
-Хаяа, мантуу дууссан гэж vv? гэж гартаа баригдсан эцсийн тал мантууг дор нь орхин гараа хойш татав. Пvv Жин: -Юу? гэж нvдээ том болгон уутыг гаднаас нь барьж vзээд мєн л “хаяа!” гэж дуу алдав.
Данзан давстай ногоороор сэтгэлээ хуурах гэж тvvн рvv хандсанаа мєн л дуусаж байгааг харан:
-Ногоо ч дууслаа гээд санаа алдав.
Пvv Жин: -Аяа! гэж дээш харан нэвтэрсэн хар vvлээр битvv бvрхэгдсэн тэнгэрийг нэг ширтээд дараа нь саяхан дундуур нь орж ирсэн тосгоныг нэг ажаад эцэст нь буугаа харан:
-Мэ ю ган шит! гэж инээлгэв. /Мэ ю ган шит! гэдэг бол “хамаагvй” гэсэн vг/.
Данзан нєхрийнхєє мэ ю ган шит! гэснийг хоосон хонох болж байгаа дээр хэлэв гэж бодон сэтгэл амарч -Мэ ю ган шит! гэж хариу инээмсэглээд бяцхан хувинтай халуун усыг хэнэггvй оочин уув. Чухам ямар газар ирээд байгаагаа барагцаалж байгаа бєгєєд: -Маргааш бид Жин жа ко орно гэхэд Пvv Жин: -Тэгвэл одоо унтаж маргааш эрт оръё гэлээ. Энэ vгийг Данзан зєвшєєрєв. Гэвч тэд хэвтэнгvvтээ тус тусын орон нутаг, хvн амьтан, аж амьдралын тухай харилцан хэлэлцэнэ. Пvv Жингийн нутаг Тяньзин гэдэг их хотын ойролцоо байдаг нэгэн бяцхан хот гэнэ. Єєрийн орон нутаг, газар шороо, уур амьсгал, тариа будаа, жимс ба аав ээж, ах дvv нар, амраг нєхєд тэр бvгдийнхээ тухай ярихдаа нvд нь сэргэн нойр нь хулжих бєгєєд харь орны хатуу ширvvн улиралд газрын хvнд санаанд багташгvй сайн сайхныг бахдан єгvvлнэ. Хариуд нь Данзан єєрийнхийгєє ярихдаа мєн муу муухайгаар биш, салхи адил хурдан морьд, сvрхий холын аян жинд явдаг атан тэмээ, хавар цагийн мал тєллєлт, зун цагийн цагаан идээ, євєл цагийн тарган мах, тэр бvгдийг ярихад харь орны хvн: -Ай хай мэдэхгvй, хэрэв энэ бvхнээрээ vнэн бол мєн ч сонин газар байх нь ээ! гэж бодно.
Шєнє дундын хэрд яриа зогсон нам гvм болов. Данзангийн ид сайхан нойрондоо зуны сайхан улирлын уул усыг зvvдэлж байхад нэг хvн: “бос бос!” гэж цочир шивнэн сэрэв. Толгой дээгvvрээ нємєрсєн хєнжлийг сєхєн харанхад дээрх vvл халь хэдийн замхарч мичид гялалзана. Хажуу тийш харвал баруун гартаа буу хєндлєн барьсан, нарийхан урт дээл бяцхан тоорцог мэтийг ємссєн хvн, баруунаас ташуу тусаж байгаа жаргар сарын загал саарал гэрэлд тодхон vзэгдэнэ. Гэвч энэ хvн нєхєр нь байлаа.
-Чи бос! Одоо явъя гэж шивнэн буугаа доош тавин юмаа яаран эмхлэв. Данзан нєхрийнхєє ямар нэг гэмт хэрэг vйлдсэнийг дотроо гадарлан босон харайж, хоёр муу шаахайгаа ємсєв.
Энэхэн зуун Пvv Жин бvх юмаа цэгчлэн vvргэндээ хийхийг хийж, баглахы нь баглаж гvйцээд Данзангийн босоход нуруунд нь барин vvрvvлж, єєрєє тvрvvлэн алхав. Данзан хойноос нь зуур зуур гvйн даган явлаа. Хоорондоо vг яриангvй явсаар нар гаргав. Нэгэн томхон нуурын хажуу руу орж ирээд Пvv Жин шингэн ургасан хэсэг зэгсэнд оров. Данзан арваад алхмын хойно явсаа гvйцэн очиж нуруунаасаа vvргээ мултлан хаяв. Нєхрийн ємссєн хувцсыг ажихад хар хєх єнгийн “хуа чи” гэдэг нарийн даалимбан гадартай хєвєнтэй дээл, бага зэрэг хуучирсан хар торгон тоорцог, хар хилэн шаахайнаас эхлэн дотуур цамц ємд бvгд солигдсон байв. Єврєєсєє пууямбар гэдэг дээд чанарын ягаан хайрцагтай янжуур гарган нэг єнцгийг зад татан ураад, “тамхи тат!” гэж Данзангийн ємнє барин инээмсэглэв. Данзан тамхи татах хvсэлгvй байснаас гадна тэр янжуурыг ямар нэгэн бузар аргаар авсны нь санан жигшинэ.
-Би татахгvй гэж толгой сэгсрээд: -Чи энэ юмыг яаж олов? гэхэд Пvv Жин нvд ирмэн ирээмсэглэж
-Булаасан юм гэв.
-Хэнээс? гэхэд
-Тосгоны баянаас.
-Яаж?
-Байшингий нь цонхоор орон данжаадад буу тулган авлаа. Yvнээс цааш чухам юу дуртайгаа авч болох байв. Гэвч би дээрэмчин биш болоод зєвхєн єєртєє хэрэгтэй л юм авлаа гэж ямар ч нvгэл хийгээгvй байдал гаргана.
-Ай хvний юмыг ингэж авах бол маш муухай! гэхэд: -Пvv Жин мэ ю ган шит! Гэж хємсєг зангидан уцаарласнаа сэтгэл засан инээмсэглэж, уг хэргийг хийхээс єєр аргагvй болсноо ярив. Энэ нь Пvv Жин єчигдєр хонох газраа эрэх замдаа тосгоны олон жижигхэн шавар байшингуудын дундах бах бат хэрэмтэй хєх туйпуун байшин байхыг ажисан байв. Yдэш мантуу дуусахыг гэнэт мэдэхэд сэтгэл нь тун аягvй болсон бєгєєд дэмий дээш ширтэхэд єєдєєс нь бvрхэг тэнгэр: “Чиний энэ амьдрахыг хvсэж яваа єнєєгийн ертєнц, vгvйрэн хоосорсныг энэрэн тэтгэх дээр биш харин хажуудаа байгаа бvхнийг тоног мєлжиж ясан дахь чємгий нь хvртэл сорон хєндийлж чадсанд л жаргалын дээдийг эдлvvлдэг юм” гэх шиг болжээ. Дараа нь Пvv Жин: “Тэр жаргал эдлэгч хаана байна вэ” гэж єєртєє асуудал тавихад дэргэд нь байгаа тосгоны хєх туйпуун байшингийн эзэн санаанд орсон байв. Гэтэл буу нь нvдэнд нь тусаж ямар нэг хий юм сэтгэлийг татан дуудсанаар Пvv Жин: -Мэ ю шит! Гэсэн аж. гэвч тэр даруйдаа аймшигт vйл хийхээ
эрсэлсэн зvйлгvй, ганцхан, шєнє Данзангийн орон нутгийнхаа тухай ярьж байснаа дутуу хаян хухирмагц ходоод нь хоол нэхэж эхэлсний дээр маргаашийн єлсгєлєн урьдчилан бодогдож, єєрийн эрхгvй буугаа аван босон харайхад хvргэжээ.
Газрын эзний хэрмэн дээгvvр ороход хєх туйпуун байшингийн олон цонхнуудын хоёр нь гэрэлтэй байв. Тvvний нэгээр сэм шагайхад насанд дарагдсан эцэнхий биетэй данжаад ганцаараа, орон дээрээ хучаастай, хар тамхи татаж байжээ. Пvv Жин цонхыг хэмх цохин vсрэн орж буу тулгасан ажээ. Данжаад “аяа” гэх мэт амаа ангайлган ширтсэнээ: “Ав ав. Юу дуртайгаа ав!” гэж арайхийн хэлээд, “мєнгєнийхєє авдрын тvлхvvрийг аль!” гэж тушаахад данжаад тvлхvvрээ гарган єгєєд муужран унасан гэнэ.
Пvv Жин тэр аймшигт vйлээ тийм амархан хийснээ баяр хєєр болгон ярьж, нарийхан дээлийн ташаан дахь уутан євєрт тvнхийтэл чихсэн мєнгєн янчаануудыг гаднаас нь барилан шажигнуулан дуугаргаж байв.
Данзангийн “Аяа” гэж толгой сэгсрэн:
-Чамд хvн тэгж буу тулган юмыг чинь авбал ямар байх вэ? гэхэд Пvv Жин,
-Тэгвэл би баярлана гээд, ха ха инээв.
-Яагаад тэр вэ? гэхэд
-Хvн надад мянга дахин буу тулгавч, ганц єдрийн хоолны мєнгє олдохгvй болохоор тэр! гэж хариулав.
-Тэгвэл аавыг чинь ингэвэл юу болох вэ?
-Зvгээр миний аав данжаад биш, бvх гэр бvлээрээ мєлжvvлдэг хvн болохоор хvн мєн юу ч олохгvй гэж єєрийнхєє ядуу хоосныг гайхуулснаа: -Ай энэ хувцасны эзэн их баян, эргэн тойрныхоо хvмvvсийг хэдэн арван жилээр мєлжсєн буйзаа. Ингэхлээр би єєртєє хэрэглэхийг авах байтугай бvх юмыг нь мєлжигдсєн олон хvнд тараан єгєх ёстой гэж царайгаа тєв болгон хэлэв. Данзан бол мєн мєлжигдєгч бєгєєд аль хар багаасаа баячуудад зарагдан ариун хєдєлмєрєє мєлжvvлсэн хvн билээ. Гэвч єшєн хорсох юу ч vгvй, харин vvрд мєлжигдєж байхыг хvсэх мэт мєлжигч бvрийг єндєр хувь заяатан гэж бишрэн vздэг тул Пvv Жингийн vгийг жигшин эс дуугарав. Гэтэл Пvv Жин гэнэт хараал тавин босон харайв. Yvргээ зад татаад, дэл сул сумуудаа атган авч нуур рvv шидэв. Шидсэн сумнууд нь агаарт гарахтайгаа зэрэг ширхэг ширхгээрээ бутран доош буухдаа нуурын зайрмаг мєсийг цєм цєм цохилон доош ширгэж ор сураггvй болов. Дараа нь Пvv Жин “Хао ваа “ гээд бvсэлсэн дайзтай сумаа угз татан авч мєн нуурт цvлхийлгэв. Буугаа бас шидлээ. Тэр нь бvр харамсалтай. Хvнд бєгсєєрєє пvл хийн унангуутаа амаараа хэд дахин даллан ор сураггvй болов.
-Хаяа! Яаж байгаа чинь энэ вэ? гэж Данзангийн босон харайхад Пvv Жин тажигнатал инээв.
-Одоо би єєр замаар явна гээд vvргээ шvvрэн авч нуруун дээрээ хаян шууд явлаа. Данзан гайхан араас нь даган явав. “Єєрийгєє хаяад явах гэж байна уу? гэж бодоход хvрэн айх ажээ.
-Yгvй чи юун тухай ямар замыг хэлнэ вэ? гэхэд Пvv Жин инээмсэглэн эргэж: -“Гvн чин даан! гэж золбоолог нvдээ гялалзуулан хэлэв.
-Юу байдаг юм бэ?
-Чи мэдэхгvй гэж vv? Хариу гайхан доош сууж, газар тэгшлэн алх хадуур барьсан хоёр хvнийг зэрэгцvvлэн зурж, баахан юм ярив. Данзан толгой сэгсрэн “Бvдvvнтэй!” гэв. Пvv Жин:
-Чи заавал ойлгох хэрэгтэ! Гvн чан даан орос оронд байна гээд цааш бас л Данзангийн vл мэдэх хэл нэлээдийг оруулан баахныг ярив. Данзан толгой сэгсэрнэ. Пvv Жин урам хугарах боловч vнэхээр ойлгуулахыг хичээх ажээ. “…Гvн чан даан одоо манай нутагт бий болж байна” ч гэх шиг. “…Би хариад гvн чан даан болно… Бид цэргийн том ноёд баячууд хоёрыг vгvй хийнэ. Ер нь бvх дэлхий гvн чан даан хайртай нєхєд болно” гэнчилэнийг яриад Данзан ойлгосон зvйл юу ч vгvй бєгєєд эцэст нь шууд тэр ярианаас салахын мєрєєдєс болон:
-Ай сайн, би ойлголоо гэв. Тэгээд “Гvн чан даан” гэж юу болохыг зvйл зvйлээр эргэцvvлэн дэмий толгойгоо зовооно. Пvv Жин нь гvн чан даан болох гэж яваадаа сэтгэл хєєрєн хол хол гишгэлэн явна. Гэтэл цэргvvдийн дунд гарсан нэг дуу санаанд нь оржээ.
Май хуар май хуар
Миний май хуар сайн уу?
Єнєєдєр би эрvvл мэнд
Эрчит суманд оногдоогvй
Амьдын баяр энэ байна даа
Май хуар, май хуар!
Маргааш ер яах бол?
Магад би алагдана бий
Yхэх чухам юуны тєлєє?
Алалцах бас хэний тєлєє?
Ай май хуар, май хуар!
Энэ шєнє би зугтана
Учир нь гэвэл хайрт минь
Амь биеийг хайрлахдаа биш
Айн сvрдсэнийх бvр биш
Єєр дайн, єєр дайн
Эрх чєлєєний ширvvн дайн
Yй олныг дуудаж байна
Эндээсээ би тэнд очно
Очно, очно заавал очно
Энэ бол мэндийн мэдээ
Амьд яваа баярын чимээ
Эргэн уулзах тєдий байвч
Ялан дийлэхэд минь итгээрэй!
Ай май хуар, май хуараа”,
дууны эцэст Данзан “хао ваа” хашгирав. Пvv Жин тvvнд нь урамшин хоолой засан дуулна. Аятайхан нь аргагvй дуулан явснаа гэнэт таслан “тэмээ, тэмээ” гэж зог тусав. Yзтэл урдхан талд нь нэг тэмээ хажуулдан хэвтэж байлаа.
Хvрэлийн сахиуст улаан ат ажээ. Бvх тэмээний дотор хэдэн хоногийн хvчтэй vлдсэн нэг нь энэ бєгєєд Дорж, Хvрэл хоёр vvгээр явсан нь илэрхий болов.
Дэргэд нь ирж vзэхэд араас хэд дахин буудуулан vхсэн аж. Хажууд нь Хvрэлийн гутлынхаа тvрийд нуун хадгалж явсан vйсэн иштэй хутга бариулаа хvртэл цустай, шорооны дороос цухуйж байв. Гэтэл тэрээхэн хойд талд шинэхэн оршуулсан булш vзэгдэнэ.
Ай хєєрхий нєхєд минь энд алтан амиа алдаж дээ! Гэж хоолой чичрvvлэн хэлэхэд Пvv Жин булшин дээр гvйн хvрээд:
-Биш, хятад хvн гэж баярласан царай гаргав. Булшны дээд талд суулгасан чулуун дээр: “Суман дарга Шон Шун-дай” гэж томоор бичсэний дор: “энэ булшийг битгий хєнд!” гэж багаар бичсэнийг Пvv Жин уншив.
“Шо Шvндай!” гэдэг бол сэлээдий буутай ноён мєн байна. Жинчдэд хамгийн аюултай хvн байсан боловч Данзан тvvний дээд дарга ноёддоо цаг vргэлж дарлагдан амар заяа vзэхгvй байсны нь санан харуусна. “Хєєрхий хєєрхий” гэж амандаа хэлэхэд Пvv Жин
-Хай чи нєхдєє бодохын оронд юунд дэмий гасална вэ? гэж зэмлэснээ, энэ хvн хамаагvй чи зvгээр нєхдєє олохыг бод
Данзан:
-Ай зєв! Нєхєд маань намайг хаа нэгтээ хvлээж байгаа байх гээд Пvv Жингээс тvрvvлэн явав. Гишгэх тусам хєл нь хєнгєрєн гvйх шахам болох аж. Сэтгэлд нь vнэхээр нєхєд нь ємнєхєн талд нь гар даллан хvлээж байгаа шиг байлаа. Нэг гvвээн дээр гарав. Газрын уруу гvйхээрээ орон хоёр дахь гvвээн дээр гарав. Гэтэл тvрvvлгээ харан унасан монгол хvний эсгий оймстой паливгар гутлын ул нvдэнд тусах бєгєєд лавлан харахад тэр хvний энд тэндгvй умиралдуулан оёсон дээл тодхон харагдана.
Энэ бол Хvрэл. Дээлийн ханцуй, энгэр заам хvv хvv урагдсан тєдийгvй, толгой нь их биеэсээ саланги, хагас алхмын зайтай, сонихноор эргэлдvvлэн байдаг ногоон нvдээ тас анин зvvн чихээ дэрлэн хэвтэнэ. Энэ бол хажуудаа явсан хоёрынхоо тєлєє цаг vргэлж зовсон, сургасан, заасан, орон нутагтаа бол vнэнч шударга, vгээгvй ядуусыг тэтгээчин, мал маллах, аян жин тээх хоёрт гарамгай гэж алдаршсан хvн билээ. Одоо энд ийнхvv амь vрэгджээ.
Данзан Хvрэлийг vзэнгvvтээ дотор харанхуйлан єєрийн эрхгvй хєшин зогсов. Пvv Жин Данзанг гvйцэн ирээд “аяа” гэж дуу алдан мєн зогсов.
-Энэ хvн нєхєр чинь vv?
-Тийм! Миний нєхєр.
-Сайн хvн байсан уу?
-Тэгэлгvй яахав, ёстой сайн хvн, ёстой гvн журмын хvн гэвэл энэ хvнийг хэлж болох байсан билээ.
Пvv Жин толгой сэгсрэн хvvрийг тойрон явлаа. Царай нь тун аягvй болон Данзангийн дэргэд ирэн:
-Одоо яая гэх вэ, vхсэний хойноос зовохын оронд хvндэтгэ гэж vг бий гэж шивнэн, єврєєсєє гурван ширхэн поиз /хятад цаасан тєгрєг/ гарган Хvрэлийн толгойн ємнє тавин чvдэнз зуран шатаав.
ЖАНЧХYY ДЭЭР
Єдєр дунд єнгєрєхийн хэрд Пvv Жин Данзан хоёр Жанчхvv орж ирлээ. Бусдад баригдан гай гамшигт унахаас болгоомжлон замаа гажуудуулснаас уг хотын зvvн хойноос орж иржээ. Данзанд урьд ємнє дайралдаагvй гудамж, нурж унахаа шахсан орон байшин, хоёр хvн зєрж боломгvй нарийхан булан тохой элдэв юмс vргэлжлэн дайралдана. Пvv Жин тvрvvлэн явж байснаа тохилон шилэн цонхнуудтай хєх пуйпуун байшингийн ємнє зогсож:
-Энэ гуанз! гэж инээмсэглэн нєхрєє харав.
Данзан хариу инээмсэглэн: -Тийм ээ, гуанз! гэх боловч энд орсоор заавал мєнгє хэрэгтэй болдгийг санан:
-Мєнгє яах вэ?
Пvv Жин баруун ташаан дахь мєнгєє хєдєлгєн дуугаргаж дахин инээмсэглээд хаалга татан дотогш оров. Амтлаг бvхний сайхан vнэр ханхалж, хар єнгийн цэвэрхэн ємд цамц, хар хилэн шаахай зэргийг ємссєн ахимаг настай бяцхан биетэй хvн галав гулав хєдлєн тосон авч:
-Хоолоо идсэн vv? гэж мэхэлзэх аж.
-Идсэн, та идсэн vv гэж Пvv Жин хэнэггvй хариулав.
Данзан, хоолоо идэх байтугай єлсгєлєн vхэх гэж яваа байж ирнгэж хэлэх юу вэ? гэж нєхрєє гайхав.
Угтан авсан хvн тэр хоёрыг олны дундуур оруулан удирдаж зvvн хойд булангийн дугуй ширээнээ суулгав. Энэ хvн бол хоол зєєгч, мєрєн дээрээ тохон тавьсан цагаан алчуурыг шувт татан єнгє нь нvvр vзэгдэм гялалзсан хvрэн суман ширээг гавшгайлан арчиж:
-Ай данжаад юу идэх вэ? Юу уух вэ? Манай гуанзанд юм бvхэн байна. Нугас шувууг боловч жинхэнэ бээжин маягаар маш хурдан, маш сайн шарна.
-Ах та битгий буруушаагаарай, бид тун саяхан хоолоо идсэн, тийм их юм идэхгvй, зvгээр аар саархан л юм идье гээд Пvv Жин Данзангийн vл мэдэх єдий тєдий хоолны нэр дурдан хуруу даран тоочиж захиалав. Хоол зєєгч Пvv Жингийн хуруу дарах тусам баясан: -Ай ай гэж мэхэлзэн найрсаад арван наймын тоонд хvрэхэд ёстой бах ханан тэр бvрийн нэрийг байшин цууриатуулан хашгирав. Хариуд нь тогооч “ай” хашгирч гулууз гампанз тас няс буулган тачигнуулж гарав. Данзан єєрийн vл мэдэх арван найман тєрлийн хоолыг сонирхохын оронд мянтууз, бууз, хуушуур гурвыг бодохын дээр найзынхаа мєнгийг харамсах аж.
-Чи юун их хоол захина вэ? Мєнгє их орно биш vv? гэхэд Пvv Жин хажуугийн ширээний хvмvvсээс ичин нvvр улайж:
-Мєнгє гайгvй! Єнєєдєр бол бидэнд баярын єдєр гэж зориуд чанга хэлэн ха ха инээнэ.
-Харин миний санахад хамгийн муу єдєр дєє гэхэд,
-Ай гэж дуу алдан ярвайж: Ийм муу vг битгий хэл! Сайн нєхєр чинь бидний дэргэд байна гэж нууцлан шивнэв.
-Ямар нєхєр? гэж цочин асуув.
-Яагаа вэ, нас барсан нєхєр чинь. Мєнгє гайгvй, бид сайхан зочилно. Дараа нь бид хоёр тус тусынхаа нутаг руу явна. Ай сайн, маш сайн, амьдралд ийм сайхан юм олон дайралдахгvй гээд хойш эргэн: Ай ах сонс! Бид гурван хvн шvv.
Данзан одоо ойлголоо. Хятадын ёс суртахууныг мэдэхгvйдээ элдвээр будлин шившиг болж байгаагаа мэдэн:
-Сайн, маш сайн гэв.
Хоол зєєгчийн хурдан гавшгайг хэн боловч гайхах буй заа. Хэдхэн vг солилцох зуур аяга авчран цай дvvргэсэн, савх, давстай ногоо, архины хундага тус бvрийг ээлж дараалан авчирсан байлаа. Гэтэл тогоочийн ажиллагаа бvр ч гайхалтай. Гулууз, гампанз, заазуур гурав нь мєндєр шиг тачигнасаар аяга цайг хараахан барж уугаагvй байхад тогоогоо хан ян буулган “Хай” хашгирна. Энэ нь уг хоолыг хийж дууссаны дохио аж. Хоол зєєгч хариу”хай” хашгиран год vсрэн гvйнэ. Хуурсан жигнэснээс аваад шєлтэй, шєлгvй янз бvрийн юмс хойно хойноосоо залган ирж ширээ дvvргэнэ. Тvvнийг хоёр хvн хэрхэвч барахгvй боловч нэг хий хvн байна. Тэр хvн бол Хvрэл. Тvvнд зориулан аяга, таван,савх,дийз юм бvхний хэрэглэл тавьсныг мєн зохих зvйл бvрээр дvvргэнэ. Данзан тvрvvн ёс мэдэхгvйгээс болон баахан мунгинаснаа цаг ямагт бодон Пvv Жингийн хєдлєх бvрийг сэм ажиглан дагайн дуурайна. Олон тєрлийн хоолноос идэж vзэхэд салшгvй сайхан амттай ч байлаа. Гэвч Данзан “Сайн, маш сайн” гэж дан бахдан баярласан царай гарган сууна. Архины зvйлс нь аль тvрvvн ирсэн бєгєєд гуулин гvцэнд халаасныг эрхийвч гэж нэрлэвэл зохих бяцхан хундагаар Данзан гурав дахин уугаад биеэ ажив. Уруул нь чимчигнэн гэдэс нь дотроос аятайхнаар халууцан байгаагийн дээр муу зvгийн юм бvхэн мартагдаж, сэтгэлд нь дан баяр, тэр байтугай харсан зvг болгоны юмс цєм сайхан, хаа хамаагvй танихгvй хvнийг боловч “ах дvv” гэж дуудан хvзvvдэн авууштай санагдана.
Иймд Данзан дахин уулаа. Нєхрийн шаардлагаар биш харин нєхрєє шаардан дєрєв дэх, тав дахиа уугаад биеэ дахин ажихад нэг биш, нvднээ тусах бvхэнд жижигхэн хар дов бий болсны дээр бvх байшин тэр аяараа дайвалзан хєдєлнє. Данзан согтож байгаагаа мэдлээ. Гэвч хvн согтон ухаан алдан унадагтай биеэ зvйрлvvлэн vзэхэд яагаа ч vгvй байгаа шиг санагдана. “Тиймээ, яагаа ч vгvй” гэж монголоор єгvvлээд зургаа дахь хурдагыг шvvрэн авч хєнтрєв. Гэтэл гvц хоосроод байсан аж. Пvv Жин: -Ай их ах аа! Бидэнд дахин архи хэрэгтэй гэж цэргийн ноён шиг зандрахгуй дуугаар хашгирав. Данзан “Сайн!” гэж эрхий хуруугаа босгон инээд алдаад, хоол зєєгчийн гvцийг аван одоход “халаах хэрэгтэй” гэж нєхрєє дууриан хашгирав.
-Єнєєдєр ян ли дий европын 12 дугаар сарын арван дєрвєн битгий мартаарай! гээд Пvv жин хоол зєєгчийн авчирч байгаа гvцтэй архийг хvлээн авч хундагалаад:
-Салахын баярт,
Данзан орон нутгийн зvг чиглэсэн их зам нvдэнд нь туссан шиг болсноо, Пvv Жингийн, нуурын захад ярьсан яриа санаад нь оржээ.
-Ай тийм, бид эндээс сална. Чи тэр гvн чан дааны замаар сайн яваарай! гэтэл Пvv Жин ихэд сандран:
-Хай чи юунд дэмий юм ярина вэ? Би тэр замыг баригч биш, харин эсэргvvцэгч гэж чангаар хэлэн хуурмагаар инээв. Данзан гайхлаа. Хажуугийн хvмvvсийг ажихад цємийн нvд єєр дээр сэжиглэгдэн туссан байх бєгєєд зарим нэг нь хажуугийнхаа хvнд сэм шивнэх аж. Иймд Данзан хэн хvний дэргэд хамаагvй хэлж болдоггvй гэмт vг хэлснээ ойлгов. Пvv Жин ч тайван байдлаа алдаж урдах хундагаа дvvргэн яаран уугаад, хоол зєєгчийг дуудан ирvvлж хоолны тооцоо асуув. Хоол зєєгч ширээн дээр аяга тавгуудаар юу юу єгснєє бvртгэнгvvтээ зохих vнийг дээр дээрээс нь нэмж гурван янчаан тавин мєнгє болгов. Пvv Жин мєнгє янчааныг цаг vргэлж ус шиг урсган сvйтгэж сурсан хvний янзаар ташааныхаа євєрт гар хийхтэйгээ зэрэг дєрвєн янчаан гарган, гар дээр нь хаяв. Хоол зєєгч шvvрэн авангуутаа олны ємнє бахдал болгох мэт дааш шидэн хан ян буулган барьж аваад:
-Тавин мєнгєний хишиг буулаа! гэж цээлхэн шингэн хоолойгоор бvх байшинг хашгирав. Гэтэл тогоочид нь баярлалаа гэж хоолой нийлvvлэн хашгирах сонсдоно.
Явахаар болон босоход хоол зєєгч сойз барин гvйн ирж Пvv Жингийн хэн бvхний ємсдєггvй чамбай хувцсыг байтугай Данзангийн хир буртагт дарагдсан цэрэг хувцасны тамтгийг хvртэл цэвэрлэн, хаалга гарган vдээд, хойноос нь бас: -Ай эрхэм данжаад авгай нараа, дахин морилж ирцгээхийг гуйя! Гэж дуудан байлаа.
Данзан хvн болсоор архи гэгчийг анх удаа ууж, мєн анх удаагаа согтож байгаа нь энэ бєгєєд хvнд бас хvндлэгдэж vзээгvйгээрээ хvндлэгдсэндээ сэтгэл нь сvрхий хєєрєх аж. Пvv Жин бvр ч илvvтэй согтсон байв. Нэг булан тойрсноо зогсон Данзанг инээн ширтэж:
-Чи тvрvvн миний нууцыг олны дэргэд хэлсэн боловч би айгаагvй.
-Сайн, би ч айдаггvй зоригтон хvн болоод хамаагvй хэслэн юм гэж Данзан хариу инээв. Ингээд бие биеэ ёргион “бv паа! бv паа!” гэж /айхгvй айхгvй…/ хашгиралдан хvзvv сээрээрээ тэврэлдэн цааш явав. Yнэхээр ч айн эмээх юу ч vгvй болтлоо согтсон бєгєєд Пvv Жин “Май хуар, май хуар минь чи сайн уу?” гэж дуугаа хєгжилтэйгээр дуулж эхлэв. Хажууд нь Данзан “Мядагмаа, Мядагмаа миний хайртай Мядагмаа” гэж ая нийлvvлэхийг оролдох боловч зэрлэгээр хашгична. Гудамжны хvмvvс сонирхон зогсож, саваагvй залуус араас дагана. Гэвч хоёул ажиггvй, хэд хэдэн гудамж єнгєрснєє бэлэн хувцасны бяцхан пvvсэнд оров. Залуухан цагаан царайтай овжин худалдагч угтан авав.
-Ай данжаад гуай хоолоо зооглосон уу? гэж єгvvлэхэд нь хоёулаа: -Идсээн! гэж хоолой нийлvvлэн хэлж, хvрэн зээрд болсон царайгаар инээмсэглэлцэнэ.
-Танд юу хэрэгтэйсэн бол?
-Хувцас! Нэг хvний бvрэн хувцас:
-Ай болно. Ямар бол ямар.
-Даруй авчир! Пvv Жингийн дээрэнгvйгээр хэлэхэд худалдагч, чиний авир хамаагvй, мєнгийг чинь л салгавал барав гэсэн янзтай инээж, єлгєєстэй хувцаснуудаас яаран буулгав. “Ай энэ сайн, ёстой Бээжин маяг. Тэр бол бvр сайн. Тяньжин хийц, ай энэ бол тун ховор зvйл, мэй гvа Жамерак эд, ганцхан манайд л байна” гэж энэ тэр болон авчирсан юмсаа илбэчин хvний байдлаар дээр дор оруулан гялалзуулна. Тэгээд, Пvv жин тоомсоргvй байхыг сэм ажсанаа нэг хувцсыг шvvрэн авч биед нь барив.
Пvv Жин:
-Би ємсєх юм биш, энэ хvнд гэхэд худалдагчийн идэвх суларна. Тvрvvн нvднийхээ булангаар байн байн ажиж байснаа одоо тоомсоргvйгээр нvvр ширтэн:
-Єє энэ хvнд vv? Сайн. Yнэ хямдтай болоод бєх эдлэлээр хийгдсэн сайн хувцас ч бас байна аа гэснээ аажуухан хєдєлж лангууныхаа дороос баравгар эдлэлээр хийгдсэн юмсыг гаргав. Пvv Жин эгдvvцэн “Хай!” хашгирч:
-Ийм юмыг чинь хэн ємсєх юм бэ?
Худалдагч нvд цавчлан гайхав.
-Данжаад та єршєє, би зvгээр юу юу байдгаа сонирхуулж байгаа шvv дээ гээд тvрvvчийнхийг дахин магтаж Данзангийн бие барив.
Данзан нєхрийнхєє хувцас авч єгєх гэж байгааг мэдсэнээс хойш сэтгэл нь нэг л аягvй болсон билээ. Юунд гэвэл, єєрийн нь “орон нутаг хол, ар гэр ядуу, ах дvv нар олонтой” гэж ярьсан болохоор мєнгий нь хайрласан хэрэг.
-Хай юу хийнэ. Надад хувцас хэрэггvй гэж худалдагчид пvvсэнд орсон бvхнээрээ дээрэнхvй байдаг шиг ширvvнээр хэлэв.
-Юу? Гээд Пvv Жин нvдээ том болгов.
-Зvгээр, би энэ хувцсаараа харьж чадна.
-Хая! Нэгд нутаг минь хол, хоёрт чи оргодол, хувцас солихгvй байж болохгvй гэж Пvv Жин бvх биеэ єєрчлєн хичээнгvйлэн барьж байснаа санаа алдан хэлэв.
Гэтэл хажууд нь: “оон!” гэж дуу алдах сонсдоно. Ажвал худалдагч тэр хоёрыг заналхийлэн ширтэж байгаа vзэгдэв.
-Хаанаас оргосон хvн бэ гэж дєхєн ирсэнд Пvv Жин сая vг алдсанаа мэдэв. Тvvний инээн бялдуучлахаа ор мєргvй болгон ширтэж байгаа зэвvvн царайг нэг хэсэг нvд чавцлан ажаад даруй гарахын мєрєєдєс болон хойш ухрав.
Худалдагч: “Хай зогс! гэж хашгирав. Хаалганы ємнє vсрэн биеэр таглаж аваад: -Битгий хєдєл би та нарыг барин цагдаад тушаана. Эсэн бол…”
-Эс бол юу гэж? Пvv Жин гэнэт айн цочсоноо буцаан авч чадалгvй асуув.
-Эс бол таван янчаан!
Пvv Жин айсан хэвээр Данзанг харснаа гэнэт зориг орон “бv паа!” гэж шивнэхэд Данзан “бv паа!” хашгирав. Ингэхэд ёстой “бv паа!” /битгий ай/ гэгч эхэллээ.
Пvv Жин: “бv паа!” хашгиран худалдагчийг барин авч байшингийн ханыг хоёр дахин мєргvvлээд цааш бас балбаж гарлаа. Данзан хажууд нь “бvv паа!, бvv паа!“ хашгиран нєхрийнхєє уур омгийг дэврээнэ. Худалдагч анхандаа “аяа” гэж дуу алдаад, дараа нь єршєєл гуйн уйлаан унжаан болсон бєгєєд эцэст нь биеэ сул хаян газар унаж “юу дуртайгаа ав!” гэх сонсдов. Гэвч Пvv Жин юм авахын оронд: Хэрэв чи орон байшингаа хар нvvрс болгуулахыг хvсээгvй бол болиорой! Гээд хоёр янчаан гарган нохойд єгч байгаа юм шиг газар хаяад, Данзангийн гараас шvvрэн авч гарав. Ард нь худалдагч єршєєл гуйн мєргєсєєр vлдэв.
Пvv Жин гудамжинд гарахтайгаа зэрэг их гутралд дарагдсан мэт дуугvй болов. Энэ нь сая болсон хэргээс биш бас архины мананд цохигдон ухаан мэдрэл элий балай яваадаа ч биш, ирээдvйн замд саяынх шиг олиггvй хvмvvс хэд хэчнээн ч дайралдаж болох шvv дээ гэсэн нэг бодол сэтгэлд нь гvнзгий эргэлдсэнийх байлаа. Гэвч Пvv Жин тэр бvрийг аргаар, аргаар эс болж єгвєл хvчээр даван туулах ёстой гэж дотроо бодон “бv паа!” гэж амандаа єгvvлэв. Ард нь Данзан нєхрийнхєє гэв гэнэт дуу шуугvй болсны нь хувьд: “би гомдоож орхиогvй байгаа даа” гэж зовнин явснаа “бv паа!” гэж хэлэх шиг болсонд нь сэтгэл бага зэрэг онгойжээ. Боов чихрийн дэлгvvрт ороод Пvv Жин нэлээдийг авч бааданд боолгож Данзанд бариулаад мєнгєє єгєхдєє мєн л бv паа! гэсэнд худалдагч цочин нэг удаа ихээр харав. Гэлээ ч юу ч болсонгvй. Тэндээс гаран нэг гудамж єнгєрч, нєгєє гудамжинд орсноо Пvv Жин инээмсэглэн эргэж:
-Чи дуулж байна уу? Галт тэрэг!
Чих тавин чагнахад пvн пан гэсэн авиа чихэнд баригдсанаа гуугалан хашгирах нь тодхон сонсдоно.
Yvний урьд Данзан галт тэрэг гэгчийг нэг удаа холоос хоёр дахь дээрээ ойрхноос олж харсан бєгєєд тэгэхдээ олон том мухлаг тэргvvдийн толгойд оргилсон хар утааг огторгуй тэнгэрт асгаруулсан айхавтар том том зуухтай юм явсныг тодорхой харсан бєгєєд чухам яагаад єєрєє явах болсны шалтгааныг хэдэн арван зvйлээр бодон олоогvй билээ. Ганцхан хамт явсан Хvрэл уг замыг vзээд: “цагийн зэвvvн болоход тємєр могой дэлхийг гурав орооно” гэж Богдын лvндэнд байдаг маань энэ байж гэж байсныг хэзээд мартахааргvй тогтоосон бєгєєд одоо тэр тємєр зам дэлхийг гурав ороохдоо манай монгол орныг бvv дайраасай гэж бодно.
-Тийм, галт тэрэг ирж явна. Хоёулаа очиж vзэх vv гэсэнд Пvv Жин:
-Одоо бидний салах цаг болсон. Чи энэ хотоос яаран гар! Эс тэгвэл баригдаж магад. За баяртай!.
Данзангийн сэтгэл тун аягvй болов. Галт тэрэг дахин гуугалах сонсдов. Нєхєртєє ямар нэгэн сайхан vг олж хэлэхийг эрэлхийлэн доош ширтээд гvн чан дааныхаа замаар сайн яваарай гэж хэлэхийг шийдэн толгой дээш татвал Пvv Жин нь алга. Эндээс салан олон хvний дунд орохтойгоо зэрэг Пvv Жин ор мєргvй алга болсон байжээ.
ЧЄТГЄР ШУЛАМС ХОЁР
Данзан нєхрийн vлдээсэн баадантай юмыг мєрєн дээрээ хаян баруун тийш хандав. Хуучин явж байсан танил газрууд нvдэнд тусаж эхэлжээ. Цааш жаахан явмагц анх нєхєдтэйгээ ирэн хvндлэгдэн зочлогдож байсан цагаан далайн пvvсийн асарт том хаалга тэр дvрээрээ дайралдлаа. Одоо орхигдсон юмс сэтгэлд нь буух аж. Гэвч Хvрэлийн “бvх муу юм чєтгєрийн хар данжаадаас болов” гэж хэлдэг байсан нь санаанд орлоо. Тэгээд урагш гишгэлтээ удаашран бодож vзэхэд Хvрэлийн vг баримттай биш, зєвхєн хар санаа болохоос гадна, эх эгч нарт зориулан авсан дээлийн єнгє, луучин гутал, єнєєх нэгэн эмэгтэйд авсан хувууд, алтан шармал ээмэг, єєрт авсан ганс… цєм нvдэнд нь тусан сэтгэл булаана. Гэтэл Хvрэл Дорж хоёрын юмыг гэр оронд нь хvргэж єгвєл тэр ар гэрий нь хvмvvстэй уулзаж болмоор аж. Энэчлэн Данзан маш олон єнгийн юм бодлоо. Бодох тусам эд хогшлын зvйлс сэтгэл булаана. Гэтэл бvр хамгийн чухал нь бvх юмаа авч гэмээ нь аль нэгэн дайралдсан аянчдад vнэ хєлс тєлєн орон нутагтаа амархан хvрмээр бодогджээ.
Орохыг бvрмєсєн шийдэж их хаалгын ємнє ирэхэд том асар хаалга нээлттэй єндєр хэрмэн хашааны доторх дєрвєлжин чєлєє нам гvм “энд хэн ч орж болно ганцхан vймээн шуугиан л битгий дэгдээ!” гэсэн шиг байлаа. Данзан данжаадын хаана суудгийг тодорхой мэднэ. Байшин руу шууд чиглэн очоод эхний хаалгыг нээхэд, эрт урьдынхаа байсан хэвээр, ганцхан энд хэн ч vгvй, хоёр дахь хаалгыг татахад бас єєрчлєгдсєн юм алга. Данжаадын єрєєний ємнє ирэн тvр зогсоход хар тамхины хиншvvтэй vнэр ханхлан зугтмаар байвч шударга хєгжим нарийн хєгєн дээрээ дан ян цуурайтан сэтгэл баясгаж бас нэг жаахан зогсон чагнууштай санагджээ.
Хєгжмийн хажуугаар эмэгтэй хvний хээнцэрхэн хоолой ганган эгшиглэж эхэллээ. Данзан єєрийн эрхгvй амьсгал хураан чагнав.
Энэ vед биеий нь байдал тун базаахгvй нvд нь хvчтэйгээр эрээлжлэн дотор нь муухайгаар бvрзийж ухаан санаа нь орон гаран vймнэ. Гэвч Данзан єєрийгєє даан их согтоогvй гэж бодно. Хаалгыг зєєлєн татан хєлийн єлмийг босго давуулав. Хамгийн тvрvvн зургийн хуар шиг vзэсгэлэнтэй хvvхний нарийхан цагаан гар шударга хєгжмийн урт ишин дээр нахилзаж vзэгдээд дараа нь цэнхэр хєх утаан дээр нь тунаран эргэлдэж байгаа нь ажиглагдав. Ингэхэд тэр хvvхэн vvлэн дунд задран яваа тэнгэрийн дагиныг санагдуулав.
Энэ тэнгэрийн дагины нєгєє талд євгєн данжаад хар тамхи татан хэвтэж, урд талд нь зарц хvv асаатай дэнг гансанд нь барьж шомбойн сууж байна.
Хvvхэн Данзанг харахтайгаа зэрэг “Тэнгэр” гэж уулгалан хєгжмєє алдав. Зарц хvv, бас эргэн харангуутаа “аяа” гээд босон харайв.
Данзан тэдний цочихын учрыг эс ойлгов. Єєрийн цэрэн хувцасны тамтаг, толгойн vс зvг бvр рvvгээ буурцаглан унжсан хийгээд царайн єнгє хvрэл тогоо шиг болсныг мэдэх боловч бусдын нvдэнд айн цочихуйц vзэгдэнэ гэж хараахан бодоогvй билээ. Тvvнийхээ дээр одоо шал согтуу, хоёр нvд цавчлагагvй, харсан бvхэн рvvгээ хамар шуухитнуулан гєлєрнє. Ер ийм хvн данжаад дээр орох байтугай хашааны нь хаалгаар шагайж байсан удаа vгvй байлаа.
Данжаад аман дахь хар тамхиныхаа утааг агаарт хєврєлдvvлэн єлєн буурал толгойгоо алгуур хєдєлгєн Данзанг харснаа мєн л цочив. Нойрмог нvдээ чавцлан жарвайлгаж, vг дуугvй ширтэхэд нь Данзан тvvний танихгvй байгааг мэдэв.
-Данжаад аа, би танай жинг тээж ирсэн гурван монголын нэг нь шvv дээ гэж монголоор хэлэхэд данжаад хvvхэн рvv харснаа монгол хэл мэддэгээ гайхуулах гэж байгаа юм шиг
-Тийм ээ гэж vгээ хэлээд бусад чинь хаана вэ? гэхдээ жаварт нvдний нь цаана занал хорсол шингэснийг Данзан мэдэв.
-Манай нєхєд vv? гэснээ Данзан тvгдрэн энд! Yгvй ээ, тэнд, биш ээ, нєгєє гамингуудтайгаа гэж будлив.
Данжаад худал хэлж байгаагий нь мэдэв.
-Ай тэр гамингууд яасан муу. Би та нарын хойноос дандаа зовно шvv. Одоо та нарт юу хэрэгтэй!
-Бидэнд бидний юм хэрэгтэй!
-Ямар юм гэж гайхсан царай гаргав.
-Яагаав дээ, данжаад аа, бидний дээл хувцас энэ тэр,
-Ай тэр vv? Байна байна, Хэзээ авна?
-Одоо данжаад аа. Баярлан урагш алхахад данжаад зэвvvцэн хойш гэдийж:
-Тэмээгvй яаж аваачна?
-Тэр яахав данжаад аа, би vvрнэ, ингээд шvv гээд дал мєр рvvгээ заасанд данжаад тэсгэлгvй инээд алдав. Гэтэл тэр инээд нь хєхvvлэн ханиалгах болон хувирав. Бєєрєнхий болсон нуруу нь уурласан муурных шиг болон бєг бєг хєдєлж эхэлсэн царай хєхрєн хажуулдан унав. Энэ даруй хvvхэн зарц хоёр сандран толгой тvрvvгий нь тvшин авч ар цээжий нь барилангуутаа байн байн пид пид буулган цохилно. Ингэвэл данжаад сэргэдэг байжээ. Нэг vе бvр vхэх шиг таг чиг болсноо арайхийн єндийж зарц хvvд хэдэн хvний нэр дурдан дуудан ирvvлэхээр гаргав. Энэ явдлыг Дандан ер анхаарсан зvйлгvй, зєвхєн данжаадын амь мэнд сэргэсэн тухай л баярлана. Нєгєє талаар хvvхэн данжаадын ам хамраас гарсан элдэв бохирыг эрээ цээргvй цэвэрлэн сувилсанд баярлана. Тэгээд хvvхнийг ажихад vнэхээр зургийн хуар. Эрхтэн бvхэн нь тун булбарай ердєє лааны тосоор цутгуурдан хийгдсэн шиг vзэгдэх бєгєєд данжаадын хvзvv сээрийг илэн таалж аан, оон наалинхайтах нь юу юугvй хажуу хувирганаас хайлж байна уу? гэмээр байх аж.
Хvvхэн Данзанг хариу ажлаа. Хvн гэж vзэхийн оронд жигшин зэвvvцэж, янхан цагаан алчуураараа ам хамраа таглаж, данжааддаа vдшийн галууны хонгор авиагаар:
-Миний ухаантан сайхан буурлаа даа ёзи битгий тат. Энэ лав чиний амийг авч магад. Аяа би замаасаа ганцаараа газар дэлхийд амьд явахын хэрэг даан ч vгvй болно гэж шилэн бємбєг, гарын алтанд бємбєрєн мэт хэлсэнд Данзан тэдний янаг амрагийн явдалтан болохыг сая мэдэн ой гутав.
Данжаад хvvхнийг
-Ай май хуар аа! Гэж дуудаад: -Чи битгий зов! Би даа ёзи татахгvй бол харин нэг єдрийн ч амьгvй. Хэрэв татаж байвал зуу наслах ч юун магад гэж тэнхэл алдан суларсан хэлээр хэлээд хvvхийн цээжин дэх хоёр хєєрхєн тvмбэгэр хєхєнд нь толгой єгєн нvдээ анив.
Данзан: “Май хуар” нэрийг сонсохтойгоо зэрэг “Май хуар” гэдэг дууг санах бєгєєд хэрэв тэр дууны май хуар энэ май хуар шиг бол харин шал дэмий май хуар байх нь дээ гэж бодов. Гэтэл хvvхэн данжаадыг ган оон болон илэн таалахын оронд тvрvvнд Данзанг ажсан шигээ зэвvvрхэн дээрээс нь ширтэх аж. Иймд Данзан:
“Ай хєєрхий энэ хvvхэн чухам ядуу хоосон болоод аав,ээж, ах дvv нараа тэжээхийн эрхэнд євгєн данжаадыг тийнхvv илэн таалсан хэрэг байж шvv” гэж бодон єрєвдєх сэтгэл тєрєв.
Ингэхэд хvvхэн, євгєн данжаадыг жигшин зэвvvцсэн нь vнэнтэй бєгєєд “Чи єдий болтол vхэж єгдєггvй яасан бєх амьтай вэ” гэж бодон чин сэтгэлээсээ бодсон аж. Гэвч энэ хvvхний амьдрал Данзангийн тааварласантай хэрхэвч vл хавьцна. Юунд гэвэл энэ хvvхэн євгєн данжаадтай хувь нийлvvлэн хоршооллосон залуу эр Ван Хай-тоагийн тєрсєн дvv бєгєєд данжаадын хэдэн давхар ган єргєстэй цоожоор цоожлогдсон зуун тvмэн янчааныг ахынхаа гарт оруулах их зорилгыг ємнєє тавьжээ. Гэвч хvvхэн эрх жаргал гэгчийг дур зоргоороо эдлэгч биш, харин зовлон! Зовлонгоор л эрх жаргал гэгчийг эрэгч, тухайлбал арван долоон наснаа дєнгєж хvрмэгц угийн vзэсгэлэн гоо царай нь єндєр заяатан болгоны зvрхийг оволзуулах болсон нэг баяр байвч тєрсєн ах нь барсын адил ширvvн гараараа атган авч, ов мэх болгоныг сургасан нь тун бага биш, ямар ч хатуу єргєстэй цоожийг гар хуруу оруулан тайлж чадна. Эс тайлбал бvх биеэ шургуулан оруулж тайлах онцгой чадлыг олсон аж. Гэвч єєрийн нь оюун ухаан сэргэлэн болоод vзэсгэлэн гоо тєгєлдєрийнхєє дээр, уянгалуулан дуулах хоолойн сайхан бvрдмэл биш байсан бол ахы нь тэр заан сургасан ов мэхийн зvйл ч болохгvй байсан буй заа. Тэгээд хvvхэн євгєн данжаадыг аль хэдийний унтран замхарсан залуу насны тачаалын галыг илбэдэн сэргээн элэг зvрхэнд нь амин судас болон шингэжээ. Гэлээ ч хvvхэн ариун тунгалаг биеэ хэнээс ч илvvтэй эрхэмлэх тул арьс сарьс болсон данжаадын биеийг элгэн биеэрээ дулаацуулсан удаа нэг ч vгvй, зєвхєн толгой тvрvvгий нь цээжиндээ аваачин
-Ай данжаад чи миний зvрхийг чагнаа! Ганцхан чамдаа л гэж байгаа биз дээ? гэж уран гоёмсгоор инээх, эс бол янагийн халуунд согтуурах байдлаар тунгалаг хар нvдээ талимаатуулан
-Аяа, миний сайхан буурал аа! Ёстой миний vзэсгэлэнт бvргэд шиг сайхан буурал толгой чинь над цаг vргэлж Тян шин “Тэнгэр уул”-ыг бодогдуулна гэж бээжин хэлний гоёмсог аялгуугаар єгvvлэн хэл хазан шєнийн галууны авианд хувилан гангануулна. Архи бол аманд орсоор бvх мэдрэлийн сув судас болгоноор дамжин оюун ухааныг согтоодог билээ. Гэтэл хvн, хvнийхээ сэтгэхvйг тийнхvv согтоох нь яалаа ч гэсэн тийм амар байх вэ дээ. Єглєє бvр хvvхэн, гар нvvрээ угаасныхаа дараа арьсны єнгє чанар хоёрыг юутай ч зvйрлэшгvй зєєлрvvлдгээрээ дэлхийд алдаршсан цас цагаан япон тос тvрхээд дээрээс нь америкийн голивууд хотын кино жvжигчдийн хэрэглэдэг нvvрийн будгаар уруул хамсєг хацраа засаад, бас дээрээс нь францын ялимгvй ягаавтар єнгийн, vнэр сайхантай оогоор тэгшлэн, тєрєлхийн єнгє vзэсгэлэн шиг болгоно. Гэлээ ч арчилгааны ажил vvгээр дуусахгvй, бvх хувцсандаа дээд чанарын vнэрт ус цацан шингээгээд, гар, хvзvv, хоолой энэ тэр рvvгээ элдэв халдварт євчний нянгаас хамгаалах исгэлэндvv нунтаг эм цацаад сая дуусаж санаа алдан гэрээс гарна. Орой буцан ирмэгцээ хар тамхины vнэр шингэсэн байхаас болгоомжлон бvх ємссєнєє тайлан эрvvл агаарт єлгєєд, єєрийнхєє биеийг онгоцтой халуун усанд оруулна.
Ай даа энэ явдлын зах сэжvvрийг євгєн данжаад мэдвэл чухам тэр дороо: -Хая, чи хvн биш, vнэгэн шулмас байна шvv” гэж дуу алдан хєєн гаргаад, мєнгє янчааны авдрыг байтугай, хашаа байшин цємийг хэдэн давхар цоожоор цоожлох буйзаа. Гэтэл хvvхэн vнэхээр vнэгэн шуламс. Эрлэгийн элчийг боловч илэн таалахаар хууран буцаах тийм айхавтар чадлаар данжаадыг бvрэн согтоосон ажээ.
Єглєє орж ирэх бvрд нь данжаад:
-Ай миний vзэсгэлэнт гоо цэцэг ээ! Yнэнхvv хувь заяаны минь хайрт дагина аа Бие чинь эндээс нэг мєчийн тєдий боловч салж чадахгvй болсны учрыг мэдэж байна. Энэ бол одоо яая гэх вэ, эртний хувь ерєєл шvv гэж угтана. Хариуд нь хvvхэн биеэ салхинд ганхуулах мэт хєдєлгєн гишгэлж очин, хvзvvгээр нь тэврэн толгой нийлvvлж аваад:
-Ай миний буурал, vнэхээр vзэсгэлэн тєгєлдєр євгєн vргэд гэх боловч дотроо “энэ муухай євгєн чєтгєр єнєєдєр бас л амьд,бас л эрvvл, хэзээ чи энэ ертєнцєєс тонилох юм бэ?” гэж бодон гол харлана.
ЄШЄЄ ХОРСЛЫН YРГЭЛЖЛЭЛ
Данзан хар тамхины утаа холилдсон бvгчим агаарт орж ирсээр уусан архиндаа цохигдон дэн дун болжээ. Yзэгдэх юм бvр дээр дор орон манарч, ямар боловч хаана нэгтэй унан нvд анихсан гэхээс єєр юм бодохоо байлаа. Данжаад vзэсгэлэнт дагиныхаа элгэнээс толгой татан єндийж:
-Энэ монголыг байшинд оруулан цоожлоод, маргааш Зо Чимингийнхэнд хvргэж єг гэв. Энэ тухайд Данзан айн цочсон юу ч vгvй, харин данжаадын vг бvрийг тодорхой ойлгосондоо “би чинь ер согтоогvй байгаа юм байна шvv” гэж бодов. Гэтэл ард нь гурван чийрэг эр орж ирээд зогсож байсан аж. Тэдний нэгэн зэрэг гар хєдлєн барин авахад Данзан ямар ч эсэргvvцэл хийсэнгvй, зєвхєн “за одо баригдлаа!” гэж бодон гары нь аясаар чирэгдэн гарав.
Нэг байшингийн ємнє аваачаад тvлхэн оруулахад нь тvрvvлгээ харан унаад, хаалга хамхигдан харанхуй болж, тvлхvvр цоож шажигнахыг там тум мэдэв. Тэгээд мєн л гунин гутарсан зvйлгvй. “А ээж минь ээ, орон нутгийн минь лус савдгууд аа, намайгаа авар! гэж аман дотроо ёс болгон хэлээд нvдээ анив. Ингэхэд доод газар нь vргэлжлэн дээр дор орон хєдлєх аж. “За би дvvрлээ” гэж сэтгэлд нь буух боловч мєн айх юм байсангvй. Юунд орсноо ажихаар аньсан нvдээ албадан нээн харахад урд нь боов чихэр, танзуур, еэвэн vргэлжлэн хэвтэж байгаа vзэгдэнэ. Энэ яасан гайхалтай вэ?”! аман дотроо хэлээд гартаа баригдсаныг авч нvдэндээ тулган vзэхэд vнэхээр нэг том бор еэвэн байлаа. Иймд Данзан сая тvрvvлгээ харан унахад ваадантай юмныхаа зад vсэрснийг мэдэв. Хураан авах гэхэд цєм амь орсон юм шиг цааш нааш єнхрєн гараас мултарна. Уйгагvй хєєцєлдсєєр байгаад эцэст нь унтаж орхисон аж.
Шєнє дундын цаг болж, хаана нэгтэй байгаа сvмийн том харанга цохигдсон бєгєєд тvvний сайхан авиа бvх хотын дээгvvр ганцаараа чєлєєтэй цуурайтахад Данзан сэрэв.
Дотор тун аягvй, толгой хагарах гэж байгаа юм шиг ангалзан айхавтар євдєж байлаа. “Yгvй энэ чинь би хаана байгаа билээ” гэхээс тасалгаа руу тvлхэгдэн унасан ба урд нь боов чихрийн зvйл vргэлжлэн хэвтэж, хураан авах гэхэд баригдахгvй байсан зэрэг явдлууд санаанд оров. Тэгээд босож тэмтрэн vзэхэд бvгдийг хураан ваадандаа хийж чадсан байлаа. Гэтэл данжаадын “Зо Чимингийнхэнд тушаа” гэж байсан нь санаанд орлоо.
Даруй айх, бухимдах, хорсох цєм бий болон босон харайв. Гэтэл тасалгаа та харанхуй. Харанхуй дотроос салан одсон нєхєр нь: -Хай! Ший бv паа!” гэж хэлэх шиг болов. Иймд Данзан айн чичрэхийг хойш тавин, амиа гартал тэмцэлдэхийг санав. Гамин цамцны баруун ташаан дахь євєртєє гар хийн тэмтрэхэд бас гайхалтай хvнд чанарын дугуй хэлбэртэй юмс баригдав. Энэ бол янчаан. Пvv Жин дээл хувцас авч єгєхийн оронд євєрт нь сэм хийсэн арав гаруй янчаан байлаа. Данзан уг хэргийг мэдэхтэйгээ зэрэг єєрийгєє ор тас гар хоосон гэж бодон данжаадынд орж ирснээ санан гол харлав. Тэгээд одоо яах билээ% гэхээ алалцан тулалдах санаанд орон зориг тєрєв.
Нєгєє талынхаа єврийг тэмтрэхэд аль нэгэн цагт хайрцгаасаа сугаран vлдсэн хэдэн шvдэнд баригджээ. Тvvний нэгийг шаахайнхаа уланд хавиран асаахад анх нєхєдтэйгээ ирэн сууж байсан байшинд байгаа аж.
Тэр цагт Данзан, ханзыг чухам юугаар хэрхэн хийснийг ажиглахдаа бvх банзуудыг дэрлvvлэн тавьсан урт царс мод байхыг vзсэн бєгєєд тvvний яс чанарыг ихэд гайхсан ажээ. Одоо тэр нь санаанд нь орон ханзыг хэмхчиж, єнєєх модыг сугалан авав. Тэгээд цаасан бvрээст цонхыг цєм цохин шагайхад тэнгэрт сартай, эргэн тойрны юмс тодхон харагдана. Ваадантай юмаа баглан нуруундаа аван тулалдах шийдмээ урдаа барин цонхоор vсрэн гарав. Хашаан дотор хэн ч vгvй, орон байшинтай юутай хvvтэйгээ нам гvмийн дотор нойрсож байгаа мэт аж.
Гэнэт нохойн дуу хvр хvр хийн бєєн хар юм дайран ирэв. Ємнєх шийдмээ хоёр гардан далайн угтуулан явуулахад мод тас хийн хугарч нохойн дуу ган хийн газар унав. Єдєр тутам хоёр удаа шар будаагаар тэжээлгэж хэр хэмжээнээсээ хэдэн хувь илvv зоолоод тэжээгчээсээ бусдыг уран тасчихаас єєр юм мэдэхээ больсон нохойг цохисондоо Данзан баярлав. Гарт vлдсэн дэлэн хэртэй модоо барин хаалганд хvрлээ. Самбары нь дээд, доод хоёрыг нимгэн хар тємрєєр тємєрлєснєє том том товруут хадаасыг зайгvй суулган бэхэлсэн лужир хаалгыг хоёр давхар оньсоор чагтлан тvгжсэн байжээ. Данзан оньсуудыг сугачин хаяж гарав.
Сэтгэлд нь дан алах, цохих бодогдоно. Гарын шийдмийг улмаар чангалан атгаж явав. Энэ зуур толгойн євчин ор тас vгvй болжээ. Хvйтэн агаар нvvр илэн, хоолой руу сэнгэнэж нозоорсон биеийг хєнгєрvvлж эхлэв.
Анх баригдан байгуулагдсан єдрєєсєє аваад хvний хоорондын халуун харьцаа дотночлох сэтгэлийг харилцан бие биеэ тонон мєлжихєд хувилган уралдуулсаар хэдхэн тооны баячуудын эд бараа, мєнгє янчааны зоорь болгосон Жанчхvv хот анир чимээгvй утсаар л байв. Тэртээ дээрээс дугуй цагаан сар сvvн цагаан гэрлээ хэн юунд ч харамгvй тусгасаар байх атал, хоёр талын єндєр шавран хашаанууд хар сvvдэр хаян таглана. Эндээс дєнгєж мултармагц алсын бараа нvдэн тусан, аялах зам сэтгэл дурайн, зориг дээр зориг, чадалд чадал нэмэх ажээ.
ЄШЄЄ ХОРСЛЫН YРГЭЛЖЛЭЛ
Данзан хар тамхины утаа холилдсон бvгчим агаарт орж ирсээр уусан архиндаа цохигдон дэн дун болжээ. Yзэгдэх юм бvр дээр дор орон манарч, ямар боловч хаана нэгтэй унан нvд анихсан гэхээс єєр юм бодохоо байлаа. Данжаад vзэсгэлэнт дагиныхаа элгэнээс толгой татан єндийж:
-Энэ монголыг байшинд оруулан цоожлоод, маргааш Зо Чимингийнхэнд хvргэж єг гэв. Энэ тухайд Данзан айн цочсон юу ч vгvй, харин данжаадын vг бvрийг тодорхой ойлгосондоо “би чинь ер согтоогvй байгаа юм байна шvv” гэж бодов. Гэтэл ард нь гурван чийрэг эр орж ирээд зогсож байсан аж. Тэдний нэгэн зэрэг гар хєдлєн барин авахад Данзан ямар ч эсэргvvцэл хийсэнгvй, зєвхєн “за одо баригдлаа!” гэж бодон гары нь аясаар чирэгдэн гарав.
Нэг байшингийн ємнє аваачаад тvлхэн оруулахад нь тvрvvлгээ харан унаад, хаалга хамхигдан харанхуй болж, тvлхvvр цоож шажигнахыг там тум мэдэв. Тэгээд мєн л гунин гутарсан зvйлгvй. “А ээж минь ээ, орон нутгийн минь лус савдгууд аа, намайгаа авар! гэж аман дотроо ёс болгон хэлээд нvдээ анив. Ингэхэд доод газар нь vргэлжлэн дээр дор орон хєдлєх аж. “За би дvvрлээ” гэж сэтгэлд нь буух боловч мєн айх юм байсангvй. Юунд орсноо ажихаар аньсан нvдээ албадан нээн харахад урд нь боов чихэр, танзуур, еэвэн vргэлжлэн хэвтэж байгаа vзэгдэнэ. Энэ яасан гайхалтай вэ?”! аман дотроо хэлээд гартаа баригдсаныг авч нvдэндээ тулган vзэхэд vнэхээр нэг том бор еэвэн байлаа. Иймд Данзан сая тvрvvлгээ харан унахад ваадантай юмныхаа зад vсэрснийг мэдэв. Хураан авах гэхэд цєм амь орсон юм шиг цааш нааш єнхрєн гараас мултарна. Уйгагvй хєєцєлдсєєр байгаад эцэст нь унтаж орхисон аж.
Шєнє дундын цаг болж, хаана нэгтэй байгаа сvмийн том харанга цохигдсон бєгєєд тvvний сайхан авиа бvх хотын дээгvvр ганцаараа чєлєєтэй цуурайтахад Данзан сэрэв.
Дотор тун аягvй, толгой хагарах гэж байгаа юм шиг ангалзан айхавтар євдєж байлаа. “Yгvй энэ чинь би хаана байгаа билээ” гэхээс тасалгаа руу тvлхэгдэн унасан ба урд нь боов чихрийн зvйл vргэлжлэн хэвтэж, хураан авах гэхэд баригдахгvй байсан зэрэг явдлууд санаанд оров. Тэгээд босож тэмтрэн vзэхэд бvгдийг хураан ваадандаа хийж чадсан байлаа. Гэтэл данжаадын “Зо Чимингийнхэнд тушаа” гэж байсан нь санаанд орлоо.
Даруй айх, бухимдах, хорсох цєм бий болон босон харайв. Гэтэл тасалгаа та харанхуй. Харанхуй дотроос салан одсон нєхєр нь: -Хай! Ший бv паа!” гэж хэлэх шиг болов. Иймд Данзан айн чичрэхийг хойш тавин, амиа гартал тэмцэлдэхийг санав. Гамин цамцны баруун ташаан дахь євєртєє гар хийн тэмтрэхэд бас гайхалтай хvнд чанарын дугуй хэлбэртэй юмс баригдав. Энэ бол янчаан. Пvv Жин дээл хувцас авч єгєхийн оронд євєрт нь сэм хийсэн арав гаруй янчаан байлаа. Данзан уг хэргийг мэдэхтэйгээ зэрэг єєрийгєє ор тас гар хоосон гэж бодон данжаадынд орж ирснээ санан гол харлав. Тэгээд одоо яах билээ% гэхээ алалцан тулалдах санаанд орон зориг тєрєв.
Нєгєє талынхаа єврийг тэмтрэхэд аль нэгэн цагт хайрцгаасаа сугаран vлдсэн хэдэн шvдэнд баригджээ. Тvvний нэгийг шаахайнхаа уланд хавиран асаахад анх нєхєдтэйгээ ирэн сууж байсан байшинд байгаа аж.
Тэр цагт Данзан, ханзыг чухам юугаар хэрхэн хийснийг ажиглахдаа бvх банзуудыг дэрлvvлэн тавьсан урт царс мод байхыг vзсэн бєгєєд тvvний яс чанарыг ихэд гайхсан ажээ. Одоо тэр нь санаанд нь орон ханзыг хэмхчиж, єнєєх модыг сугалан авав. Тэгээд цаасан бvрээст цонхыг цєм цохин шагайхад тэнгэрт сартай, эргэн тойрны юмс тодхон харагдана. Ваадантай юмаа баглан нуруундаа аван тулалдах шийдмээ урдаа барин цонхоор vсрэн гарав. Хашаан дотор хэн ч vгvй, орон байшинтай юутай хvvтэйгээ нам гvмийн дотор нойрсож байгаа мэт аж.
Гэнэт нохойн дуу хvр хvр хийн бєєн хар юм дайран ирэв. Ємнєх шийдмээ хоёр гардан далайн угтуулан явуулахад мод тас хийн хугарч нохойн дуу ган хийн газар унав. Єдєр тутам хоёр удаа шар будаагаар тэжээлгэж хэр хэмжээнээсээ хэдэн хувь илvv зоолоод тэжээгчээсээ бусдыг уран тасчихаас єєр юм мэдэхээ больсон нохойг цохисондоо Данзан баярлав. Гарт vлдсэн дэлэн хэртэй модоо барин хаалганд хvрлээ. Самбары нь дээд, доод хоёрыг нимгэн хар тємрєєр тємєрлєснєє том том товруут хадаасыг зайгvй суулган бэхэлсэн лужир хаалгыг хоёр давхар оньсоор чагтлан тvгжсэн байжээ. Данзан оньсуудыг сугачин хаяж гарав.
Сэтгэлд нь дан алах, цохих бодогдоно. Гарын шийдмийг улмаар чангалан атгаж явав. Энэ зуур толгойн євчин ор тас vгvй болжээ. Хvйтэн агаар нvvр илэн, хоолой руу сэнгэнэж нозоорсон биеийг хєнгєрvvлж эхлэв.
Анх баригдан байгуулагдсан єдрєєсєє аваад хvний хоорондын халуун харьцаа дотночлох сэтгэлийг харилцан бие биеэ тонон мєлжихєд хувилган уралдуулсаар хэдхэн тооны баячуудын эд бараа, мєнгє янчааны зоорь болгосон Жанчхvv хот анир чимээгvй утсаар л байв. Тэртээ дээрээс дугуй цагаан сар сvvн цагаан гэрлээ хэн юунд ч харамгvй тусгасаар байх атал, хоёр талын єндєр шавран хашаанууд хар сvvдэр хаян тагланаYНЭНЧ НАЙЗ
Жанчхvvгийн давааг дєнгєж давсаар уур амьсгал эрс єєрчлєгдєн хvйтэн жавар, жихvvн салхи хацар алгадан сэнгэнэнэ. Гэлээ ч Данзан баяртай. Хоёр хєлєє тасралтгvй хєдєлгєн тэр єдрийг аваад шєнє хээр хонов.
Нэг талаар аюул зовлонгоос гарсандаа баярлана. Нєгєє талаар дахин аюул зовлонд унахаас болгоомжлохдоо, єєрийн эрхгvй ємнєєс ирэх ажил тєрлийн хvмvvсийг нvvр буруулан єнгєрєєнє. Идэх зvйл євєрт яваа тул гэдэс цатгалан. Ганцхан ам нь сvрхий цангана.
Yзтэл энд хэдхэн хоногийн ємнє их цас орсон байвч тэр нь ширvvн салхинд vлээгдэн шороотой хутгалдан аманд хийхийн аргагvй болсон ажээ.
Дэргэдэх нэгэн гvвээний цаана худаг байсан нь санагдана. Сэтгэл яаран хєлийн хурдыг нэмэх тусам ємнєх газар сунах шиг харагдана. Яв явсаар хєтєл дээр гарахад vнэхээр худгийн бараа харагдах бєгєєд урд талд нь нэгэн овгор юм бий болсон байлаа. Газрын уруу хєл сунган гишиглэхдээ тэр хар юмыг байн байн ажигласныхаа эцэст урагш харан хэвтсэн ганц тэмээ болохыг танив. Ойртон очоод Данзан, єєрсдийнхєє хамт баригдсан, элдэв зовлонг нэгэн адил эдэлсэн хар буур болохыг танилаа. Буур бас Данзанг таньжээ. Барааны газраас том толгойгоо эргvvлэн байн байн ажиж байснаа Данзан дэргэд нь хvрээд ирэхэд шvдээ хяхтнуулан хавирч, хvзvv сунган угтав.
Энэ явдал Данзанд зvvд шиг байлаа. Эргэн тойронд нь газрыг ажихад гамин цэргийн шаахайтай ганц хvний мєр хэдэн арван удаа тойрсон шиг байх тул Доржийн энд ирээд буураа vенгэдvvлэн хаясныг мэдэв. “Хєєг” хашгиран босгох гэхэд буур цээжин биеэ єндийлгєн нэг удаа зvтгэснээ тэнхэл алдан доош сууна. Тэмээ бол яв явсаар нэг єдрийн хэвтэр дээрээсээ босож чадахгvй болдог боловч єргvvлэн боссоныхоо дараа хэдэн хоног явж чаддагийг Данзан мэдэх билээ. Ард нь гарч, гарынхаа алгыг нулиман норгож, хооронд нь халтал vрж аваад сvvжний нь хэрдгэр ясан доогуур хийн “хєєг” хашгиран дээш єргєв. Буур бас учир мэдэн дээш зvтгэв. Гэвч Данзангийн гар бvслэхээсээ єнгєрєхтэйгээ зэрэг цааш єргєх нєхцєлгvй болсон бєгєєд буур нь босоо хэвтээ хоёрын хооронд зоогдов. Данзан сандрахдаа майхны vvд шиг онгойсон том салтаа руу нь бєхийн орж гэдсэн биеэс нь тулан “хєєг” хашгирлаа. Энэ даруй нурууны vе нужигнан, дорх газар хар ногооноор эргэлдсэнээ гэнэт агаарт дэгдэх шиг болсон бєгєєд энэ нь буурын босохыг бvх биеэрээ хариуцан єргєснийх байжээ. Боссон буурын доороос биеэ аван хажууд нь гарсан хойно хvртэл нvд эрээлжлэн алсын юмс бvрэлзэж байв.
Буур хєшсєн биеэ суниан, алс барууныг нэг ажаад, дараа нь Данзанг vнэрлэн бусдын юм шиг доош унжсан далбагар уруулаа шал пал дуугарган толгой дээш єргєв. Yvний нь Данзан vхлийн хар хэвтрээс боссондоо сэтгэл хєдлєн баярлаж байна гэж vзэв.
Данзан тун саяхан ам цанган тэвдэж байснаа ор тас мартсан байв. Одоо тvvнээ санахтайгаа зэрэг худаг дээр гvйн хvрэв. Гэтэл энд ховоо алга. Єнгийн харахад эргэлдсэн хар нvх тэртээ дор vзэгдэнэ. Урьд энд хоног тааруулан буугаад ус авахад гурван алд татлага орж байсан явдал санагдана. Иймд єєрийн эрхгvй арга барагдан амсар дээр нь сандайлан сууж байтал буур ирэв. Тvvний ам бvр Данзангийнхаас илvvтэй цангасан байж магад. Худаг руу тонгойн vнэрлэж vзсэнээ л мєн л гайхаш тасрах мэт эргэн тойронг ажаад дараа нь толгой буулган худгийн хажуу дахь шуурганд хєєгдєн хуралдсан шороотой цасыг том том vмхэлж эхлэв.
Данзан тvvнийг хараад амны нь цангаа тэсэшгvй болсон бєгєєд гараа цас руу єєрийн эрхгvй сарвайн амаа хойноос нь ангайн тэмvvлжээ. Нэг мэдэхэд аман дотор элс шороо шажигнаж байвч єнєєх цаснаас ойгоо гуттал идэв.
Ингээд эндээс баруун тийш явахад буур єєрєє даган сажлав. Данзанд ч тvvнийг хаях сэтгэл байсангvй, харин нэг талаар хамт явах ханьтай болсондоо баярлана. Нєгєє талаар энэхvv, vхэн vхтэлээ зєвхєн хvний тєлєє хvч чадлаа зориулахад заяагдсан шударга амьтныг орон нутагтаа хvргэе гэж бодлоо.
. Эндээс дєнгєж мултармагц алсын бараа нvдэн тусан, аялах зам сэтгэл дурайн, зориг дээр зориг, чадалд чадал нэмэх ажээ.
ЯДУУС ЯДУУДАА
Данзан орон нутагтаа амар мэнд хvрнэ гэдэгт бат итгэн шулуун шуурхай явахыг хvсэхээс єєр юмгvй болсон билээ. Гэтэл буур хvнд тавхайгаа зєєж тавих нь удааширч ард нь хаягдав. Иймд Данзан тvvнийг хэрхэхээ элдвээр эргэцvvлэн бодоод эцэст нь “хvний газар мал хаягдах байтугай хань нєхєд маань намайг гамингуудын гарт хаян зугтсан шvv дээ” гэж бодон хєєрхий муу буурал хаяхаар шийджээ. Єрєєсєн гараа санжигнуулан барин яваа баадантай юмаа мєрєн дээрээ хаяад нєгєє гараараа нэг vзvvрийг нь барин, нєгєє vзvvрийг газар чирvvлэн явсан модыг ємнєє авчран хєндєлдvvлж аваад урагш хурдлав. Гэвч сэтгэл нь vл тvвдэх ажээ. Гэвч буурын тєлєє зовнисон сэтгэлийг єєрчилж эс чадна. Иймд Данзан чухам хэний хэн болохыг хэн хvний ємнє хэзээ ч хэлж vзээгvй хvрэн бор царайтай хvvхнээ бодохыг оролдов. Энэ хvvхэн хэзээ боловч сэтгэлд буух бvрдээ тун сайн сайхныг зєгнvvлэн баясгадаг байсан нь одоо vгvйсэж, оронд нь мєн л буур. Буурнаас єєр юу ч эс бодогдоно.
Нэг даваан дээр гараад эргэн харахад буур тэртээ хойно хаягдсан байгаа боловч явсаар л байв. Уг нь Данзан эцсийн удаа барааг нь харахаар эргэн харсан боловч эрээн тарлан цаст хєндийд гав ганцаар норойн vзэгдэх нь vнэхээр єрєвдєлтэй ажээ. Данзан єєрийн эрхгvй доош суун, халуун хайрт янагаа хvлээх мэт хvлээв. Газрын єєд буур урт хvзvvгээ сунган зvтгээд авирснаа тамирдан зогсоход Данзан мєн єєрийн эрхгvй босон гvйн хvрэв.
Энэ зуур нар жаргав. Данзан буурыг хаях гэсэн санаагаа бvрмєсєн орхиод оронд нь хаа нэгтээ амраан идvvлэн хонохыг бодох болов. Буур бас Данзангийн бодлыг мэдсэн бололтой, даваан дээр гарч ирvvтээ хvзvvгээ доош тавин євс зулгааж эхлэв.
Иймд Данзан тэндээ хонохыг шийдсэн бєгєєд шєнє буураа газрын уруу харуулан хэвтvvлж єєрєє хажуу хавирганд нь биеэ шигтгэн тун сайхан унтжээ.
Єглєє буураа босгож аваад явахад буур нь мєн л даган гарав. Гэвч биеийн тэнхэл єчигдрийнхєєсєє дордсон ажээ. Данзан тvvнийг орон нутгийнхаа зvг замаа алдахгvй явахыг сайн мэдэж байгаа тул єєрєє тvрvvлэв. Замын ойролцоо айл байвал аймшиггvй очин халуун унд уухыг мєрєєдсєн билээ. Нэлээд яваад бяцхан голын зах дахь нэгэн тосгон руу орж ирэв. Ойртон очиход гурван нvхэн ором дайралдана. Тус бvрийн нь шавар яндан шиг юмнаас утаа уугина. Урд нь тав зургаан торой дагуулсан хар алаг ганц туранхай мэгж хог урвуулан байжээ. Данзан тvvнийг тэжээврийн оход шиг торойнуудаа харамлан дайран давхидаг амьтан байж магадгvй гэж болгоомжлон алсуур тойрон гарав. Тосгон дунд орж ирэхэд хєл хєдєлгєєн огтхон ч vгvй харагдахаас зєвхєн навтгар шавар байшингууд ажээ. Хэд хэдэн байшингийн цаана бололтой, нэг тахиа гэнэт хамаг тэнхээгээрээ хашгирахад бараг айл бvрийн хашаанд тахианууд удаа дараагаараа хашгиран бvх тосгоныг нэг удаа амь оруулах мэт сэрээснээ дуу хураан таг чиг болов. Эндэх хvмvvс гэр орондоо байгаа боловч хэдэн долоо хоногийн ємнє хураан авсан тариа будаагаа боловсруулах ажилд ид дарагдан гадагш гарах зав чєлєєгvй байжээ.
Yнэхээр эл хуль, эзэнгvй хаягдсан балгас шиг байгаагийн дунд Данзан гав ганцаараа гайхаш тасран нэлээд зогслоо. Гэтэл зvvн талын бяцхан байшингаас арваад хэр насны хvvхэд гvйн гарч ирэв. Данзанг харахтайгаа зэрэг тэр хvv, хєє, хєє ирлээ гэж дуу алдан буцаж далд орсноо єєрєєсєє бага хоёр жаалыг дагуулан гарч ирэв. Тэгээд Данзанд тулан очсоноо биш байна гэж хэлэн зог тусаж хойш ухрав. Данзан хvvхдvvдийн тийнхvv эндvvрснийг лав сайн ёр болов уу гэж дотроо баярлав.
-Хvvе чи надаас битгий ай. Би чамаас юм асууя гэхэд хоёр жаалаа алдчих вий гэсэн мэт сугандаа аван тэвэрч
-Та цэрэг хvн vv?
-Тийм ээ, би цэрэг хvн.
-Тэгвэл та миний ахыг таних уу?
-Танилгvй дээ. Гэвч хаа байдаг юм бэ?
-Цэрэгт байдаг юм гэж хvv инээмсэглэв.
-Ээ тэгвэл би танилгvй яахав гэж Данзан тэр хvvг єхєєрдєн хэлvvтээ урагш алхаад, ээж чинь бий юv? Гэхэд хvvхдvvд “бий, бий” гэж бие биетэйгээ уралдан хариулав. Тэр дундаас их хvv онцын их баяр баясгалан болон дорхноо эргэн “маа-маа, маа-маа” гэж дуудан байшин руугаа гvйв. Хойноос нь нєгєє хоёр нь мєн л “маа маа” дуудан гvйгээд, хамгийн бага нь бvдрэн унаж бєєн хар бархираан болов. Байшингийн цаанаас хар хєх єнгийн урт дээлтэй бяцхан хєлтэй, нуруу бєгтєр туранхай авгай сандран гvйн гарч ирлээ.
-Яав? Юун болов? Гэж тvрvvлгээ харан тийчилж байгаа хvvхдийг яаран босгосноо ам хамраас нь цус гарсныг vзэн,
-Ээ тэнгэр яах билээ! гэж дуу алдан хvvхдийнхээ ам хамрыг арчингуутаа их хvv рvvгээ хялалзан vvнийг хэн унагав? Чи унагасан уу? Би мэдэж байна, чамаас єєр хэн унагах билээ? гэж давшлав.
Хариуд нь тэр жаал Данзанг заасан бєгєєд Данзан одоо єєрийг хvvхэд унагасан хэрэгтэй холбогдов гэж бодон ухаанаа гартал айв. Гэтэл хvv:
-Yгvй ээж ээ, энэ хvн ахын нєхєр, таныг сурсан юм шvv гэж хэлэв.
Авгай Данзанг сая олж харан, “ээ” гэж дуу алдав.
-Yгvй яасан их баяр вэ? гээд гvйн ирж цээжийг нь тэврэн зvvгджээ. Данзан энэ авгайн хvvг гамингуудын нэг болохын зэрэгцээгээр нєхєр нь болон эндvvрэгдэж байгаадаа нvvр халан хэрхэх ухаанаа олохгvй болов. Тэгээд дэмий тэвдэхдээ:
-Ээ ахайтан хоолоо идсэн vv? Гэж мэндлэв.
Авгай
-Идсэн, идсэн чи идсэн vv?
Данзан хариу хэлэлгvй бєхєлзєв.
Авгай, Данзангийн цээжийг тавин толгойгоос нь аваад хєлийг нь хvртэл ажигласнаа гарыг нь шvvрэн авч:
-Чи ор, манайд орох ёстой гэж хєтлєн явлаа.
Байшин нь маш намхан, гар єргєвєл таазанд нь хvрнэ. Орох хаалга нь зvvнтэйгээсээ, баруун талыг ханз эзэлнэ. Авгай Данзанг тийм байшиндаа оруулж аваад ханзан дээрээ суулгав.
-Хvv чи миний хvvгийн нєхєр юм биз дээ гэж хэлэн дахин нvvрийг ажаад- Ээ дээ мєн сайхан баяр байна даа! гэж амьсгаадан инээмсэглэж бас нvvрийг нь ширтэв. Хариуд нь Данзан гэмтэн шиг хулмалзан:
-Ахайтан минь бодвол би таны хvvг танихгvй биз ээ.
-Юу? Yгvй чи хvvгийн минь нєхєр гэж хэлсэн юм биш vv? Гэж авгай гайхсан царай гаргав.
-Yгvй ээ би энэ хvvг… гээд єхєєрдєн цаашлуулсан юм гэж хэлэх гэсэн боловч уг vгийг хятадаар эвлvvлэн хэлж чадахгvйд хvрэн тагжрав. Авгай “ай” гэж санаа алдаад хvvгээ муухай харан,
-Чи юунд худал хэлэв?
Хvv нь доогуур харан хамраа шуухитнуулан,
-Yгvй ээ, энэ ах єєрєє тэгж хэлсэн юм гэж Данзангаас бишvvрхэн аман дотроо бувтнав.
Нэг хэсэг яриа тасарч хачин чимээгvй болов. Тэр зуур Данзан хvvг санамсаргvй хуурснаа санан гэмшив. Бас нєгєє талаар авгайн царайд уй гашуунаас єєр юу ч vгvй байгааг нvднийхээ булангаар ажин халширна.
-Ахайтан минь би явъя баяртай гээд босоход авгай єєдєєс нь босон харайж, замыг таглан:
-Yгvй чи суу, би чамайг гэртээ урин оруулж ирсэн болохоор заавал цай уулгах ёстой гэж суулгаад бэлэн цайнаас яаран аягалж ємнє нь барив. Дараад нь танзуур таваглан тавив. Бас єврєєсєє хэдэн тvлхvvр гарган хайрцаг уудлан ганц ширхэг янжуур гарган єгєв.
Ингэхэд Данзан цаг ямагт авгайгаас халшран зовниж байсны эрхээр цайны амт чухам ямар байгааг олж эс мэдэв. Харин янжуурыг татахад нялуун нь мэдрэлд дорхноо хvрэн аятайхан байв. Гэтэл авгай:
-За тэгээд хvv чи хаанаас яваа билээ? гэж асуув.
-Би дайны газраас гэхэд,
-Ай бvvр буудалцаан болж байгаагийн тэндээс vv?
-Тийм ээ, тэр газраас…
Авгайн царай айн сандрах шинжтэй болов. “Тэнгэр, тэнгэр” гэж єєртєє хэлээд,
-Тэнд ер олон хvн амь vрэгдэж байна уу? гэхдээ хоолой нь чичирч нvдэнд нь нулимс хуралдав. Данзан энэ авгайд vнэн байдлыг хэрхэвч ярьж болохгvйг мэдлээ.
-Та битгий зов. Тэнд онцын аюултай юм болоогvй байгаа шvv, би бодвол ээ дээ, дайн ч одоо удахгvй дуусна бий гэв. Авгайн царай даруй єєрчлєгдєн,
-Ээ яасан сайхан чимээ вэ? Сvvлийн хэдэн шєнє би дандаа хvvгээ vзэн зvvдэлдэг болсон юм. Yгvй ээ ер бас сонин оо, ийм сайхан чимээ дуулах л гэж байж шvv дээ гэж Данзанд хэлснээ: Yгvй эсвэл хvv минь бvр ирж яваа байх аа, тvvнээс биш зєвхєн ийм чимээ дуулахын тєдийд яасан ч тэгж зvvдлэхгvй билээ. эвий минь нэг мэдэхэд л ороод ирнэ дээ гэж дээд таазныхаа утаанд идэгдсэн бор цаасыг нvд цалчилгvй ширэн ганцаараа ярив.
Энэ нь Данзанд яахын аргагvй солиотой юм шиг vзэгдсэн боловч Данзан тvvний баяр баясгалантай болсонд нь сэтгэл тайвшрав. Ууж байгаа цайны амт єєрчлєгдєн аятайхан болохын зэрэгцээгээр бvх бие тавигдан хєлс гарна. Гэвч Данзан таг дуугvй суухад маш бэрхтэй байх тул,
-Танай хvv цэрэгт явсаар удаж байна уу?
-Хоёр жил болж байна. Гэвч энэ хоёр жил, миний бvх эдэлсэн дєчин хоёр наснаас ч удаан юм шиг єнгєрлєє гэж толгой унаган хариулав.
-Ээ хєєрхий тийм vv? Ингэхэд хvv чинь єєрєє сайн дураар явсан юм уу?
-Хаанаас гээд авгай цочин хэлснээ: – хvн єєрийн эрхээр амьдрах нєхцєлгvй болохоороо єлбєрч vхсэнд орвол дайнд явж хоол идэж яваад vхье гэж явдаг нэг ёс бий. Зарим нэг нь гавьяа байгуулан мєнгє янчаан ихийг олох юуны магад гэж явдаг ч ёс бий. Харин манай хvv гэвэл аль алиныг хvсээгvй юм.
-Тэгээд юунд явсан юм бэ?
-Яая гэх вэ! Нэг єдєр, vгvй ээ тэр єдрийн тэнгэрийн муухай байсныг яанаа, арваад морьт цэрэг давхин ирж бvх тосгоны залуусыг барилсан шvv. Тvvнд ганцхан баячууд л хєвгvvдээ явуулаагvй.
-Баячууд яагаад тэр вэ?
-Яахав, тэд янчаанаа гарган тоолж єгєєд тэр байхгvй юу? Манайд гэвэл тийм их янчаан хаана байх билээ. Бид бол ийм нэгэн бяцхан байшинтай, зєвхєн єєрсдийгєє тэжээх ам дєрвєлжин газартай тийм л айл.
Гэвч данжаад маань хvvгээ эгvvлэн авах гэж дvv охиныг нь аван Жанчхvv рvv орсон. Гэтэл тэр vед аяа бас хэцvv. Манайх шиг сандарсан айл хааяагvй бий болж, охидын vнэ сул болсон байв. Арван гурван жил бусдын мэдэлд ороход дєнгєж 150 янчаан хvрэв. Уг нь энэ мєнгє юун бага мєнгє байх билээ. Гэвч миний охин ямар мал биш, хvн шvv дээ гэж толгой санжигнуулан ярьж байснаа таслан санаа алдаад: -Аяа ингэхэд чи бас энэ дэлхийд амьтдыг ямар их нvгэлтэй байдаг гэж санана? Зарим хvмvvс тэр мєнгєний сургаар “Танайх яасан азтай вэ? Одоо хvvгийнхээ хойноос явахын ч хэрэг алга, зvгээр тэр их янчаанаа идээд амар тайван суувал болох нь тэр” гэж хэлнэ. Зарим нь бас “Хєдєє тосгоны ядуу гэрийн нэг охин тєдий их vнэ хvрэх юутай хачин бэ?” гэж шагшраад “ёстой тэнгэрийн дагина шиг vзэсгэлэн гоо болоод тэр бий” гэж атаархан єєрийнхєє охины зvс царайг сэм ажна.
Бурхны ємнє очихоороо хvн бvр залбирах атал vнэн санаанаасаа буян vйлдэх хvн нэг ч алга. Сvмээс гарахтайгаа зэрэг дан нvгэл, хэлэх хєдлєх цєм нvгэл л байх юм гэж авгай толгойгоо тасралтгvй хєдєлгєн ярив.
-Танайх янчаантай болсон атал хvvгээ яагаад авч чадсангvй вэ дээ? гэж асуухад:
-Аяа яагаад гэх юу байхав дээ, данжаад маань янчаантай болохтойгоо зэрэг хойноос нь яваад юу болсон гэж санана? Єдий тєдий албан газруудаар дамжин явсан шvv. Тэгэхдээ бас орсон газар болгоныхоо vvдний нь ноёнд хvртэл єнєєх янчаанаасаа нууц алба барьсан гэнэ билээ. Тэгээд хамгийн эцэст нь их ноёнд бараалхан зуун янчаанаа єгєєд хvvгээ авах бичиг хийлгэж авсан юм. Гэтэл хvv маань олдохоо больчихсон байлаа. Би бодвол дайны газар явчихаад тэр бий. Юу ч атугай бид ингээд хvv ч vгvй, хvvхэн ч vгvй, мєнгє ч vгvй болсондоо гээд нэг хэсэг бодсоноо хvvхдvvдээ заан, эд маань нялх, нялх мєртлєє идэх нь гvйцэгддэггvй ёроолгvй хvvдийнvvд. Данжаад маань энэ хvvдийнvvдийг чалчийлгачихалгvй байлгах гэж єглєє бvр эрт гараад оройдоо ирдэг. Єєрийн ажил дууссан байвал ойр хавийн баячуудын ажлаас хийлцэнэ. Би гэвэл аяа хэцvv, эдэнд ороогдоод нэмэр болж чаддаггvй гэж мєн л уй гуниг болон хэлэв.
Данзан авгайн ярианаас ар гэрээ саналаа. Хєгшин эхээ мєн л vvн шиг энэ тэрийг хутгалдуулан ярьж, бусдын ємнє солиотой юм шиг vзэгдэж байгаа байхдаа зайлуул гэхээс зvрх цохилон элэг эмтэрнэ. Ер нэгэнт ийм сэтгэл санааны зовлон болсон хvнийг ямраар боловч тайтгаруулах ёстой шvv дээ гэж бодов.
-Ахайтан минь та сэтгэл зовох хэрэггvй. Таны хvv ирнэ. Тэнд дайн болж байгаа гэх боловч би хvн vхэхийг бараг vзээгvй шvv.
-Ээ би итгэе. Чи ийм сайхан vгийг тvрvvн нэг хэлсэн. Одоо бас давтан хэллээ гэж авгай тайвшран анх удаагаа инээмсэглээд хvvхдvvдээ “Та нар дуулаа биз? Цаана чинь ах чинь удахгvй ирэх гэж байгааг? Явахдаа юу юу захилаа. Тэр ёсоор та нар тариа ногооны завсарт ургасан муу євсийг єдєр бvр зулгааж єглєє бvр шуудууны ус тавин аавдаа тусалж бай мэдэв vv” их хvv эхээ хэнэггvй ширтэн,
-Yгvй ээ би мэдээгvй гэлээ.
-Юу? Яагаад чи мэдэхгvй байна вэ? гэж эх нь зандартал хvv хариуд нь,
-Одоо ургаж байгаа ногоо хаана ч байхгvй. Шуудуу бас хєлдчихсєн шvv дээ гэв.
Эх даруй инээн,
-Ээ чи мєн ч ухаантай байна. Хойшдоо мєн л ийм ухаантай хэвээрээ байгаарай мэдэв vv?
-Мэдлээ.
-Тэгвэл гарцгаа. Тvлш оруул. Би хоол хийнэ. Харин та нарт биш, ахын чинь энэ нєхєрт шvv.
Хvvхдvvд гvйлдэн гарч тарианы мушгисан сvрэл оруулж ирэв. Авгай угтан авч заазуураар цавчлан хэсэглэж бяцхан шавар зуухандаад чvдэнз зуран асаав.
-Ингэхэд нутаг чинь хаа билээ дээ?
-Гадаад монголд.
-Гадаад монгол?
-Тийм ээ, би ч гадаад монгол хvн.
-За за одоо мэдлээ. Би, чиний ярианы байдлыг гайхаад байлаа. Тэгсэн чинь гадаад монгол хvн байжээ гэж бодсоноо, ингэхэд гадаад монгол хvн маань эндхийн цэрэгт явах юv билээ?
-Yгvйдээ би жинчин хvн. Ноднин, жин тээж Жанчхvvд ирээд цэрэгт баригдсан юм.
-Аяа гэж авгай уулга алдаад, тэгээд чи яаж гарч ирэв.
Энэ тухайд Данзан vнэнээ хэлэхийг татгалзана.
-Их ноён намайг харь гэж тушаасан гэж хэнэггvй байдал vзvvлэхийг оролдон биеэ барин хэлэв.
Авгай нvд сэргэн
-Яагаад тэр вэ?
-Бvv мэд. Явахгvй гэхэд заавал яв гэж тушаалаа.
-Ээ чи яасан томоогvй вэ? Тэнд хоргодохын хэрэг юу билээ?
-Одоо яая гэх вэ? Тэмээнvvддээ хоргодоод л тэр дээ.
-Ээ тэмээ юуны хамаа гэснээ авгай: -Yгvй миний хvv нэг єдєр ингээд хvрээд ирвэл яанаа? гэж ганцаараа ярин газар ширтэв. Гэвч тэр дорхноо Данзангийн хэлсэн vгсийг эргэцvvлэн боджээ. Баячууд зарц нараа хєєж явуулдгаас биш, ноёд цэргvvдээ хєєн явуулдгийг би дуулаагvй ч байх нь юу вэ? гэж амандаа шивнэв.
-Yгvй хvv чи надад vнэнээ хэл. Тэндхийн ноён чамайг нээрэн хєєн явуулав уу?
-Тийм дээ. Ноён л яв гэсэн гэж Данзан нvд цавчлан хэлэв.
-Тэгвэл нээрэн дайн дуусах гэж байгаа юм байна гэж авгай инээмсэглээд, хvvхдvvдийнхээ нэмэн оруулж ирсэн євсийг угтан авч заазуурдав.
Данзан тэр далимд нь авгайн байдлыг тавтай нь аргагvй ажиглав. Ингэхэд авгай єєрийн нь эхтэй тун адилхан vзэгдсэн бєгєєд тvvний ємнє элдэв худлыг ярьж байгаагаа санахад нvvр улиайн сууж байхын аргагvй болов.
-Ээ ахайтан аа! Би явъя, баяртай! Гээд босоход авгай,
-Yгvй чи суу гэж тvрvvчийн адил босон зам таглаад чи манайд хоол идэх ёстой. Тэр байтугай хоно. Хэд хоносон ч яахав, зvгээр амар.
Энэ vгэнд Данзан улмаар айн цочив.
-Зvгээр, би ядраагvй яваа.
-Худлаа зvс царайнаасаа аваад ємссєн нь хvртэл ингэж хvнээс гадуур болсон хvн хаанаас ядаагvй байх билээ гэж хойш тvрэн ханзан дээрээ суулгав.
-Yгvй би ээжтэйгээ уулзах гэж яарч яваа хvн шvv гэж нэмэн бас худал хэлэхэд,
-Ээ чи яасан сайн хvv вэ? гэж нvдэндээ нулимс хуралдуулаад,
-Эхийн тєлєє ядрахыг мэдэхгvй яваагаараа чи сайнюм гэж нvдний нулимсыг арчина. –Аль чи нааш хар. Би чамайг дахин нэг ажиглая гэсэнд Данзан арга буюу тааллыг нь дагуулан єєдєєс нь харав. Нулимс цийлгэнэсэн нvд vргэлжлэн чичигнэж байгаа уруул энэ тэр нь хэдийгээр баярын боловч Данзанд айн зугтмаар vзэгдэв.
-Ээ чи ёстой сайн хvv байна. Ээждээ яарч яваагаараа л гэж амандаа шивэгнээд, -гэтэл нутаг чинь хол шvv дээ. Тэмээн жингийн хvмvvс сар шахам явдаг гэж улсын хэлэлцэхийг би дуулсан. Иймд чи битгий яар гэж ёстой эхийн сайхан халуун амьсгалаар хэлэв. Хариуд нь Данзан: -За гэлээ.
Авгай цэнхэр паалантай тємпєнг ханзан дороос гарган гурван тулгуурт тавиур дээр тавин ус хийж за одоо гар нvvрээ угаа гээд шинэ цагаан алчуур, цэцгийн vнэртэй саван гаргаж єгєв. Данзан авгайн эрхэнд бvрмєсєн орсон мэт vг дуугvй босон сарлагийнх шиг болсон толгойгоо хvртэл савандан угааж эхлэв. Авгай гулууз, гампанзхоёроо ємнєє тавин хоол хийх ажилд оров. Данзангийн орон нутгийн байдал, ар гэрийнх нь аж амьжиргаанаас нь асуун сонирхох болсон бєгєєд энэ нь Данзангийн байдлыг амар тайван болгов. Цааш ярилцах тусмаа авгайн vрээ гэсэн мєрєєдєл, єєр бусдыг энэрэн хайрлаж буй ариун сэтгэлийг хvндэтгэн vзэхээс єєр юмгvй болжээ. Ийм хvнийг би юугаараа баясгах билээ? гэсэндээ баруун ташааныхаа євєрт гараа хийн мєнгєн янчаанаа тэмтрэн барьснаа vvнээсээ єгсєнд орвол буураа єгвєл яасан юм бэ? Тэр маань тэртээ тэргvй орон нутагтаа хvрч чадахгvй шvv дээ гэж бодов.
-Би нэг тэмээтэй явуу хvн. Тvvнээ єгвєл танайд хэрэг болох уу? гэв.
Авгай энэ vгийг тодорхой дуулсан боловч чихэндээ итгэлгvй єндийж,
-Юу? Тэмээ гэнээ?
-Тийм ээ, тэмээ, одоохондоо ядралын туйлд хvрэн явж чадахгvй болсон боловч уг тэмээ эрvvл, бяр чадал маш сайн тэмээ.
-Тэгвэл чи тvvнээ бусдад єгєхийн оронд хэдэн хоног байн тэнхээ оруулж аваад явбал дээр биш vv?
-Yгvй ээ ээж минь тvvний тэнхээ орохыг хvлээвэл би танайд дор хаяад хоёр сар болно шvv дээ.
Авгай єєрийгєє ээж гэж дуудсанд баярлан, “хvv минь” гэж инээмсэглээд: -Манайд хоёр сар чинь хамаагvй, ганцхан чамайг хvлээж байгаа эх чинь л хэцvv байна байх даа гээд агшин зуур зовних царай гарган бодсоноо:
-Тэгээд тэр чинь одоо хаана байгаа тэмээ вэ?
-Ойрхон. Би орхиод ирсэн.
-Тvvнийг манай данжаад лав сайн болгож чадна бий гээд авгай дийз, таваг, модон савх зэргийг ширээн дээр авчран тавив.
Хvvхдvvд байшингийнхаа буланд томоотой зогсон, vг яриа чагнаж байснаа лоотуу, лоотуу! Гэж єгvvлэлдэн, том нь багыгаа, “уйлдаг хvvхдийг хаздаг, уул шиг том амьтан байдаг юм” гэж тайлбарлаж байлаа. Авгай Данзангийн ємнє тахианы єндєгтэй шєл, хуурсан ногоо, хуурай хайрсан бин, “ид ид” гэж шаардана.
“Ид, ид” гэж шаардах нь энэ газрын ёс. “Ид ид” гэж байж идvvлж орхиод эцэст нь “ид ид” гэх нь хvний ёс, идчихээд явах бол малын ёс гэж хэлцдэг данжаад нарын зvйр vг байдгийг монгол хvн мэдvvштэй шvv хvvхдvvдээ гэж дээр цагт Хvрэлийн хэлж байсныг Данзан санав. Гэвч энэ авгайн “ид ид” гэх нь vнэн санаанаасаа байлаа. Хэрэв идэхгvй бол авгай гунин гутрах нь илтэд байх тул Данзан эрээ цээргvй идэх болов.
Гурван хvvхэд Данзанд ойртон ирээд ширээ рvv ширтэн шvлсээ залгина. Авгай тэднээ хараад,
-Зочдын хоол идэх рvv хvvхэд харвал хvvхдийн нvд євддєг гэдэг билээ. Та нар минь зvгээр гарцгааж vз гээд нэг нэгэн танзуур бариулан хєєн гаргав. Хvvхдvvдийн гармагц Данзан сэтгэл чєлєєтэй боллоо. Хоолны хольцоонд махгvй байх атлаа махтайгаас ялгаагvй сайхан амт бийг гайхна. Ид идсээр Данзан урагш бєхийхєд гэдэс тулгаран янцаглах болоход сая цадсанаа мэдэн савхаа хойш тавив.
БУУРЫГ АВЧРАХ ЗАМДАА
Буурын зvг явахаар болж хєтлєх олж гаргуулж аваад том хvvг дагуулан гарлаа. Тосгоны хvмvvс ажил хэрэгтээ дарагдсан хэвээр байх тул мєн л хол хєдєлгєєнгvй байжээ. Зєвхєн энд тэнд тахианы хашгирах л сонсдоно. Намхан шавар хэрмэн хашаануудын дэргэдvvр єнгєрєхєд дотор нь vр vндсий нь авсан тариа ногооны шарласан навчис хєглєрєн хэвтэх vзэгдэнэ. Тосгоноос гараад хэдэн алхам явтал аяны их зам дайралдах ажээ. Тэндээс Данзан зvvнийг чиглэн явлаа. Гэтэл хажууд нь жаахан хvv “лоотуу лоотуу” гэж хашгиран зогтусаад – Ээ энэ лоотуу лав дvv нарыг минь иднэ бий гэж айн чичирсэн хоолойгоор хэлэв.
Буурын тэнхээ улам доройтсон байх боловч замаа барин гарч ирж яваа ажээ. Данзан тvvнийг дороо зогсон хvлээв.
Тэмээ дvv нарыг чинь идэхгvй. Євснєєс єєр юм иддэггvй юм гэхэд хvv:
-Иднээ, заавал иднэ. Аав ээж нар биднийг vг дуулахгvй байвал тэмээнд єгч идvvлнэ гэж хэлдэг. Ээ заримдаа бvvр лоотууд єгч явуулна гэдэг шvv гэж зvрх алдана.
Лоотуу гэж монгол хvнийг аймшиг болон дурдсан vг ажээ. Тvvнийг Данзан vл мэднэ.
-Лоотуу гэж юу байдаг юм бэ? гэхэд хvv:
-Та лоотууг мэдэхгvй гэж vv? Лоотуу бол маш аймшигтай. Євєл болон ус хєлдєж цас орохоор лоотуу бол энэ замаар олон тэмээгээ цувуулан єдєр бvр явна.
Данзан монгол хvнийг хэлж байгааг ойлгон:
-Мєн. Мэдлээ гээд зун явдаггvй юм уу?
Тийм ээ явахгvй. Юунд гэвэл тэмээ нь цас шиг хайлчихдаг юм гэнэ билээ.
Данзан тэсэлгvй инээд алдав.
-Ингэхэд чи лоотуугийн дэргэд очиж vзсэн vv?
-Ээ хаанаас, зvгээр нэг удаа сайн харсан гээд тэр тухайгаа ярьж гарлаа.
Нондин євєл манай тосгон дундуур хоёр том лоотуу тэмээн дээрээ хєндлєн суун явахад нь би байшиндаа зугтан ороод хуруугаа норгон цонхоо цоолоод энэ нvдээрээ харсан гэж зvvн нvдээ анин баруунаа заав.
Данзан дахин инээд алдав. Гэтэл тэр явдал хvvд инээдэм биш ханиадам байжээ.
-Ээ тэр хоёр лоотуу vнэхээр аймаар гэж ярвайгаад дараад нь: -Хоёулан том цагаан хонин дээлтэй, малгай нь нохой атлаа хар биш улаан, гутал гэвэл дэндvv том, би бодвол тэд лав хvvхэд эрж явсан биз ээ гэж ийш тийш байн байн харан явснаа уурлан урт модоороо тэмээгээ тас буулган зодов. Тэмээ нь гав гув дуугаран амнаасаа нэг юм хаяад урагш гvйлгэн одсон гэж тайван ярьж байснаа гэнэт цочин:
-Ээ тэмээ ирлээ гээд айн хойш ухарчээ.
Данзан буураа тосон авч толгойд нь ногт зангидаж аваад тосгоны зvг хандав. Хvv урьдтай нь байн байн эргэн харан бєндєгнєн гvйн явлаа.
-Гєєгєє минь энэ тэмээ дvv нарыг минь лав иднэ байх гэж амьсгаадан хэлэхэд нь Данзан:
-Зvгээр! Энэ тэмээ бол хvvхдэд хайртай онцгой сайн тэмээ гэж хариулав.
Хvvгийн айн сvрдэх явдал аяндаа багассан бєгєєд тосгоны захад хvрч ирэхэд:
-Ээ гєєгєє, би нэг хєтєлж vзэх vv? гэж гуйлаа.
Данзан бурантгийн vзvvрийг бариулав. Хvv баярлах боловч євдєг нь чичрэн байн байн эргэн харна.
Ер нь энд нэг тэмээ бий болох явдал маш гайхалтай ажээ. Айл бvрээс хvмvvс лоотуу лоотуу лоотуу гэж шуугилдан гvйн гарч ирж дагана. Урагш явах тусам улс амьтан нэмэгдэж vймээн шуугиан дэлгэрэхэд буурын тэнхлvvн авир хєдлєх мэт нvд нь сєрвєлзєн энэ тэрийг ажиглана. Гэтэл хvv тvvнээс айн сvрдэхээ бvрмєсєн больсон тєдийгvй харин олны ємнє “Та нар миний хичнээн зоригтой эр болохыг харж байна уу?” гэж гайхуулах байдлаар инээмсэглэн алхлах ажээ.
ГЭРИЙН ЭЗЭН
Ядуу тариачин Люу Лий хувийн бяцхан газар дээр жаал зугаа юм тарьснаа аль хэдийн хураан авч дуусчээ. Тэр нь бvх гэр бvлийнхний бvтэн жилийн тэжээлд хэрхэвч vл хvрэх учир зэргэлдээ тосгоны нэгэн баяныд очиж ажиллан vйлээ vздэг ажээ. Хийх юм нь ер хєнгєн биш тариа будаа цохиж цайруулах, тээрэмд хар хєлсєє шавхан биеэр зvтгэн гурил боловсруулах зэрэг нvсэр ажлаас аваад хамгийн хєнгєн нь гэхэд сав шуудай сэлбэн нєхєх байлаа. Энэ тосгон Люу Лийгийн тосгоноос гурван мод зайтай бєгєєд єглєє бvр Люу Лий vvрийн шар гэгээтэй уралдан очоод, орой нар жаргалтаар гэрийн зvг хандана. Єнєєдєр харин нар жаргах яагаа ч vгvй байхад буцжээ. Зам зуур Люу Лий, ээ дээ идэр залуу байхад яасан сайхан байгаа вэ? Энэ хооронд чинь би єдєртєє арван гурав гvйхийг зугаа цэнгэлд боддог байсан нь юу вэ? гэж бодлоо.
Энэ хvн тєрєлхийн нуруу жаахан бєгтєр, тvvнийхээ дээр улам бєхийн газар ширтэнэ. Зузаан хєвєнтэй бааргар ємдєндєє тvvртсэн мэт олон давхар даавуу ширмэл хvнд шаахайгаа ойрхон бєгєєд удаанаар зєєж тавин сажилна. Ийнхvv бие ядарсны хэрээр, ухаан санаа суларсан ажээ. Сэтгэлд нь бодогдох юм ер vгvй. Зєвхєн тамхи, тамхийг нь энэ хvн хэтэрхий их, хэтэрхий шунамхай татах ажээ.
Тамхийг асааж авангуутаа ухаан жолоогvй сорон, утааг нь залгихаар, бие хєнгєрєн санаа сэргэх тєдийгvй єдєр тутмынхаа хvнд зvдvvрийг ор мєргvй мартан амсхийнэ. Иймд Люу Лий тамхийг хамгийн дээд жаргалын идээ гэж vзнэ. Гэвч одоо биенд нь тамхи алга. Ажил дээр тамхитай байсаар, байн байн татах явдал гаран саатаж авах хєлс багасна гэж Люу Лий тамхиа дандаа гэртээ орхидог байжээ. Тvvнээс бvр аюултай юмыг яаж мэдэх вэ? Эзний юманд гал гарвал юуны тvрvvнд би тэр хэрэгт сэжиглэгдэнэ гэж болгоомжилдог ч байжээ. Газрын дунд хэрд орж ирэхэд тамхи мартагдан ааг амтгvй боловч халуун цай бодогдоно. Ам нь эгшин, хэл нь хєшилдєж биеийн тэнхэл улам доройтно. “Гэр маань бас л яагаа ч vгvй хэзээ хvрнэ” гэхээс хєл эцэн, зориг шантарна. Гэтэл цай мартагдан ханз, ханзан дээр хэвтэн амрах л мєрєєдєгдєв. Тэгээд гэрийн ємнє ирэхэд тамхи, цай, ханз гурвуулаа нэгэн зэрэг бодогдон сандаргав. Хариуд нь Люу Лий нэгэнт гаднаа ирснээс хойш бvгд бэлэн шvv дээ гэж сэтгэлээ аргадан дотогшоо оров. Ємнєєс нь авгай: – Ээ гэж уулгалан,
-Ашгvй чи ирэв vv? Би чамайг шалавхан ирээсэй гэж хvсэж байлаа гэж инээн угтав.
Урьд ємнє бол авгай нь дан уй гашуу, гол тєлєв алдагдсан vр хvvхдээ дурсан уйлаан унжаан болон сууж байдаг байжээ. Єнєєдєр тун єєр байгаад Люу Лий сэтгэл хачин болон єнєєх хvсэн мєрєєдєж байснаа бvгдийг мартав.
-Би єнєєдєр тээрэмд зvтгэн ядраад эрт ирлээ. Чи юу болов. Юунд намайг хvлээгээв? гээд нєхєр нь ханзан дээрээ суув. Эхнэрийнхээ ганс тамхи авч єгєхийг дадсан зуршлаараа хvлээн авч чvдэнз зуран тамхиа асаажээ.
Авгай:
-Данжаад минь єнєєдєр манайд нэг хvv.
-Юу хаанахын?
-Хvvгийн минь vеийн хvv…
-Ээ, хаанаас тэр вэ?
-Дайны газраас.
-Хээ, яасан хачин хэрэг вэ?
-Тийм, нээрэн хачин. Гадаад монгол гэнэ. Маш хачин сайхныг ярив гээд авгай Данзангаас дуулснаа ярьж эхлэв. Люу Лийгийн ядрал тамхи, цай хоёртойгоо уулзахтайгаа зэрэг арилна. Эхнэрийнхээ vгийг “уун, уун” хамраараа дуугаран чагнана. Тэр бvхнийг ер vнэмшихгvй байвч, хєєрхий эхнэрийнхээ сэтгэлд таацуулан vнэмших байдал vзvvлэн “уун, уун” гэсээр л сууна. Тvvний орж ирсээр тєдийлєн их удаагvй байхад бяцхан байшин нь тамхины утаагаар дvvрч таазны борлосон муутуу цаас vзэгдэхтэй vгvйтэй болжээ.
Тамхины утаа хэт манаран нэгэн булангаас нєгєє булангийн юм харагдахгvй болж байхад Данзан орж ирэв. Люу Лий яаран босож амар эрээд, ханзан дахь ширээнийхээ нєгєє талд суулгав. Юуны урьд Данзан тvvний толгойдоо ороосон нарийн сvлжмэл гэзэг, магнайны олон давхар vрчлээс, нvvрний нь хєлсєнд тvлэгдсэн мэтийн шарангуйг ажиглан тавь гаруй настай болов уу гэж дотроо тааварлав. Тэгээд хэлэх vг бvрийг уун, уун дуугаран хvлээн авах, єєрийнх дээрээ болохоор тамхинд хэт шарласан vvдэн шvдээ зориуд vзvvлэн инээмсэглэхэд нь Данзан “Ээ чи болгоомжил!” гэж єєртєє захина. Люу Лий эхнэрийнхээ ярианаас Данзангийн худал ярьсныг сайн мэдэж байгаа бєгєєд одоо нvvр учирсны хувьд vнэнийг хэрхэн олох билээ гэхдээ vнэгэн заль гаргахыг бодно.
-За тэгвэл чи ядарч явна уу?
-Yгvй ээ, ер ядарсан зvйлгvй гэхэд Люу Лий Данзангийн vнэнээ ярихыг ихэд цээрлэж байгааг тодорхой мэдэв.
-Ядраагvй бол маш сайн гэж инээмсэглээд манай эхнэр надад ярихдаа чамайг цэрэгт баригдсан хvн гэж ярьсан. Тэдэнд баригдах бол vхэлд уналаа гэсэн vг гээд Люу Лий юу гэж хэлэхий нь хvлээв. Гэтэл авгай нь зуухныхаа тэндээс,
-Данжаад минь чи тэр цэрэг дайны газар ямар байгааг асуугаач! Би дахин дуулахыг хvсэж байна. Люу Лий “Хээ” гэж уцаарлав.
-Эхнэр минь тvvнийг энэ хvv тvрvvн чамд тодорхой ярьсан биш vv? Дараа нь чи надад ярьсан болохоор дахин давтан яриад байхын хэрэг алга гээд Данзан руу инээмсэглэн хандаж,
-Хvv чи манайд нэг тэмээ єгєх гэсэн гэл vv?
-Тийм ээ єгье гэсэн.
-Тэмээгээ бусдад зvгээр єгнє гэдэг чинь юу гэсэн vг вэ? гэж гайхсан царайгаар Данзанг ширтэв.
-Тэр хамаагvй ээ, ядралын туйлд хvрсэн муу тэмээ. Харин танайд хэрэг болж магад.
-Ойлголоо. Гэвч тэмээ бол тахиа биш. Чи зvгээр манайд хэд хонон, тэмээгээ тэнхрvvлж аваад явбал яасан юм бэ? Данзан гэрийн эзний vнэн санааны vгийг єєрєєр бодон сэжиглэнэ.
-Зvгээр. Би нэг хоноод явъя.
-Хvv чи томоогvй байна. Нэгд, нутаг чинь хол, Хоёрт одоо євєл. Эндээс явах тусам хэцvv болно. Ядаж жинчдийн явахыг хvлээ. Би танай хvмvvсийг бие биедээ хачин тусчийг аль хар багаасаа сонссон. Нэг нь нєгєєгєє аваад явах байтугай хоол хvнсээ хуваан идэж баравч хамаагvй улс гэнэ билээ. Манай тосгоны урдуур явсан зам байна. Yvгээр жилийн жилд жинчид vргэлж явна. Ганцхан энэ жил яасныг мэдэхгvй тун цєєн явж байна. Гэвч би мэдэж байна. Заавал явна.
Нєгєє талаас авгай:
-Аа тийм. Ганцаар явж яасан ч болохгvй. Хєлдєж vхнэ. Аа би бас дуулсан. Танай нутагт чоно их байдаг гэнэ билээ. Тэр барьж иднэ.
Гэрт хvн, хvнтэйгээ ийнхvv ярилцаж байхад гадна хачин том хар биетэй амьтан бий болов гэж бvх тосгоныхон цугларчээ. Хvvхэд багачууд гэр орон руугаа байн байн гvйлдэн сонгино, сармис мэтийн хvчтэн ургамлыг авчирна. Тvvний нь Люу Лийгийн хvv тосон авч хар буурын ємнє барина. Буурын толгой маш том, ам нь бол бvр ч хэтэрхий, жаал хvvгийн бvх чинээгээрээ тэвэрснийг боловч ганцхан vнхэх нь олны сонирхлыг онц татна. Гэрийн эзэн Люу Лий гуай ч єєрцгvй байшингаасаа гаран харангуутаа: – Yгvй ээ, энэ чинь гэж уулга алдав.
-Yгvй ээ, энэ чинь тэмээ биш уул байх нь юу вэ? гээд хvvгийнхээ юу хийж байгааг харан бас цочиж,
-Хvvе чи юу хийж байна вэ? Ингэж байж залгиулчих нь уу?
-Yгvй ээ та битгий ай, энэ чинь надад харин хайртай болж орхиод харин хацрыг минь vнсэх гэж тэмvvлээд байна гэж хvv хэлэн олны инээдэм болов. Энэ чимээнээр эх нь гарч ирэн, мєн л “Хай” гэж дуу алдаад, энэ Да Лооягийн байшингаас єндєр бий гэлээ. Yvнээс болон олны дунд Лооягийн байшингаас єндєр, єндєр биш гэж зєрєлдсєн яриа гарав. Байшиндаа эгж орж ирэхэд оройн хоол бэлэн болоод байлаа. Авгай харь орны эрхэм зочин ирсэн гэж vзэхдээ аль байдгийнхаа дээдээр сvрхий нарийн хоол хийсэн нь илэрхий. Ширээн дээр єрєн тавьсныг хvvхдvvд нь харан нvд сэргэн шуугилдана. Тэдний хамгийн бага дєрвєн настай, биендээ бараг ємссєн юмгvй охин Данзанг эхийнхээ цаг ямагт дурсан байдаг ахаа мєн гэж бодох ажээ. Эхлээд эцгийнхээ хажууд сууснаа Данзан руу тэмvvлэн ирж євєр дээр нь сууж “Жээга водий гєєгєє” /энэ миний ах/ гэж ёстой ангирын зулзаган дуугаар vгvvлэн бусаддаа гайхуулна. Эх нь гэвэл бєєн баяр. Данзангийн дэмий балай ярьсныг vнэмшин алдагдсан хvvгээ ирнэ гэж итгэх болсондоо л тэр.
-Данжаад минь дайны газар хvvхдvvдийн амь vрэгдэхгvй байгаа гэдэг шvv. Бас сайхнаа. Би мэдэж байна. Дайн дуусна гэхэд Люу Лий
-Хээ чи vvнийг байн байн дурсахын хэрэг юу вэ?
-Ээ чи хvvгийн тухай юунд ярих дургvй байна вэ? Эсвэл чи хvvгээ бvр битгий ирээсэй гэж боддог хvн vv?
-Эхнэр минь хаанаас? Дуугардаг сэтгэлээс дуугардаггvй сэтгэл тvмэн зовлон эдэлнэ гэгчээр би хvvгийн тухай чамаас илvvтэй зовдог байж магад. Тэгээд ч би одоо хvvгийн бие мэнд удахгvй эргэж ирэх гэж байгааг мэдлээ. Ингэхлээр тэр тухай байн байн ярьж юу хийх вэ. Зvгээр л сэтгэл амар хvлээе гээд Люу Лий эхнэрийнхээ єєртєє гомдсон царайг ажиглаад,
-Эхнэр минь хоёулаа энэ хvvгийн орон нутгийн байдлаас яриулъя. Эднийхэн бол манайхан шиг ам дєрвєлжин газар хоргодон эзэн баядынхаа ємнє уяатай юм шиг суудаг улс биш. Єндєр уулс, єргєн тал, гол горхины хаа байгаа сайхныг эрх дураараа хэсэн нvvдэллэж явдаг улс. Нэг газар буун хэдэн хоног болоод нvvхдээ мянган лангийн vнэтэй юмыг хаяна гэж очиж vзсэн бvхнээрээ хэлцдэг шvv дээ гэж Данзангаас цагаан мєєг, хунчир хэмээх ургамлын vндэс, бугын эвэр, сvйжийн чулуу зэргийг шамдгайлан асуун сураглана.
Эдгээр зvйлс хятад оронд ховор vнэтэй байдаг байжээ. Монгол оронд бол дэл сул хэвтэн vрэгдэнэ. Данзангаас тэр тухай ярьж эхлэхэд авгай єєрийн эрхгvй татагдан, “энэ хайран хайран” гэж шагширна. Люу Лий “уун уун” дуугаран чагнах боловч сэтгэлд нь єєр зvйл эргэлдэх ажээ.
-Маш сониныг дууллаа. Одоо яриагаа зогсооё. Ядуу хvнд яриа ихдэх зохисгvй гэдэг шvv. Эхнэр чи хvvхдvvдтэйгээ гарч тэмээ тэжээ. Бид хоёр жаахан амаръя.
Авгай, хvvхдvvдээ дагуулан гарав. Бага охин Данзангийн євєр дээр суусан чигээрээ унтаж орхисон байлаа. Гэрийн эзэн хажуулан амрахын оронд урагш дєхєн бєхийж,
-Хvv чи тvрvvн эхнэрт минь лав vнэнтэй юмыг яриагvй байх аа гээд vгээ таслан ширтэхэд нь Данзангийн дотор пал буулаа. Гэтэл Люу Лий,
-За яахав, тэр муу биш, харин сэтгэлий нь тайтгаруулсан чинь сайн. Алдагдсан хvvгийнхээ хойноос зовон галзуурах шахсан хvн гээд vгээ таслав. Гадна нар жаргаж, цагаан гэгээтэй байгаа боловч навтгар байшингийн муутуу цаасаар бvрхсэн бяцхан цонхоор тусах гэрэл тун бага. Тэр дунд Данзангийн зvрх пал пал буун цохилно. Люу Лий, Данзангийн царай хэрхэн єєрчлєгдєн сандарсныг хулгай нvдээ ажин тэр тухай асуухыг бодно.
-Ээ чи битгий зов. Би ноён хvн биш, баян хvн биш, ядуу тариачин. Нэр минь Люу Лий. Манай Люу овогтонд бусдын ул шагайн мууг vзэхээр ашиг завшаан эрэгч цай гvнз /эдийн шуналтан/ хэзээ ч байсангvй. Иймд чи элдвийг санан зоволгvй vзсэн дуулснаа ярь! гэж шивнэв. Данзан ч ярихыг шийдлээ.
-За би яръя. Тэнд болж байгаа юмыг энд суун нvдээр vзээгvй байгаа хvн vнэмшихэд бэрх гээд эмх замбараагvйхэн ярьж гарлаа. Уг явдлыг илэрхийлэн гаргахад vе vе vг дутагдан тvгдрэх бєгєєд “даа чоо ххоотон хоотон” /vхэр буу тvн тvн/ гэж суудлаасаа нэг vе єндийж дараа нь “жигvн чаан та та та” /Пулемёт тас тас/ гэж доош навайн “шаа, шаа” /алаад, алаад/ “сий сий” /vхээд vхээд/ “тай дуа” /тун олон/ гэж зvрх алдан толгой сэгсэрнэ. Люу Лий урт амьсгалаар “ай” гэж дуу алдана. Газар дэлхий хэрхэн донсолж орон байшин хэрхэн шатаж, хvн амьтан ямраар бархиралдан бужигнаж байгаа нь Люу Лийд тодхон харагдаж ажээ. Тэнд хvv нь очсон. “Хvv алагдсаан, аль хэдийн шороонд булагджээ” гэж бодохоос тєрєлхийн нь шарангуй царай нь шаргалтана. Ер нь Люу Лий ноднин хvvгийнхээ хойноос яваад олоогvйгээсээ хойш “Одоо єнгєрлєє” гэж санаа шулуудсан хvн юм. Гэвч зовно. Бусад vхсэн ба vхэх гэж байгаа vй тvмэн залуус, тэдний ард vлдсэн эцэг эх бvхний тєлєє зовно.
-Одоо тэнд чухам ямар шvv байна даа?
-Тийм ээ, дайн.
-Сvvлийн хэдэн сард овоо намжсан боловч цэрэг, цэргvvдийн хоол хvнс, сум хэрэглэл тасралтгvй нэмэгдэн хураагдсаар байна.
-Мєєн, дайн дуусахгvй нь ээ.
-Тийм дээ, дуусахгvй.
Данзан єєрийнхєє бодлоор хариулав. Гэтэл хэлсэн зvйл санаанд нь орж ирэв.
-Та гvн чан даан гэж юу байдгийг мэдэх vv?
-Гvн чан даан гэнээ? Ер дуулаагvй зvйл гэж Люу Лий Данзангийн амыг ширтэнэ. Гvн чан даан гэдэг бол /эв хамт нам/ гэсэн агуулгатайгаас Люу Лий гайхан сонирхох ажээ. Данзан vнэн учрыг байтугай тэр агуулгыг ч vл мэднэ.
-Ээ энэ чинь юу вэ? Чи надад тодорхой ярь гэж Люу Лийгийн шаардахад Данзан Пvv Жингээс дуулснаа наана цаана оруулан ярьж эхлэв. Люу Лий vг бvрийг уун уун гэж хамраараа дуугаран хvлээн авч байснаа инээмсэглэн “дvй, дvй” гэх болсон бєгєєд эцэст нь “хао хао” гэж бахдан баярлах болжээ.
Авгай нь орж ирлээ.
-Yгvй та нар чинь юу билээ? Амарцгаана гэсэнгvй билvv? Гэхэд Люу Лий,
-Тийм ээ, гээч бид энэ дэлхийн ирээдvйн тухай ярилцаж сууна шvv дээ.
-Ээ, энэ дэлхий бидэнд юуны хамаа. Ганцхан хvv л хэрэгтэй гэж авгай гутарсан царай гаргав.
-Yгvй ээ эхнэр минь, чи юмыг битгий наагуур бод. Энэ дэлхийн тухай ярих бол хvvгийн тухай ярьж байгаа хэрэг.
-За тэгвэл маш сайн. Гэвч чи надад хэл. Хvv ирмээр байна уу? vгvй юу?
-Ирнээ ирнэ. Дайн юу юугvй дуусах гэж байгаа л юм байна.
АМЬД ЯВАХ ХУВЬ ЗАЯАТАН
Данзанг халуун байшинд ухаангvй унтаж байхад хоёрхон єртєєний тэртээ Жанчхvv ороод буцсан аяны баахан сул тэмээнvvд барууныг чиглэн зурайна. Тvvн дунд нэг тэмээн дээр халцгай дах нємєрсєн нэг хvн унасан тэмээнийхээ том бєхийг тэврэн элгэн талаасаа халуун дулаан хагас унтаж явна. Энэ бол Дорж амьд гарах хувь заяатан. Хєєрхий минь яаж явж гарав даа гэвэл нэгд ший дээрээс Хvрэлтэйгээ Данзанг оргоод явчихаж гэж бодоод тэмээн дээр хvрэх мєртєє хєл залган зугтааснаараа амьд гарах хувь заяатан байжээ. Хоёрт хойноосоо хєєсєн хэсгийн гvйцэн ирж, хэдэн арван сум буудахад оногдоогvйгээрээ амьд гарах хувь заяатан байжээ. Хvрэлийн тэмээ буудагдан унахыг Дорж харсан боловч Хvрэлийн бусдын зvрхэнд хутга шаасныг vл мэдэх бєгєєд хэн боловч баригдсаар алагдах нь дамжиггvй гэдгийг Дорж эрхбиш мэдэхгvй яахав. Тэндээс Дорж хар буураа тасралтгvй тэшvvлсээр Жанчхvvгийн гол гудамжаар гарахдаа боловч бурантаг таталгvй явсаар худаг дээр ирэн хоноод єглєє буураа босгож чадаагvй билээ.
Энэ тэр тєрєлхийн хэнэггvй, энэ талаар эцэгтээ зовлон хурааж орон нутгийнхандаа гайхал болсон эр. Гунин гутрахыг хvн болсоор vзээгvй байлаа. Арван тавтайдаа саахалтын хургыг шарж идсэн удаа бий. Yхэр малд нь vхсэн хvний хохимой уян тавьж байсан удаа аль олон бий. Тэр бvр дээр эцэгтээ халууран хэвттэл зодуулж байсан бєгєєд тэгэхэд гараагvй нулимс нь хар буурыг хаяхад л гарчээ. Гэвч хачин, ер бусын том ширхэгт нулимс хэдхэн удаа дусалснаар бvх нулимс нь барагдаад, харанхуй хєндийд чонын улиг шиг авиа vлдэж байв. Гэвч Дорж, тэр дорхноо, хань нєхдєєсєє хагацахдаа уйлаагvй байж адгуус малыг хаяхдаа уйлах маань юу вэ? гэж бодон гаж буруу хэлбэртэй ангайсан том амаа хамхин таг дуугvй болж байв.
Энэчлэн Дорж шарын шашинд гvн автагдсан орны хvн атал бурхан сахиус гэгчийг сонирхож байсан удаагvй, дуган сvмийн доторх алтан мєнгєн бурхдыг, амьгvй боловч аугаа хvчийг цаанаа хадгалан шvтэн бишрэгсдийг єршєєн тэтгэх, эс биширвэл амь насанд цєв болдог гэж олонтой сонссон боловч нэг чихээрээ оруулан нєгєє чихээрээ гаргаж байснаас єєр юмгvй. Ер нь эргэл мєргєл ба залбирал, даатгал болохыг идэр залуу хvний явдал биш гэж vздэг байжээ. Одоо тэр нь єєрчлєгдєн, буурын хойд насыг хvний тєрєлд тєрvvлэхийг бодно. Буурын сvнсийг тэмээнээс хувилгах гэж улаан бvрээст ногт ба буйл бурантгийг хураан авч, амь аварсны чинь хариуг хойд насандаа хариулна шvv! гэж сала ёс гvйцэтгэжээ.
Энэ бол Данзангийн буур дээр ирэхээс хоё хоногийн ємнє болсон хэрэг билээ. Доржийг буурынхаа дэргэд хоноод босоход, газар бараан, тэнгэр дvнсгэр, гол тєлєв их цас орохоос ємнє агаар хvнд, салхи савиргvй байдаг ёсоор байсан бєгєєд буураа орхин явахад цас асгаран газар дэлхий бууралтаж эхэлжээ. Ингэхэд Дорж єєрийнхєє гахай явган, нохой нvцгэн болсныхоо тєлєє зовнисон юмгvй, буурын хойд нас “хойд насандаа бид бие биеэ таних, эдvvгээгийн энэ зовлон зvдvvрлээ ч мэдэхгvй байх тал би ач тус хариулахыг хой насандаа гэж амалсан минь юу билээ? Тvvний оронд ганц атга євс ємнє нь тавьж єгєх минь яалаа?” гэж харуусан зовно. Єдєр дундын хэрд хvйтэн салхи сэвэлзэж ая тааваараа орж байсан цасыг vймээнтэйхэн болгож эхэллээ. Тэр дунд Дорж мєн л хэнэггvй хэвээр явжээ. Баруун зvг маш сайхан, тєрсєн нутаг минь тэртээ хол, гэлээ ч гэсэн хvрнэ гэж алхална. Явах тусам хvйтэн жаварт явган шуурга гялалзан шавхуурдаж зvрхний тольтыг хvртэл хайрах шиг болно. Гэлээ ч гэсэн Дорж алхалсаар байжээ. Хєл мэдээ алдан, цээжнээсээ тасарсан шиг байвч алхална. Нэг vе доош суумаар болсныг зvрх чангалан хориглов. Ингэснийхээ хvчээр гуу жалга, даваа гvвээнvvдийг ардаа хаясаар л байжээ. Биеийн тэнхэл барагдахын хэрээр бодон сэтгэх тагжирч зєвхєн газар унахгvйг л хичээнэ. Тэртээх нэгэн уулын энгэр цасан шамарганд дєнгєн данган сvvтэгнэхийг нvд ширтэн явна. Гэнэт аргалын утаа хан хийн vнэртэхэд зогтусан ажиглав. Урд талд нь замын хажууханд хоёр зэл татан уясан тэмээнvvдийн дунд ганц майхан сvvмэлзэн vзэгдэнэ. Энэ даруй бvх биенд галын илч тусах шиг болсон бєгєєд тэгээд тэнд хэрхэн хvрснээ єєрєє vл мэднэ. Майхны зєрvvлээстэй vvдийг шурган орохтойгоо зэрэг хvч алдан сєхрєн унав.
Майханд гурван монгол хvн задгай гал дvрэлзvvлэн, саяхан чанасан гашуун хар цайгаа уугаад суужээ. Гэнэт их гамин цэрэг хувцастай, хачин зvс царайтай амьтны орж ирэн унахад цєм цочив. Дорж тэдэнд тартагтаа тулснаа vзvvлэхгvйг хичээн амар эрэхийг оролдовч эс чадна. Тvvнд орвол “Монгол ах дvv нар минь амь авар” гэж хэлэхэд арай амар байлаа. Аянчид тэр vгийг сонсон бие биеэ харав. Майхны хоймрыг ганцаараа эзэлсэн элбэнхэн дош хvрэмтэй ахимаг насны бvдvvн хар хvн,
-Yгvй ээ энэ чинь монгол хvн байх нь юу вэ? гэж бvдvvн баргил хоолойгоор хэлэхэд баруун талын залуу эр,
-Осгосон хvн байна. Аль вэ чи гэж санахтайгаа зэрэг цай руугаа ухасхийв.
-Байз осгосон хvнд халуун юм єгч болдоггvй гэж хоймрын хvн хэлээд булигаар богцоо аван лонхтой архи гарган аягалав. Доржийн бие салганан чичирч аяга барьж чадахгvй байлаа. Аянчид гурван зэрэг хєдлєн гар хєлий нь барин архи цутган уулгаад тогооны ёроол дахь царцанги хоолноос нэг аяга идvvлжээ. Доржийн бие ходоодноосоо эхлэн халууцаж эхэлснээ хурууны vзvvр хvртэл чимчигнэн гагцхvv унтахын мєрєєдєс болов. Хойшдоо юу болсныг єєрєє vл мэднэ.
Аянчид шуурга бага зэрэг онгоймогц майхан буулган хєдєлсєн бєгєєд vvр шєнийн завсраар зогсон буудаллав. Майхны гадас хєлдvv газар шаахад таг яг дуугарч байхад Дорж сая ухаан оров. Хэдэн давхар эсгийд боодолтой, тэмээний нурууны дээр тээгдэн ирснээ vл мэднэ. Хvмvvсийн єргєн авахад сvнс маань эрлэгийнх тийш явж байгаа нь энэ vv гэж бодов.
Майханд оруулан эсгий ороолтоос гаргахад амь аврагдсанаа мэдэв. Ийнхvv Дорж тохиолдсон аюул бvхнийг даван туулснаараа амьд явах хувь заяатан байлаа.
ГАМИНГИЙН БАЙЦААЛТ
Балданцэрэн, Жалханз хутагтаас:
-Хэн хvнтэй хамаагvй ярих хэрэггvй гэж айлдсаныг санан дув дуугvй байхыг хичээнэ. Бусдыг ажихад тэд дув дуугvй биш, ихэс дээдсvvд тэндээ нэг хэсэг, тvvнээс дооших нь хоёр хоёроороо, зарим нь гурван бие хошуу холбон шивэр авир ярилцана. Энэ бол мэдээжээр эрт урьдын танил буюу, эсвэл энд орж ирсэн хойноо танилцан амин сvнсээ мэдэлцээд, амин сvнснийхээ vгсийг хэлэлцэж байгаа хэрэг. Гэтэл Балданцэрэнгийн хажуу дахь Жамъянтай ярилцах хvн ер vгvй, харин ч хоорондынхоо ярьсныг нууцална. Жамъян ч бусадтай ярилцах эрмэлзэлгvй цаг ямагт доош гєлрєн vе vе санаа алдан сууна. Балданцэрэнг: Гамингийн байцаалт ба эрvvл шvvлт vзсэн эсэхийг асуухад Жамъян: Тийм, vгvй, мэдэхгvй гэх тєдийхнєєр хариулжээ.
-Юунд энэ вэ? Бvv мэд.
Шєнє болон бvх шоронгоороо унтаж эхлэхэд єдрийн байцаалтанд хэт балбуулсан хvмvvсийн ёолох нь ёолж, янцаглах нь янцаглана. Ингэхэд ирээдvйд чухам юу vзэн ямар юмтай тулгарахаа мэдэхгvй байгаа Балданцэрэнд нэг л аягvй, зvрх шимшрэн сэтгэл зовуурилна. Зэргэлдээ хэвтэж байгаа Жамъян, бусдад мэдэгдэхгvйг хичээн хамраараа янцаглах нь “эрvv шvvлтийг vзсэн vv” гэхэд: “vзсээн” гээд: “хvндээр vv” гэхэд “тийм” гэж хариулсантайгаа тохирно.
Нэг єдєр єнгєрч нєгєє єдєр эхлэхэд, шоронгийн хvнд хаалгын ард байн байн тvлхvvр шажигнан цоож тvлхэгдээд, хєндлєн даруулга тємєр нь шидэгдэн хан ян дуугарч хаалга нээгдэн хvмvvс дуудагдана. Хаалга нээгдэх бvр дээр, шоронд єдрийн сайхан цагаан гэрэл цан хvvрэг маналзуулан орж ирэх бєгєє тэр завшаанд хvмvvсийн царай ажихад: одоо намайг уу гэж зvрх шимширч байгаа нь илт vзэгдэнэ. “Дамдинсvрэн ээ!” гэж хуягуудын даргын дуудахад: Тэртээ хойноос Манлай Ван Дамдинсvрэн урьд удаагийнхаа эрvv шvvлтvvдэд шархалсан євчтэй биеэ дааж ядан босно. Вангийн нас єндєр, бие янхигар, нvvрэндээ нэг насаар тэмцэл ба тэмцлийн хатуу ширvvн хийгээд зовлон зvдvvрэл vзсэнээ гэрчлэх дvvрэн гvн суусан vрчлээсvvдтэй билээ.
-За Ван минь, єнєєдєр мєн л тэсвэрлэнэ шvv дээ гэж хажуугийн нэг хvний захин єгvvлэхэд:
-Тэснээ! Мах цусаа байтугай амин голоо огтлуулавч тэснэ гээд Манлай ван зєвхєн зvрхээ биш, бvх биеэ чангалан эрvvл хvн шиг гавшгайлан гишгэж шоронгоос гарав. Ингээд хэд хэдэн хvн дуудагдан явсны дараа єчигдєр єєрийн ухаангvй тамлуулан ирээд шєнийн турш ёолон нойргvй хоносон Пvрэвийн нэр гарав. Пvрэв ууртайгаар єндийн:
-Та нар надаар ямар элэнцгээ хийх гээ вэ? Нэгд надад босох чадал алга. Хоёрт яалаа ч гэсэн мэдvvлэх юм байхгvй болохоор та нарт ажлын саад гэж хэл гэж зандран хашгирав. Гэлээ ч нэмэр алга, хоёр хуяг дамнуур авчран дээр нь тавиад явлаа.
Хамгийн эцэст Балданцэрэн дуудагдлаа: “Одоо бусдын адил хvнд эрvv шvvлт vзнэ бий” гэхээс сэтгэл тvгшиж байлаа. Гэвч шоронгоос гармагц эрvvл агаар єєдєєс нь угтан, уушгинд нь сэнгэнэж, тунгалаг нар цэлс буун хол ойрын юмсыг нvдний нь ємнє авчирсныг хэлэх vv, сэтгэлийн аягvйцэл дорхноо арилж: -Yгvй энэ агаар, энэ нар, ай даа энэ ертєнцийн сайхан нь энэ агаар нар хоёртоо байдаг юм байна даа” гэж боджээ.
Уг шоронг суулган барьсан дэнж дээр гармагц гамингийн олон яамдыг нэгэн дор тєвлєрvvлсэн “Си лин пvvгийн яам” гэгчийн хэдэн байшингууд руу орно. Тvvний дундхантай цонх бvрийг бэх бат тємєр сараалжаар бэхэлсэн хєндлєн цагаан байшин байдаг нь хэрэгтнийг шvvдэг шvvх яам нь байлаа. Хаалгыг татан ормогц урт гудам нvдэнд тусна. Тvvний урагш харсан тав, зургаан тасалгаа бvрээс дан ширvvн авиа: “Хэл! Цохь! Гэж хятад хvмvvсийн урт хашгирааг хэлмэрчийн нь давтсан хашгиралт, банз шаахай тас няс буух, хариуд нь “аа эзэд минь єршєє, би мэдэхгvй, чин vнэн минь энэ ээ!” гэж уйлах бархирах, хараах, хэдэрлэх, ухаан алдан муужрах, дєнгєн данган янцаглах, энэ бvгд нэг зэрэг сонсдоно. Ер энэ албан хэргээ явуулж байгаа vеэр ялангуяа байцаагдахаар орж ирж байгаа хvнд маш хvнд, єєрийн эрхгvй зvрх шижигнэн шимширнэ. Гэвч Балданцэрэн тэр дорхноо: Айн сvрдэх бол дэмий балай донгосоход хvрэхийн тэмдэг шvv дээ гэж бодон зvрх чангалан сэтгэлээ ятгав.
Урд нь яваа гамин дарга, нэг тасалгааны хаалга нээн дотогш орохыг дохив. Хятад маягийн албан ширээний ард тарган цатгалан биетэй, цагаан царайтай, нvдэндээ шилтэй, мєрєн дээрээ дунд тушаалтны тэмдэг зvvсэн цэрэг хувцастай сэхээтний шинж бvхий хvн сууж байгаа vзэгдэнэ. Энэ бол байцаагч ажээ. Балданцэрэн ч байцаагч болохы нь харахтайгаа зэрэг мэдэн, асуулт бvрийг хаширлан хариулахаа бодов.
-Та тэнд суу гэж байцаагч, эелдгээр инээмсэглэн єєрийнхєє ширээнээс гурван алхмын зайтай тавьсан бяцхан вандан сандал руу гар сунган заав. Балданцэрэн vл ойлгох байдлаар алмайран зогсож: Энэ хvнтэй хятадаар ярих уу, байх уу гэдгээ бодов. Хятад хэлээр байцаагдахын оронд хэлмэрчээр дамжуулан байцаагдвал хэлэх vгийг бодох чєлєєтэй байлгаж болох шиг санагджээ. Єнєєх байцаагч тvрvvчийнхээ vгийг даван, дахин сандал руу заав. Балданцэрэн зєвхєн дохилтыг ойлгох байдал гарган сандал дээр суув. Байцаагч гайхсан царай гарган, тав арван хуудас агуулсан хавтас нээн гавшгайлан харснаа:
-Та хятад хэл сайн мэддэг атлаа яагаад миний vгийг ойлгохгvй байна вэ?
-Балданцэрэн толгой сэгсрэв.
Байцаагч “хай” гэж дуу алдан босон, ойртон ирж –Зvгээр, та хятадаар ярь! Та одоо хэдийгээр шоронд байгаа боловч хvнд хэрэгтэн биш. Нэг хоёр асуугдаад суллагдана. Тэгээд танд хvсэл байвал бид таныг албан ажилд оруулан авч болно. За миний чин сэтгэлийн vг ийм байна гэж, цэвэр бээжин хэлний ганган аялгууг улмаар уян хатан болгон єгvvлэв. Балданцэрэн:
-Би хятад хэл мэдэхгvй гэж монголоор єгvvлэн толгой сэгсрэв. Байцаагчийн царай хувьсхийн:
-Муу байна гэснээ хуурмагаар инээмсэглэн: -Арай та надтай эвлэрэхийн оронд дайсагналцахыг оролдож байгаагvй буй заа? Гэж хэлэнгvvтээ дахин ойртоно.
Балданцэрэн толгой сэгсрэв.
-Та бодох хэрэгтэй! Хэрэв бодохгvй бол єєрт чинь муу болно.
Балданцэрэн дахин толгой сэгсрэв. Байцаагчийн арга барагдав бололтой Балданцэрэнгийн нvvр єєд нэг хэсэг нvд цавчилгvй ширтсэнээ уурлан эргэж, хаалга нээн нэг хvнийг дуудав. Энэ даруй ташаандаа хvрсэн оноотой урт нарийхан хар дээлтэй хятад хэлмэрч орж ирэв. Байцаагч ширээнийхээ ард тавлан сууж тvрvvн нэг удаа нээсэн, тав, арван хуудас хавчуулсан хавтсаа нээн Балданцэрэнгийн нэр, нас, удаа дараагийн хаасан албан ажил энэ тэрийг лавлан асууна. Тэр бvр дээр Балданцэрэн шулуун шуурхай хариулж байснаа: “хятад хэл мэддэ vv” гэдэг дээр:
-Yгvй ээ, би мэддэггvй.
-Юу, та мэддэг шvv дээ?
-Yгvй би мэддэггvй.
Ингэснээр нэг хэсэг “мэднэ!”, “мэдэхгvй” гэсэн мэтгэлцээн явагдаж эцэст нь байцаагч vнэхээр эгдvvцэн:
-За яахав, энэ бол миний танаас асуух зvйлийн гол биш болохоор би орхиё. Гэвч би таны хятад хэл мэддэгийг єєртєє хадгаллаа. Та ч мэдэхгvй гэж зvтгэснээ хувьдаа хадгалаарай гэж заналхийлээд: -Одоо би танаас заавал мэдвэл зохих зvйлдээ оръё. Та Сvхбаатартай чухам хэдийнээс эхлэн найз нєхєд бололцсон бэ?
-Yгvй би танихгvй.
-Танихгvй гэнээ? Бараагий нь хараагvй гэж vv?
-Харсаан. Чухам нvvр учран vг хэл авалцаж байсан удаа алга.
-Яагаад тэр вэ?
-Яахав нэгэнт хэзээний танил биш болохын дээр бидний хооронд уулзах хэрэг явдал тохиолдож байсангvй.
-Худлаа!
-Yнээн.
-Ингэхэд та миний асуусан бvрийг зєрж байвал єєртєє ашигтай болно гэж бодож байна уу?
-Хаанаас, харин чин vнэнээ айлтгаж байх нь чухал гэж болно.
-Тэгвэл та Жамъян гvн гэгчийг таних уу?
-Танина.
-Хэдийнээс эхлэн таних болсон юм бэ?
-Бид автономитын vед гvн зэрэг хvртэхдээ нэг зарлигаар хvртсэний учир анх нvvр учран танилцсан юм.
Байлдагч олзуурхан тэмдэглэн авав. Балданцэрэн ч чухам ямраар болохыг эс мэдэх боловч нэг зvйлийг алдан єчиглєж байгаагаа ойлгон сэтгэл гонсойн харуусна.
-За цааш нь! гэж байцаагчийн асуухад,
-Анх танилцсанаасаа хойш зориуд уулзалдаж байсан удаагvй, зvгээр дайралдах бvрдээ амар мэндээ мэдэлцэн єнгєрдєг байсаар єдий хvрэв.
-Одоо шоронд Жамъян чамд юу ярьж байна?
-Юу ч ярьсангvй.
-Яагаад тэр вэ?
-Мэдэхгvй. Ер нь ганц Жамъян биш, шоронд байгаа бvхэн хоорондоо ярилцахгvй байна.
-Та тэднээс юм асуусангvй гэж vv?
-Yгvй дээ.
-Яагаад тэр вэ?
-Манай эцэг євгєдийн уламжлалт vгэнд инээснээс асуу, уйлснаас бvv асуу гэсэн сургамжтай vг байдгаас надад шоронгийн хvмvvсээс юм асуух хvсэл байсангvй.
Одоо байцаагч мухардав бололтой.
-За яахав энэ бол миний танаас асуух зvйлийн гол биш гээд,
-Та Нямжав бээстэй найз байхаа?
-Энэ асуултыг Балданцэрэн байцаагчийн амнаас гарахаас нь аваад хэлмэрчээр дамжин ирэх хvртэл нь хэрхэн хариулахаа бодон шийдвэрлэж эс чадав. Цааш бас бодох хугацаа олох гэж: -Нямжав бээс гэнээ? Гэж хэлмэрчээр дамжуулан лавлав. Гэлээ ч мєн шийдвэрлэж чадсангvй.
-Олонтой дуулсан нэр байна гэв.
Байцаагч уурлан хараал єгvvлэн:
-Yгvй би танаас нэр тєрийг асууж байгаа биш, аль хэр дотно болохыг чинь асууж байна гэж урагш тэмvvлэн єндийв. Хариуд нь Балданцэрэн:
-Зєвхєн зvс танихаас єєр юм алга.
Байцаагч хойш суун хоёр дахиа олзуурхан тэмдэглэнэ. Балданцэрэн ч хоёр дахь удаагаа алдаж байгаагаа мэдэн, гол харлалаа.
-Єнєєдрийн байцаалтыг дуусгая. Та vvн дээр гарын vсэг зур! гэхэд нь Балданцэрэн босон ширээний нь ємнє очин бичсэн рvv нь єнгийгєєд:
-Энэ чинь чухам юун тухай бичиг вэ?
-Єєрєє унш!
-Би танай бичгийг байтугай хэл мэддэггvйгээ дээр айлтгасан шvv дээ.
-Мэдээд унш гээд байцаагч нянтайгаараа ширээ цохин зандрав. Балданцэрэн:
-Манай хэлэнд мэдэхгvй гэдэг бол vл мэдэхээ илэрхийлсэн ганц утгатай байдаг болохоор надад танай энэ vгийг ойлгоход бэрхтэй байна гэж хэлээд эцэст нь, хэтэрхий хэдэрлэсэн хэрэг болов уу гэж дотроо бодон єєрийгєє зэмлэхэд хvрэв. Гэтэл хэлмэрч уг vгийг тун дулимагхан ойлгосондоо: -мэдэхгvй, хэл ч мэдэхгvй, бичиг ч мэдэхгvй гэж байна гэж дамжуулав. Байцаагч ууртайгаар бичгээ шvvрэн авч уншив: -Тvvндээ: -Сvхбаатарыг танихгvй, хятад хэл бичих мэдэхгvй. Жамъян гvнг танина. Нямжав бээстэй найз биш, зєвхєн зvс танина гэж товч бичсэн байлаа.
Балданцэрэн гарын vсэг зурав. Тэндээсээ эргэн суудалдаа суухад байцаагч санаа алдан Балданцэрэнг хєєрхийлєх байдлаар ширтэж:
-Yнэнийг хэлэхэд таны хэрэг бусдынхыг бодвол тун ялимгvй юмсан. Гэтэл єнєєдрийн хувиар бол та єєрєє vнэнээ буруулан гуйвуулсаар байгаад их л нуршаантай болгох тийш хандуулж орхив. Хэрэв та хойшдоо энэ хэвээр байх аваас хvзvvгээ хэдэн давхар хvнд юманд ороолдуулах болно шvv гэдгийг би хувиасаа сануулъя. Надад бол та болоод таны хань нєхєд, ер хэнд боловч аюул зовлон учруулахыг хvсэх юм юу байх билээ. Хууль бол энэрэнгvй. Бvх нийгэмд эрх чєлєє, энх амгалан, ариун шударгыг л хvснэ. Гэвч хууль бол нийгмийн мэдлийн хэрэг биш, нийгмийг гартаа атгасан тєрийн зэвсэг болох учир ариун шударга алдан эсэргvvцэн тэмцэгсдийг яахаасаа ч буцахгvй шvv дээ. За ийм байна. Та бодох хэрэгтэй. Маргааш бол тантай дахин уулзаж байцаалтаа vргэлжлvvлнэ.
Балданцэрэн хоёр хуягт туугдан шорон руу явж байхдаа агаарын сайхныг амтархан амьсгалаа ор тас мартав. Нvднийхээ ємнє тусах орчны юмсыг ч анхааран ажсан зvйлгvй, сэтгэлд нь саяын байцаалт ба єєрийн зvгээс єгсєн мэдvvлэгт иш мухаргvй эргэлдэнэ. Дараа нь байцаагчийн тухай бодов. Тvvний эцсийн нь хэлсэн vгнээс “сvрхий ухаантай болоод мєн ч ариун шударгыг барьсан хvн байх нь ээ” гэж бишрэн сvсэглэх сэтгэл тєрєв. Гэвч тэр дорхноо “ямар ч байлаа гэсэн миний дайсан, монголын ард тvмнийг дарангуйлан захирахын тєлєє зvтгэгч шvv дээ” гэж бодон сэтгэлээ татан авав. Харанхуй шоронгийн муухай vнэр гэнэт хамрын нvхээр багтаж ядан ханхлахад Балданцэрэн шорондоо орж ирж байгаагаа мэдэв.
-За байцаагдсан хэрэг ямар байна? гэж Жамъянгийн асуухад,
-Аа хай мэдэхгvй, тэр гэх тэмдэг алга гэлээ.
-Хvлээсэн хэрэггvй биз дээ гэхэд нь:
-Байхгvй гэлээ.
Жамъян Балданцэрэн хоёрын яриа ердєє л энэ. Бусад хvмvvс Балданцэрэнг хань нєхрєє гэж vзэхийн оронд гамингийн тагнуул байж магадгvй гэж сэм ажиглана. Шєнє Балданцэрэн єдрийнхєє байцаагдсаныг дахин давтан бодсоноос болон нойр хулжив. Хажууд нь мєн єдрийн эрvv шvvлтэнд шаналан шарласан хvмvvсийн ёолох нь ёолж, янцаглах нь янцаглаж унтах нойрыг улмаар хулжаах ажээ. Ингэсээр байтал хоёр дахь шєнє єнгєрч, хоёр дахь єдєр эхэлж, хоёр дахь удаагийн байцаалтанд очлоо.
Тарган цатгалан цагаан царайтай байцаагч тасалгаандаа ганцаараа, нvднийхээ тунгалаг шилийг торгомсог эдлэлээр сайтар арчиж, нvдэндээ аваачин баттай суулгаж аваад:
-Би таныг єчигдрийнх шиг дэмий балай ярихгvй байх гэж итгэж байна гэж vгээ хэлэв. Балданцэрэн байцаагчийн vгийг хvлээн авахын оронд зєвхєн хятад хэл мэдэхгvй гэж мэдvvлээд, мэдэхгvй гэсэн дээрээ тэмцэл хийснээ санан толгой сэгсрэв.
-Та битгий маягла! Таны энэ маяглал єєрт чинь эрvv шvvлт vзэхэд хvргэх тєдийгvй хувь заяаг чинь доройтуулах шvv дээ.
Балданцэрэн дахин толгой сэгсрэв.
Байцаагч уурлалаа.
-Чи ер нь юу вэ? Хэн болоод чи манай дундад иргэн улсын ариун хуулийг мєчєєрхєн тэмцэж байна вэ? гэж чихэнд хадаан хашгиран давшлав. Хариуд нь Балданцэрэн айн сандарсан хvн болон босон харайж,
-Ай ноён єршєє! гэж газар сєхрєн унаж мєргєв. Энэ нь гэвэл ёстой л маяглал байлаа.
Байцаагч хаалга нээн хэлмэрчээ дуудав. Уураа барихыг оролдон царайгаа тєв болговч амьсгал нь эс дарагдах аж. Хэлмэрчийнхээ орж ирэхэд:
-Чи vvнд хэл! Єчигдрийнхєє худал мэдvvлгийг буцаан авч єршєєл гуйх сэтгэл байна уу? гээ гэв.
-Жа єршєє! Миний єчигдрийн мэдvvлэг чин vнэн…
-Аа тийм vv? Худал болохыг би одоохон vзvvлнэ.
-Байцаагч хуудас аван хэдэн vг бичин хэлмэрчид єгєв. Хэлмэрч авч vзэнгvvтээ яаран гарав. Байцаагч Балданцэрэнгийн ємнє ирэн нэг хараав. Хоёр дахиа хараав. Балданцэрэнгийн хэл мэдэхгvй гэж гэдийсний єшєєнд буюу эсвэл vнэхээр мэдэх эсэхий нь шалгах гэж хараах, занах, доромжлох гурвыг баахан vргэлжлvvлснээ:
-Чи, миний, хvн vзээд, хvний ёсоор хэлэлцэх гэснийг гутаасныхаа бузар жигшvvрийг одоохон vзэхээ мэдэж байна уу? гэж ам, хамар, гар хуруу бvхнээрээ заналхийлэн хэлэв. Хариуд нь Балданцэрэн таг чиг, ёстой дvлий дvмбээ оргин сууна. Сэтгэлдээ, юу ч атугай та нарт эрлэгийн толь гэгчээр хvний дотроо хадгалсныг мэдэх багаж хэрэглэл байхгvй нь магад даа гэж бодно.
Хаалга нээгдэв. Эхлээд Нямжав, дараа нь хэлмэрч орж ирлээ. Нямжав, байцаагчийн зvг цээж даран мэхийн амар эрж ха, ха инээснээ Балданцэрэнг харахтайгаа зэрэг царай нь хувьсхийн нvvр буруулна.
-Эрхэм ноён та энэ хvний тухай хэдэн vг хэлж єгч болох бол уу? гэж байцаагчийн хэлэхэд Нямжав:
-Ай бололгvй яахав.
-Маш сайн. Та энэ хvний хэн болохыг хэлж єгнє vv?
-Аа энэ бол Балданцэрэн гvн гэгч.
-Энэ хvнийг та сайн таних уу?
-Сайн танина. Дотно найз гэж ч хэлж болно.
-Тэгвэл таны энэ найз хятад хэл мэддэг vv?
-Мэднэ, хэл, бичиг хоёуланг сайн мэддэг юм.
Байцаагч Балданцэрэн рvv хандан ам асуух байдлаа инээмсэглэн:
-За та одоо тvрvvчийнхээ ташаа мэдvvлснийг буцаан авч болох сон бол уу?
-Yгvй. Би танай улсын хэл бичгийг мэдэхгvй. Мэдэхийг оролдож байсан удаа ч vгvй.
Нямжав цочин сандрав. Балданцэрэнгийн нvvрийг анх удаагаа эгцлэн харж: -Балданцэрэн ээ, Балданцэрэн ээ гэж шивнэв. Энэ нь vнэний нь хэлvvлэх гэсэн оролдлого байлаа.
Байцаагч тун тайвнаар инээмсэглэн:
-Ноён та зовох хэрэггvй. Энэ таны эрхэм найз одоо мэдэхгvй гэж мэлзэж байгаа боловч удахгvй мэдэх болно, мэдэх тэр хэлээрээ єршєєл гуйна гэснээ: -Энэ хvн Сvхбаатарыг таних уу?
-Танина.
-Таньдгий нь та яаж мэдсэн юм бэ?
-Ноднин євєл Сvхбаатартай Дунд голын гvvрэн дээр найз нєхдийн ёсоор ярилцаж байхы нь би нэг удаа харсан. Дараа нь хvрээний зvvн хойноос хоёрхон биеэр нааш цааш холхин ихээхэн зvйл хэлэлцэн явахы нь би мєн харсан. Энэ учраас би Балданцэрэн Сvхбаатар хоёрыг эрхгvй дотнын найз нєхєд мєн гэж гэрчилнэ гэв.
Энэ зуур Балданцэрэн бачимдан сандарсан зvйл огт vгvй хvнд хvнд хэргvvдийг олонтоо даван туулсан туршлагатай хvний ёсоор Нямжавын нvvрэлддэг ба vнэнтэй гэрчилгээс хэрхэн зайлан гарахаа тайвнаар бодож байлаа. Гэтэл Нямжавт гэнэт уур хvрэв. Тvvний эх орон ард тvмнээсээ урван энэ тэрийг гаминд мэдээлдэг, гамингийн тагнуул болсны нь хувьд хязгааргvй их уур хvрэн: -Худлаа! Ор vндэсгvй худлаа! гэж хашгиран босон харайв.
-Нvvр нvдээ алдсан чамайг ч би танихгvй гэж ханцуй шамлан урагш vсрэхэд Нямжав сандран байцаагчийн араар гvйн оров. Гэлээ ч Балданцэрэнд ашиг алга. Араас нь хоёр хvн барин авч хойш татна. Харвал хоёр гамин хуяг аж. Хэрэв энэ тасалгаанд ямар нэг vймээн шуугиан дэгдвэл байцаагдан суугаа хvний ар дахь хаалганаас хоёр хvн vсрэн гарч ирдэг байв. Хоёр гамин Балданцэрэнг хойш татаж албадан суулгав. Энэ зуур єнєєх ухаан алдан сандарсан Нямжав гарч одсон байв. Хойноос нь хэлмэрч гарснаа Жамъян гvнг урдаа оруулан орж ирэв. Энэ нь Балданцэрэнд анхандаа ёстой айшиг санагдав. Энэ байцаагч Жамъянгаар юу хэлvvлж надад тулгах гэж байгаа бол гэхээс зvрх цохилон хєлс чийхарна. Нvдний булангаар Жамъянг ажихад, дор хормойн vзvvр чичрэн, амьсгал нь донсолгоонтойгоор сонсдоно.
-Жамъян чи энэ хvнийг таних уу?
-Танихгvй, шоронд орж ирснээс хойш зvс таних болж байна гэж Жамъян айн чичирсэн хоолойгоор хариулав.
Байцаагч ямар нэгэн амттайхан юмыг амтархах байдлаар ам хєдєлгєн инээмсэглэж:
-Ингэхэд Балданцэрэн чи сайн таньдаг гэж мэдvvлсэн байхаа?
-Тийм ээ, таньдаг гэж мэдvvлсэн.
Жамъянгийн хvчээр санаа алдах чихэнд нь сонсогдоно. Гэвч байцаагч Жамъянгаас єєр vг асуулгvй гаргав. Энэ тухай Балданцэрэн гайхахаас єєр аргагvй болсон бєгєєд эцэст нь байцаагчийн эл нvvр тулгалтыг зєвхєн санаа сэтгэлий минь бvрмєсєн буулган авахын vvднээс бол уу гэж дотроо тааварлав.
-Жамъян чамайг танихгvй гэлээ. Чи таньдаг гээд байгаа ингэхээр хууль та хоёрын хэнийхийг vнэн гэж vзвэл зохих вэ? гээд байцаагч сандлынхаа ар тvшvvрийг налан гэдийв.
-Миний бодоход хэн хэнийхийг vнэн гэж vзвэл зохино.
-Яагаад гэж байцаагч урагш бєхийв.
-Жамъян гvн зэрэг шагнагдахдаа намайг анх vзсэнээ мартсан байж болно.
Байцаагч тэсрэх мэт гэнэт инээд алдан:
-Хvн тийм чухал хэрэг дээр уулзалдсанаа бас мартах гэж vv?
-Тийм ээ, мартах учир vгvй, гэвч Жамъян эрдэм ном ихтэй, мєн ч насаар надаас олон ах хvн болохоор намайг хvн гэж тоогоогvй байж болно. Ингэхлээр тvvний намайг танихгvй гэх нь зvйн хэрэг байх аа.
Байцаагч хэлэх vггvй болов бололтой ам нээн хэлээ хэд дахин бултагануулан ээдрээд:
-Чи бусад єрєє тасалгаануудад юу болж байгааг сонсож байна уу?
-Цаг ямагт сонссоор байна.
-Юу дуулдаж байна вэ? гээд хvйтнээр инээмсэглэхийнхээ чацуугаар заналхийлэн ширтэх нь тунгалаг шилээрээ нэвт харагдлаа.
Хажуугийн єрєє тасалгаануудаар гэвэл: “Хэл! Цохь” гэж дайран давшилсан хашгираан, банз, шаахайн тас няс буух, тvvний хариуд єнєєх л янз бvрийн бархираан, хараан зvхэх, гуйн гувших, муужран янцаглах, цєм тодхон сонсогдохоор vл барам хэний авиа, хэрхэн юу болж байга нь хvртэл мэдэгдэж танигдана. Энэ аймшигт авиаг Балданцэрэн анх сонсохдоо цєс цалгиж, зvрх шимшрvvлж байсан бєгєєд харин єнєєдрийн хувьд гэвэл, нэг талаар хоёр єдєр vргэлжлэн сонссондоо сэтгэл дєжирч, нєгєє талаар шоронд ороод гаминд бууж єгєх хvсэл vгvй болж, зайлшгvй vхэх эрvv шvvлтийг ердєє л бvх чадлаараа vзэх нь яамай хэрэг гэж бодох болсон ажээ.
-Надад дуулдаж байгаагаар бол vнэн худлыг ялгах, нvдээ алдсан танай байцаагч нарын хэрцгий хашгираан, тэдний дор арьс махаа тасчуулж байгаа хєєрхий монгол ах дvv нарын гаслал л дуулдуулж байна гэхэд байцаагчийн уур шатав. Гэнэт хашгиран уухилж vсрэхэд нь Балданцэрэнгийн чих дотроо ян хийтэл доргив. Бузар булай хараалын vгсийг байцаагч эрээ цээргvй урсган урдаа байгаа атга дvvрмийн хэмжээний гуулин нянтайгаа шvvрэн авч ширээгээ цохиход нь бvх ширээний юмс ойн буух vзэгдэнэ. Гэтэл Балданцэрэнгийн ар дахь хаалганаас хоёр эрvvдэгч vсрэн гарч ирээд байцаагчийн “балба, цохь” гэж хэлэхийг хvлээж байгаа билээ.
-Чи бvх байцаагдаж байгаа хvмvvсийг эх орноосоо урвагсад биш гэх vv? Улаан оростой сvлбээлдэн тэрчлэгчид биш гэж хэлээд энд гарган тавих баримт байна уу? Хэлээд аль, хэлээд аль! гэж байцаагч ширээн дээгvvр цээжээ давуулан тэгнэж нохой боргох шиг юм болов.
Энэ бол байцаагчийн vнэн нvvр. Урьд ємнє Балданцэрэн энэ хvнийг оюутан сэхээтэн гэж дотроо хvндэтгэн vздэг байсан учир одоо “энэ хvн юу болж орхив?” гэж гєлрєн гайхна. Гэвч Балданцэрэнгийн сэтгэхvйн гvнд Сvхбаатар! Сvхбаатарын ярьсан яриа, одоогийн шоронд байгаа хvмvvс цєм Сvхбаатарын vйл хэрэгт холбогдолтой нь тодорхой болон эргэлдэх бєгєєд харин єєрийн биеийг энэ хэрэгт ямар ч холбогдолгvй гэж бодно. Гэтэл байцаагч:
-Чи Сvхбаатартай ямар холбоотой болохоо даруй хэл! гэж нянтайгаараа ширээ цохин давшлах болов.
-Надад ямар ч холбоо байхгvй гэхэд байцаагч “Цохь! Цохь!” гэж ширээнийхээ ємнє vсрэн гарч ирэв. Энэ даруй Балданцэрэнгийн ард бэлэн байгаа хоёр эрvvдэгч хоёр талаас нь чихдэн хацар дээр тас няс буулгана.
Энэ бол шаахайдалт. Эхний цохилтонд сэрvv татах шиг болоод хоёр дахь дээр хорсоод, гурав дахь дээр толгойн яс тэр аяараа янгинаад цаашдаа нvдэнд гал цахилгаан авалцах шиг болон vргэлжилнэ. Гэвч Балданцэрэн олонх хvмvvсийн адил дуу чимээ болсонгvй. Шvдээ сугаран унагаахгvйг бодон шазуур зууна. “Цохь! Цохь!” гэж хашгиралт, хацар дээр тас няс буун гал цахилгаан авалцах vргэлжилсээр нэг мэдэхэд хvйтэн сэрvvн юм хоолой руу буун ирэх шиг болно. Энэ чинь юу билээ? Цус хацрын арьс урагдан цус нь урсаж байх аж. Нэг мэдэхэд байцаагчийн дуу тасарч, шаахайдах нь зогсов. Одоо єєрийн биеийг ажихад толгой дvйнгэ, ухаан балар, тас няс хийх авиа чихэнд сонсодсоор. Нvд анин доош бєхийн нэг хэсэг болоод байцаагчийг харахад нь ам нь хєдєлж байна. Амны нь хєдєлгєєнєєр бол “хэл, хэл!” гэж байгаа нь илэрхий.
Балданцэрэн дуугарсангvй. Гэмгvй хvнийг барьж хорин, тэр мєртєє муугий нь vзэж байгаагий чинь хариуд дуугарахгvй л байя гэж бодно. Тэгээд энэ єдєр байцаалтыг дув дуугvй суусаар ардаа тавив.
Ар євєр хоёртоо зэвсэгт хvмvvсээр хамгаалуулан шоронгийн зvг гэлдэрч явахад хvйтэн агаар хоолой руу сэнгэнэн толгойн дvvрэлтийг сэргээнэ. Гэлээ ч Балданцэрэнгийн сэтгэлд баясах юм алга. Харин ч сэтгэл vймэн гол харлаж, гаминг єшин занах нэмэгдэнэ. Шоронгийн vvднээ ирэхэд хаалга нь угтан нээгдэж, дvvрэн гантай бохирыг хоёр хvн дамнан гарч ирэв. Тvрvvнд нь яваа дамнагч нь намхан нуруутай салбархай дээлтэй бєгєєд Балданцэрэнгийн нvдний vзvvрт таних хvн шиг тусав. Лавлан харахад магнайд нь морин туурай хэлбэрийн гялайн сорви тодорч, хаана дайралдсан хэн болохоо тодхон санагдуулна. Анх уулзсан тэр цагтаа Балданцэрэн энэ хvнийг vнэхээр єрєвдєж байсан бол одоо ижилдээ ижил, годилдоо годил гэгчээр мєн шоронд сууж байгаагийн хувьд єрєвдєх юм алга, зєвхєн урьд удаа зvс таних болсныхоо хувьд:
-За сайн байна уу? гэлээ.
Гоожоо зог тусан ажсанаа гантайгаа доош буулгав. Царайд нь баяр баясгалангийн юм бий болсноо даруй хувиран гунихралтай болж хvн бvрийн амнаас гардаггvй хараалыг хятадаар хэлэв. Энэ нь Балданцэрэнгийн шоронд эрvv шvvлтэнд тамлагдсаныг vзэж гол харласных байжээ. Ард нь яваа гамин “Яв!” гэж зандран тушаав. Гоожоо дамнуураа мєрєвчлєн гантайгаа дээш єргєн урагш гишиглэв. Одоо vзвэл гоожоо гар, хєл хоёртоо мєн л гав гинжтэй. Тэр нь гишгэх бvрийн тоогоор шажигнан жингэнэнэ.
Балданцэрэн шорон руу оров. Хvмvvс шаахайдуулсны нь vзээд нvдээ том болгон ажиглана. Тэр дундаас Жамъян сэтгэл баахан зовнингуй:
-За тэгээд хvлээсэн юм бий юу? гэж шивнэнэ.
-Байхгvй гээд Балданцэрэн гурав нугалан олбог болгон тавьсан дэвсгэр дээрээ євдєг нугалан сууж памбайн хавдсан хацраа тэмтрэн vзэж байлаа.
-Чамд эргэлт ирсэн. Тvvнээсээ ид дээ гэж Жамъян хэлэв.
-Надад гэнээ? гэж Балданцэрэн гайхав.
-Тийм ээ, чамд гээд Жамъян дал дєрвєн єндєртэй тарган иргэний ууцыг ємнє нь тавив. Балданцэрэн улмаар гайхна. Єєрий нь бодлоор бол эргэх хvн ер баймгvй аж. Нэр ташаарсан хэрэг бол уу гэж бодно. Гэвч энэ тухай дурдахын хэрэггvй мэт байх ажээ.
-Дээш нь барьсан уу? гэхэд:
-Барьсан, цєм зооглосон гэж Жамъян хариулав. Энэ шоронд эргэлт авсан хvмvvс юуны урьд ихэс дээдсvvддээ барих бєгєєд тэндээс хvмvvс дэс дараагаар єєрийн тааллаар зооглож бууж ирсэн хойно єєрєє идэх бєгєєд, энэчлэн тэр дээдсvvд эргэлтээ дорд хvмvvстэй хуваан идэх, ийм журам аяндаа тогтоогдсон байжээ.
Балданцэрэн юм идэх хvсэлгvй байгаа бєгєєд хамры нь хавдар ам хєдлєх бvрд эмзэглэнэ. Тэгж байтал Гоожоо нєхєртэйгээ хоосон гангаа ємхий самхай ханхлуулан орж ирэв. Балданцэрэнг харан инээмсэглэх боловч бас нэг хараал тавьсныхаа дараа Гоожоо нvдээ хурцлан, нvvрээ улайлган:
-Бид єнєєдєр гамингийн гарт тарчилж тамлагдаж байгаа боловч хоолойд нь хутга тавьж хариугаа авах цаг ирнэ гэж заналхийлэн шvднийхээ завсраар жис няс исгэрvvлэн хэлэв.
Энэ vгийг хэн сонирхов? Хэн ч vгvй. Уранхай дээлтэй туранхай царайтай адгийн муу дорд хоригдол хэлж байгаагий нь хувьд “энэ хvн галзуу юм уу даа л” гэж бодно. Ганцхан олон даяарт “согтуу баатар” гэж алдаршсан янхигар биетэй эр: -“Ай даа!” гэж, дуу алдав. Гэтэл нээлттэй хаалган дээр шоронд орж ирэх агаар нар хоёрыг халхлан ташаа тулан зогсож байгаа гамин: “Битгий ярилц!” гэж хятадаар зандрав. Гоожоо толгой нам буулган мєргєж:
-Ноён єршєє би энэ улсад хоолноосоо сэтгэл харамгvй хайрлаж байдагт баярлаж хэдэн vг хэлэв. Та бvхнээс ч тэр зvйлийг саадгvй дамжуулж байдагт баярлана гэж хятадаар ус цас шиг урсган хэлээд шоронгийн хvмvvс рvv хандан нэг vг хэлэх гэтэл гамин:
-Хай муу гуйлгачин, тvргэн гар! Чиний энэ дэмий яриа хэнд ч хэрэггvй гэж vгий нь таслав. Балданцэрэн Гоожоогийн хойш эргэхэд нь тарган хониныхоо ууцыг суганд нь хавчуулав. Гоожоо баярлах бололтой эргэн олны зvг инээмсэглэн: “Миний нэр Гоожоо баатар шvv” гээд цааш эргэн хєлийнхєє гинжийг янгир жингэр дуугарган гарч одов. Ингэхэд хvмvvс Гоожоог ер сонирхсон зvйлгvй бєгєєд сонирхсон ч “энэ эр ч хачин эр байна даа. Галзуу солиотой ч байж магад” гэж хэлэлцэнэ.
ХYНД ЭРYY ШYYЛТ
Маргааш нь Балданцэрэн мєн л байцаалтанд орлоо. Байцаагч ширээнийхээ ард суудгаараа сууж байгаа боловч єчигдрийнхєє ширvvн догшноор авирлан эрvv шvvлт vзvvлснээ ариутган цагаатгахыг эрмэлзэх мэт.
-Таны бие ашгvй зvгээр vv, тавтай нойрсож хоноо биз дээ? Yнэнийг хэлэхэд єчигдєр та бидний хооронд тун эвгvй явдал болсон байна. Харин єнєєдєр эвтэй сайхан ярилцана шvv дээ гэж єгvvлбэр болгон дээрээ инээмсэглэн байцаалтаа эхлэв. Хэлмэрч хэлмэрчлэхдээ инээхий нь хvртэл дамжуулах гэсэн юм шиг аятайхан зан гаргана. Балданцэрэн дуугvй л байлаа.
-Та юунд дуугvй байна? Арай надтай дуугарахгvй гэж бодсон юм биш буй заа? Хэрэв тийм бол дэмий! Тун дэмий! Нэгд би таныг ямар, єєрийнхєє дураар ємнєє авчирч байцааж байгаа биш. Хоёрт, би бол єєрийн эрхгvй дээд ноёр дарга нарын тушаалыг vг дуугvй гvйцэтгэх vvрэгтэй цэргийн хvн. Энэ учраас та ямар боловч байцаагч миний ємнє чин vнэнээ хэлэхгvй байж яаж болох вэ. Та асуусан бvхнийг vнэн мєнєєр нь хариулж, єєртєє хал балгvйгээр эндээс мултран гарах ч ёстой шvv гэв. За та ярь, би таны хэргийг аль болохоор хєнгєн болгохыг бодож vзье.
-Би тантай ярилцахад бэлэн байна. Гэвч намайг гэмт этгээд гэж vзээд хийсэн хэргээ хэл гэж тулгаж байгаа болохоороо надад ярих юм алга.
-Энэ таны зєв байж болно. Би ч таныг хvнд хэрэгтэн гэж vзэж байгаа биш шvv. Хvлээх зvйл чинь нэгд, та Сvхбаатартай удаа дараалан уулзаж байсныхаа учрыг тодорхойлчих! Хоёрт, Сvхбаатарын юу юу хэлж байсныг нуулгvй хэлчих! Ингээд л таны хэрэг гvйцээ. Та шоронгоос гарна.
-Ойлголоо! гэтэл яая гэх вэ. Сvхбаатартай уулзаж байсан удаа алга.
-Ай! гэж байцаагч нvд том болгон ширтэж: -Нямжав ноён Сvхбаатар та хоёрын уулздаг байсныг хэлж байхад та ингэж хэлж яаж болно вэ?
-Тэр бол ор vндэсгvй зvйл.
-Хэрэв та ингэж зvтгэвэл би танд эрvv шvvлт тулгахаас єєр арга алга.
-Одоо яая гэх вэ.
Байцаагч аман дотроо хараал болсноо тєдхєн царайгаа тєв болгож учирлах байдалд орлоо. Тvvний vгээр бол єєрєє “Нанжин хотод шvvх цаазны сургууль тєгссєн хvн гэнэ. Байцаан шалгах тухай єгvvлэхдээ, хэрэгтэн этгээдийг шvvлтээр хатуулах нь зvйн хэрэг боловч vнэн зєвийг олоход зохистой арга биш” гэнэ. Яагаад вэ? гэж байцаагч асуулт тавин єєрєє хариулахдаа, “хvн зовон тарчилж, айн сандрахдаа буруу зєрvv мэдvvлэг гарган, байцаагчийн талаас vнэн мєний нь шалган олох явдалд бэрхшээл учруулна гэнэ. Тvvгээр ч барахгvй зарим хэрэгтэн хvнд эрvv шvvлтээс болон єчнєєн тєчнєєн илvv юм єєр дээрээ овоолон, оногдох ялаа хvндрvvлэх ч явдал бий” гэж байцаагч vнэхээр ариун шударга дvр барин хэлэв. Дараа нь байцаагч хуулийн доторх агуулгад орохдоо… хууль бол нарийн гэнэ. Хууль бол шударга гэнэ. Гэвч хуулийн шударга байх эсэхийг ганц байцаагч биш, байцаагч хэрэгтэн хоёрын шударга харилцах эсэхээс болох гэнэ. Ингээд байцаагч хэрэг нэхэмжлэх ажилдаа аятайхнаар хэлбийн орж баахан яриад, эцэст нь би бодвол та одоо Сvхбаатартай хэдэн удаа уулзсан, тvvний юу юу ярьсныг нэгд нэггvй мэдvvлэх биз. Харин миний талаас сануулахад, та илvv юм битгий хэлээрэй. Тэр байтугай санаандаа тодорхой биш байгаа юмыг ч дурдахын хэрэггvй. Ялангуяа Сvхбаатар дээр. Сvхбаатар хэдийгээр улаан оростой сvлбээдэн эх орноос урван тэрсэлж байгаа хvн боловч хууль тvvнийг мєн хайрлан, энэрнэ. За та ярь! Би бичье.
Бийрээ шvvрэн авч нянтайгаа нийлэн хvлээв.
Балданцэрэн эхлээд байцаагчийн яриаг тун тоомсоргvй зєвхєн гаднаа хичээнгvйлэн чагнах байдал гаргасан билээ. Гэвч нэг мэдэхэд тvvний уран vгэнд автагдан, єчиг мэдvvлэхгvй байх гэсэн хатуужил, угийн хянуур хурц ухаан хоёроо алдан “энэ байцаагч аргагvй мэргэн ухаантай болоод, vнэн шударгыг баримталсан хvн байх нь юу вэ? гэж бодож эхэлсэн бєгєєд тэр нь улмаар гvнзгийрч “Ер нь Сvхбаатартай уулзаж байснаа хэлбэл яасан юм бэ? Надад цааш холбоогvй бєгєєд Сvхбаатарын ярьсныг энд хэллээ ч гэсэн тэр єєрєє ор сураггvй алга болсон хvн тул аюул учрах юм алга” гэсэн нэг бодол сэтгэлд нь эргэлдэнэ. Гэвч ямаршуу маягаар эвлvvлэн хэлэх вэ? Yvнийг боловсруулахад ялимгvйхэн хугацаа хэрэгтэй болов.
-Та жаахан хvлээ. Би урьдаар бодъё.
Байцаагч баясан:
-Сайн, маш сайн. Та бодох хэрэгтэй, гэхдээ ха ха… гэж инээх тєдийгvй толгой даран ёсолж, бийрээ доош тавина.
Балданцэрэн vгээ боловсруулж аваад ам нээх гэтэл хаалга нээгдэн саад боллоо.
Хэн орж ирэв. Yгvй энэ чинь ямар гайхалтай юм гэгч болоод байна даа! Ноднин орон нутагтаа харина гэж гэрээс гарч алга болсон ганц шавь Намсрай нь ороод ирчихсэн байна. Одоо Намсрай гамин цэргийн хуучирсан муу хувцасны тамтагтай, тэр мєртєє гамин цэрэг шиг шовсхийн ёсолж “дарга танд их ноёны илгээсэн бичгийг барьж болох бол уу?” гэж хятадаар єгvvлэх нь юv вэ?
Энэ бол Балданцэрэнд ёстой золиг монди, гай гамшиг гэгч байлаа.
Намсрай Балданцэрэнг харахтайгаа зэрэг нvvр буруулан байцаагчид дугтуйтай бичиг гаргаж єгєєд мєн нvvр буруулсан чигээрээ гарав. Байцаагч дугтуйг нээн нэг хуудас дvvрэн бичиг гаргаж нvд гvйлгэн ам хєдєлгєн уншина. Балданцэрэнгийн сэтгэлд урвах гэдэг vг арав дахин эргэлдэж урвагсдыг хэдэн арван давхар занана. Гэтэл одоо єєрєє єєрийгєє сонжин vзэхэд мєн урвах, урвахын даваан дээр ирээд байгаа нь тодорхой байх тул гол харлан нvдэнд нь нулимс хуралдана. Байцаагч бичгээ уншиж дуусаад толгой гилжийлгэн нэг хэсэг бодсоноо санаа алдав. Тэгээд бичгээ эгvvлж дугтуйд нь шургуулав. Yvнээс нь vзэхэд тэр бичигт ямар нэгэн амаргvй явдал байгаа нь илэрхий. Гэвч Балданцэрэн байцаагчийг ажсан зvйлгvй. Урвасан шавь, урвасан Нямжав бээс хоёрыг єєрийн гараар зvрхий нь сугалахсан л гэж бодно.
-За та одоо бодож гvйцээ биз дээ гэж эелдэгхэнээр єгvvлэхийг Балданцэрэн сонсоод толгой єргєн харвал байцаагч хэн бvхнийг мадаггvй тєєрєлдvvлж чаддаг аятайхан инээмсэглэлээрээ инээмсэглэн бийрээ нянтайдаа нийлж байгаа vзэгдэнэ.
-Надад мэдvvлэх юм байхгvйгээ би удаа дараалан мэдvvлсээр ирсэн билээ гэж Балданцэрэн байцаагчаас айн тэвдэхдээ биш, ард тvмнээс урвагсдыг єшин занасан уурандаа хоолой чичрvvлэн єгvvлэв.
Байцаагч – Юу? гэж дуу алдан босон харайв.
Одоо vзвэл энэ байцаагчид сайхан юм ер алга. Сайхан тунгалаг цагаан царай ч алга. Оюун ухаан ба ариун шударгын ямар ч vнэр алга. Тvvнд байгаа юм гэвэл цєм илбэ, ид шд, хvнийг vнэг шиг залилан мэхлэх, эрvvдэн тамлах хоёрыг ээлжлvvлэн хэрэглэхэд мэрэгжсэн ёстой л хvний яс махыг амьдаар нь хэмлэгч араатан vзэгдэнэ.
-Надад мэдvvлэх юм алга! гэж Балданцэрэн тvvний цочин дуу алдсанаас нь арай давуу дуугаар хэлэв. Гуулин нянтай ширээн дээр тас буун хэлэх vv, vгvй юу? гэж хашгирахад нь цонхны шил доргино. Балданцэрэнд сvрдэх юм алга. Yхтлээ тэмцэх, vхсэн хойноо бас тэмцэх ийм бодолд бvх сэтгэл мэдрэл нь эзлэгдсэн байлаа.
-Би эх орон, ард тvмнээсээ хэзээ ч урвахгvй гэж хариу хашгиран єєдєєс нь vсрэв. Гэвч урагш vсэрсний ашиг юу байх билээ? Хэлмэрч урдуур нь орон байцаагчаа хамгаална. Араас нь бас л хоёр хvн барин авлаа. “Цохь, банзад!” гэж байцаагчийн хашгирснаар хоёр эрvvдэгч, хэлмэрчтэй хамтран дээл тайлан ємд шувтална. Єєдєєс нь Балданцэрэн хараав, занав, гар хєл бvх буйгаараа эсэргvvцэн тулалдав. Гэлээ ч нэмэр алга. Даанч алга. Шалдан гуян дээр урт хулсан банз нахис тахис бууж, байцаагчийн: “балба, цохь! хэл!” гэж тасралтгvй хашгирахыг хэлмэрч бас монголоор давтана. Ингэсээр удлаа. Тун их удлаа.
Балданцэрэн энэ єдєр байцаалт дуусаж хоёр хvнээр дамжлуулан шоронд ирснээ vл мэднэ. Хажууд суугч Жамъянгийн хvйтэн юм ам руу хийж байхад нь ухаан оров. Хамгийн тvрvvн бєгсєн бие халуу оргин шархирч байгаа нь мэдэгдэнэ. Байцаагч ба тvvний эрvvдэгч нар зєвхєн хоёр хонго балбаад зогссон биш. Цээжин биенд хєндvvрлэх газар олон байна. Хажуугаас нь нэг хvн “хэрэг хvлээсэн vv?” гэж асуух шиг. Yнэндээ хэн ч асуусан биш, зєвхєн сэтгэлд бодогдсоныг сонсов гэж ташаарсан аж. “Yгvй ээ, єєрийн ухаантай байхдаа л vгvй” гэж хэлээд Балданцэрэн, ухаан алдсан хойноо vг лдан гарын vсэг зураагvй байгаа гэж бодон зовнино. Шєнєдєє бие нь айхавтар халуурав. Хєдлєх бvрд балбуулсан газрын арьс мх таталдан эмзэглэнэ. Yvнээс Балданцэрэн удаа дараагийн хvндээр эрvvдvvлсэн хvмvvсийн шєнєдєє ихэд амьсгаадан янцаглахын учрыг олж мэдэв. Тэгээд єєрєє аль болохоор чєлєєтэй амьсгалан биеэ амраахыг бодон дув дуугvй байх бєгєєд сэтгэлд нь эх адаггvй юмс орж ирэн ноёр хулжина. Гэтэл тэнд нэг хvн зvvдэлж байна “Ай єршєє! Над мэдvvлэх юм алга, алга…” гэж амандаа vглэнэ. Єєр нэг газар, эрvv шvvлтийг vзээгvй хvн байх атал “vхэх нь vхэх нь, яах билээ” гэж амьсгаадна. Бvр хойно ихэс дээдсvvдийн дунд бололтой нэг хvн байж ядан янцаглана. Тэр бол Манлай ван Дамдинсvрэн, Манж хятадын дарлалын эсрэг идэр залуу цагаасаа эхлэн тэмцэн тvvхт хvн болох учир, гамингуудад хамгийн их єшигдєн занагдсан хvн ажээ. Єдєр бvр байцаагдан, тэр бvр дээрээ эрvv шvvлт давхар давхар vзvvлсээр гамингууд єєрийн ухаангvй болтол нь балбаад vхлийн даваан дээр ирэхээр нь дамнан авчирч шоронгийн мухарт хаяна.
Yvр цайхын ємнєхєн Балданцэрэн хvнд ядралд дарагдан ухаангvй унтлаа. Єдєр дундын хэрд хvмvvс сандран “яах билээ, vхэх нь, єнгєрєх нь!” гэж сэм vглэлдэн босох чимээгээр сэрэв. Нэг хvн хvндээр амьсгаадан та минь намайг тавь, битгий тvш, би єєрєє єндийнє. Єєрєє, єєрєє… гэж аахилан хэлэх сонсдоно.
Энэ бол Манлай ван Дамдинсvрэн, толгойгоо даахгvй болон хvний гарт орсон хvн атал єєрєє єндийв. Бас цааш босох гэж тэмvvлнэ. Хvмvvс тvvнийг хайрлан халуун дэмжлэг vзvvлэхсэн гэхдээ тус бvрдээ гар сарвайлган ширтэнэ. Гэтэл Дамдинсvрэн “Yгvй ээ байз! Би єєрєє! Єєрєє босох минь!” гэж дээш зvтгэснээ эс чадав. Хоёр дахь дээрээ мєн эс чадах боловч шоронгийн бvдvvн дvнзэн ханыг тvшин авлаа. Тэгээд тэндээс дээш авирахыг оролдоно. Насны єтлєлтєнд арьс хєрс ч vрчийж шоронгийн ядралтад тураалын туйл болсон урт гараа дээш сунган ханын дvнзvvдийг самардан маажилна. Нэг хvн тэсэж ядан туслах гэхэд хажуугаас нь нэг хvн “байг! єєрєє босог!” Єєрєє босох гэж зvтгэх нь учиртай хэрэг” гэж шивнэв. Ингэж хэлсэн тэр хvн нь халх даяарт амьд бурхан гэж алдаршсан Жалханз хутагт байх тул нєгєє хvн гараа яаран хойш татлаа.
Дамдинсvрэн юу юугvй босохын даваан дээр ирснээ тэнхэл алдан нэг хэсэг зогсов. Дахин цааш зvтгэлээ. Гарын нь хуруунууд дvнзэн модонд хадаас мэт шигдэн маажиж байгаа нь тодхон сонсогдоно.
Дамдинсvрэнтэн бослоо. Бvр хєл дээрээ босож чадсандаа Дамдинсvрэнтэн баярлан хєлс чийхарсан бараан нvvрээрээ тойрон зогссон хань нєхдєє инээмсэглэн харав. Энэ нь ёстой ер бусын хэрэг байлгvй. Хоёр нvд нь залуу хvнийх шиг галтай биш боловч нvvр дvvрэн гvн суусан олон зурааснуудынхаа хамтаар шоронгийн харанхуйд тодхон харагдана. Тэр байтугай єргєн цээжий нь янхигар яс, ємссєн дээлээ нэвт харагдах шиг. Тэгээд чухам юу шиг байв? Эгээ л хад! Хад хаддаа халуун наран, харанхуй шєнє зєєлєн бороо, урьхан салхи, ширvvн мєндєр, догшин салхи, аянга аадар аль бvгдийг vзэн бvгдэд элэгдэн хуучирсан єндєр гэгчийн хадан цохио шиг байх тєдийгvй хойшдоо мєн хэзээ хэдийд ч яг энэ хэвээрээ зогсож байх шиг л vзэгдэнэ.
Гэтэл энэ хад бvрэнхий боловч бvх шоронгийн харанхуй хєндийд дvvрэн сонсдох дуугаар,
-Гамингууд насанд дарагдсан миний арьс, махнаас єлсгєлєн чоно шиг зулгааж байж хэвтvvлсэн билvv? гэж ам асуух мэт инээмсэглээд, дараа нь, vгvй л дээ тэд намайг хэвтvvлж чадаагvй, би хєл дээрээ зогсож байна. Тийм биз дээ?
-Тийм ээ, та хєл дээрээ зогсож байна! гэж хvмvvс хариулав.
-Гамингууд миний удаа дараагийн тэмцэлд бурууг хvлээлгэх гэж улайсгасан халуун тємрєєр хvртэл хайрч байсан. Тийм биз дээ?
-Тийм ээ, бид vvнийг нvдээр vзсэн, хэзээ ч мартахгvй гэж хvмvvс хариулав.
-Єєрийн эрхгvй vг алдмаар эрvv шvvлтvvдийг би олонтой vзлээ. Гэвч тэр бvр дээр єєрийнхєє дайсанд ялагдал бууж єгєх шиг гутамшиг энэ хорвоод vгvй гэж бодсон нэг бодол, єєрийн хэргийг илчилсээр хайрт хань нєхдєє хэлж єгєхєд хvрдэг бас нэг гутамшиг, энэ хоёр миний хэлийг хєндлєн зуулгаж байсны дээр улс орны тусгаа тогтнол нь амьд хvний хувь заяаны хэрэг боловч амь бие хайргvй зvтгэгсдийн тэмцлээр батжин бойжно гэсэн миний тєрєлхийн санаа vvрдийн итгэл, хойшдын хvсэл энэ бvгд намайг хад чулуу шиг болгож байв.
Энэ vед Балданцэрэн арьс махны эмзэглэн євдєхийг эс хайхран босож, Манлай вантны ємнє зогсож байлаа. Ард нь нэг хvн мэгшин уйлах сонсдоно. Эргэн харвал Жамъян гvн, хоёр гараараа гутралт нvvрээ хав даран мэгшиж байснаа бvр ингэнэн уйлах боллоо.
Юунд энэ вэ?
Энэ хvн хэрэг хvлээсэн хvн ажээ. Хэрэг хvлээн хань нєхдєє илчилж орхисондоо одоо гал харлан уйлж байгаа аж.
Вангийн уруул таталдан хєдлєв. Энэ бол инээмсэглэл, инээмсэглэж байгаагий нь хvмvvс ойлгов. Ам нь нааш цааш таталдан ахин ахин хєдєлнє. Энэ бол тvvний ярьж байгаа хэрэг! Би гамингийн шоронд хэвтээгээрээ vхэхгvйг зорин босож чадлаа. Yvгээр vзвэл Сvхбаатарын зорьсон их хэрэг заавал биелэх юм байна! гэж хэлсэн нь хvмvvсийн чихэнд алсын алсаас дамжин ирэх цуурай мэт сонсогдов.
Вангийн амьсгал зогслоо. Цус нь гvйхээ больж, царай нь хєхрєн, тєв хєдєлгєєнгvй болох боловч єнєєх ханандаа зогссоор байх нь гайхалтайн гайхалтай. Гэтэл гэнэт бэх бат гэгчийн єндєр багана хажуу тийш хазайх мэт хазайв. Хазайн хазайсаар пис буун унав. Энэ даруй ерєєл эхэллээ. Жалханз хутагт, Дарь эх ламтан, Дvйнхорын Да лам энэ гурав уяхан намуун хоолойгоор эхэлсний дараа тэр ерєєлийг мэддэг бvхнээрээ даган уншив. Ингэхэд энэ орон єнєєх гамингийн ємхий шорон биш боллоо. Ерєєсєє газар дор баригдсан харанхуй орон ч биш, харин ч манай газар дэлхий дээр! Дээр дээрээ дэлхийд биш тэнгэрт, Тэнгэрт байдаг диваажингийн орон гэгчийг санагдуулна. Гэвч ганц диваажинг биш, газар дээр “Сvхбаатарын зорьсон их хэрэг заавал биелэх юм байна” гэж вантны хэлснийг давхар санан ерєєл уншив.
ЄНГЄРСЄН БААТРЫН АРД YЛДЭГСЭД
Нэг хvн дуудагдан байцаалтанд явлаа. Дараа нь бас нэг хvн явлаа. Нэг шєнє єнгєрч, нэг єдєр эхэлсээр хvмvvс ийнхvv удаа дараагаар дуудагдан яваад орой ёолон янцаглан эгж ирнэ. Энэ бол єдєр тутмын хэвийн явдал. Гэвч хvмvvс одоо бие биеэсээ зєвхєн “юм хvлээсэн vv” гэж асуух тєдий биш, “За юу болов? Юу гэж асуугдав? Юу гэж єчив? Хэчнээн цохиулав?” гэхээс эхлэн гамингуудын чухам юу хэлvvлэх гээд байгаа ба ямар аргаар хэрэг хvлээлгэхийг оролддог энэ тэрийг эрээ цээргvй хэлэлцэх болсон бєгєєд энэчлэн байцаалтын ємнє ямар байвал зохихыг зєвлєн хэлэлцэнэ.
Энэ бол вантны нас барснаас хойш л ийм болсон билээ.
Вантны нас барахад хvмvvс уй гашуу болсон бєгєєд тэр зуур бие биеэ ажиглан энд гамингийн тагнуул байхгvйг тодорхой мэдсэн учир ийнхvv итгэлцэх болсон байлаа.
Гамингууд хvмvvсийг улайлгахдаа: -айлган сvрдvvлэх, аргадан уяруулах, гэнэт гэндvvлэх, ялимгvй зvйлээр ороон нэг vг алдуулж аваад их хэрэгт тулган зууралдуулах, тэгээд эс болбол балбаад, тэгж балбаад эс болохоороо єєрєє мэдvvлэг гарган бичээд тvvн дээр гарын vсэг зуруулах гэж ухаан жолоогvй зvтгэх, ёстой далан долоон зvйлийн чєтгєрийн аргатай байжээ. Иймд хvн тэр далан долоон аргын нэгийг давна. Хоёрыг нь давна. Бvр нэлээд хэсгийг давж байснаа гэнэт ам алдан нэгд нь бvдэрнэ. Гэтэл хvн хэчнээн хашир догь болохынхоо хэрээр амархан бvдэгдэг бололтой. Жамъян гvн балбан жанчихад нь дэмий сандран нэгмєсєн бvдэрч бvх хэргээ тоочиж орхисон байлаа. Гэвч юунд ч бvдэрдэггvй зоригтон олон байна. Жишээлбэл Жигмид гvн. Жигмид гvн бол биеэр бага, арьс хєрс нимгэнтэй, аль хар багаасаа эхлэн vлгэр тvvж, утга зохиол унших, хуур хєгжим даран наадахаас єєр онцын юм vзээгvй номхон даруу хvн атал юунд ч бvдрэлгvй яв явсаар гамингийн байцаагч нараас айн сандрагч биш, тэднийг айлган сvрдvvлэгч болсон аж. Яагаад энэ вэ? Єєрийн нь vгээр бол хvн айх хэрэггvй, бодох ч хэрэггvй, байцаалтанд анх орохоосоо аваа ухаан алдахаа хvртэл амандаа орсон хараал бvхнээрээ хэдэрлэн тэмцэх хэрэгтэй гэнэ. Ингэснээр юу болох вэ гэвэл балбуулна. Гамингууд балбан балбасаар эцэст нь цєхрєнгєє баран єєрсдєє айн сvрддэг болсон аж.
Энэ бол амаргvй хэрэг. Гэвч энд Жигмэдээс илvv зоригтон бас байна. Энэ бол согтуу баатар билээ. Байцаагчаас:
-Чи манай Дундад иргэн улсын таван угсаа нэгэн гэртээ багтан эрх тэгш батжин тогтнохыг чин сэтгэлээсээ эсэргvvцдэг хvн юм биз дээ гэж байцаалт эхлэхэд:
-За яршиг! Би та нарын тэр угсаа зугсаа, эрх ямба энэ тэрийг мэддэг хvн биш ээ. Чи зvгээр манай улсаас танай улс орныг эзэлсэн тухай юу гэж vздэг вэ? гэж асуу гэв.
-Yгvй ээ манай улс, танай улсыг эзэлсэн хэрэг биш, харин танай улс тусгаар улс болон тогтнож чадахаа болиод, манай улсын нємєр нєлєєнд багтан амар жимэр жаргая гэж гуйсанд бид ирсэн юм гээд байцаагч цааш ухуулан сэнхрvvлэх гэж оролдсонд, мань эр сонссон ч vгvй, сонирхсон ч vгvй.
-За яршиг! Худал vгэнд бээжин ярианы хэрэг юу билээ! гэж хэлж орхиод банздуулсан гэнэ. Гэвч мань эр, баатар нэрээ хадгалах гэж ёолсон ч vгvй, талын тавь тавь цохисныг тавтай тоолон дуусгахад:
-Та нар чинь ардын хєрєнгийг тонож ханадаггvй, амьтны махыг шулбаж цаддаггvй яасан муухай улс вэ? гэж сvрхий зандран хашгирчээ. Тэгээд энэ гvн галзуу, согтуугийн тоонд орсон бололтой, нэг ч байцаагдсангvй.
Ингэхэд бас ємнє тулгарсан хэргийг эвтэйхнээр булзааруулж чаддаг уран аргатан бас байна.
Баруун аймгийн Цэлмэн шар гэдэг хочтой, хvн бvрийн ємнє “Жа, та” гэж инээмсэглэн нахилзсан, ахимаг насны шамшгар шар царайтай жирийн нэг ард, амин хувийн хэргээр хvрээ орж ирээд Сvхбаатартай уулзах гэж эрж яваад гаминд баригдсан аж. Тэгээд єєрийн эрхгvй Сvхбаатарын хань хамсаатан болох хэрэгт тулгагдав. Цэлмэн шар єєрєє чих урттай болоод нэгэнт дуулснаа хэдэн талаар эргэцvvлэн бодож ул мєрий нь тодорхой танин мэдэж чаддаг хvн болох тул Сvхбаатартай хань нєхєд болохыг зорин сурвалжилж явсан байв.
Энэ нь одоо гамингуудад нэгэнт тодорхой биш байгаа тул мань Цэлмэнд тийм ч аюултай биш байгаа бєгєєд ганцхан Сvхбаатарыг эрэн явсан гэдгээс зайлан гарах нєхцєлгvй байв. Гэвч Цэлмэн шар юу юугvй банз шаахай тулгарахад:
-Ээ эзэд минь єршєє! Би чин vнэнээ айлтгая гээд:
-Миний Сvхбаатарыг эрэн явсан vнээн. Учир юу вэ гэвэл миний энэ царай шаргал болсныг багш мэргэд vзээд тvмэн олонд дархан баатар цол олсон идэр чийрэг эр хvнээр талын тав тав алгадуулбал зvгээр болно гэж айлдсанаас тэр билээ гэв. Гэтэл байцаагч:
-Yнэхээр тийм бол чи vvнээ эртхэн хэлэх ёстой байсан атал, мэдэхгvй, дуулаагvй гэдгээр цааргалан єдий хvрсэн билээ гээд уг хэрэгт нь улмаар тулгав. Хариуд нь Цэлмэн шар: -Жаа гэж алга хавсран мэхийгээд:
-Их яамны босго єндєр, эрхэм ноёны бараа сvрлэг, сvсгээр эрээгvй, санамсаргvй сурагласан Сvхбаатартай шууд холбон тулгасан учир, боол би бачимдан буруу ташаа хэрэг хvлээсэн, энэ vнээн! гэж єчиг гарган байцаагчийн амыг нэг удаа таглажээ. Гэлэ ч хvн ингэсээр хэргээс мултран гарч амждаггvй ажээ.
Маргааш нь байцаагч, Цэлмэн шарыг Сvхбаатартай холбохоо болиод “улаан оростой ямар холбоотой в?” гэж асууж эхлэв. Цэлмэн ч тэр байцаагчийн улаан оростой холбон нэг vг алдуулж аваад дараа нь Сvхбаатартай холбох гэж байгааг мэдэв.
-Жа, vгvй эд ер нь дуулаагvй юм байна гэж єчиг єгєв. Yнэндээ Цэлмэн шар улаан оросыг сайн мэднэ. Цагааны vзэлтэй нэг худалдаачин оросоос улаан оросын тvмэн зvйлээ жигшин ярьснаа улаан оросын дарлагдсан бага буурай орон бvхний итгэлтэй хань мєн болохыг таньж мэдсэн бєгєєд Сvхбаатарын тvvнийг тvшиглэх гэснийг нь дам сонсоод чин сэтгэлээс талархсан хvн юм. Гэтэл Цэлмэн шар одоо энэ хэрэгтээ тулгагдаж байгаа бєгєєд хариуд нь: -Жа vгvй ээ, мэдэхгvй, дуулаа ч vгvй юм байна гэдгээ нэг хэлэв. Нэмэр алга. Арав хэлэв. Бас нэмэр алга. Зуу дахив ч vнэхээр нэмэргvй, шалдан гуя дээр хулсан банз нахис бууж эхлэхэд:
-Ээ эзэд минь ээ, єршєє, одоо би чин vнэнээ мэдvvлье гэж гуйв.
Байцаагч даруй балбан банздахыг зогсоон єєрєє гvйн гарав. Yнэхээр нэг том хэрэг илрэх болов гэж баярлахдаа эхэс дээдсvvдээ урин авчрав бололтой хоёр том тушаалтныг дагуулан орж ирэв.
-За чи чин vнэнээ мэдvvлнэ гэсэн биз дээ? гэхэд нь,
-Жа тийм ээ, чин vнэнээ мэдvvлнэ.
-Ингэхэд чи аль тvрvvнээс аван огт мэдvvлэхгvй байснаа яагаад одоо мэдvvлэх болов?
-Жа яа гэх вэ, би хэрэг хэлэхгvй байхыг бодсон юм, гэтэл танай хууль нэг нvдтэй биш, мянган мэлмийтэй болохыг банз цохилт нэг бvрээс яахын аргагvй тодорхой болсон учир єчvvхэн боол яая гэх вэ чин vнэнээ мэдvvлэхээс єєр аргагvй болов гэхэд єнєєх байцаагч:
-Зєв, манай хууль мянган нvдтэй гэж сэтгэл ханан инээв. Нєгєє хоёр нь, бас цаас бэлтгэн хэлэх vгийг хvлээн ширтэнэ. Мань Цэлмэн шар мэдvvлэхээсээ халшрах байдал vзvvлэх гэж амьсгалаа ходлоодоо барин нvvрээ улайлган хєлсєє арчаад:
-За эзэд минь vйлдсэн хэрэг нээрэн хvнд, амнаас гарахад тун хэцvv байна гэхэд байцаагч:
-Зvгээр, хэл! Бид чамайг яах ч vгvй гэж инээмсэглэхийн зэрэгцээгээр:
-Yнэнээ мэдvvлэн буруугаа хvлээсэн хvнийг манай хууль єршєєдєг юм гэж хажуугий нь ноён нэмэн тайлбарлав.
Цэлмэн шар жа! гэж алга хавсран мєргєєд:
-Хєтєлгєє морьтой гэрээс гаран хоёр хоног давхин улаан оросуудад очоод хаанд нь бараалхан учраа айлтган тусламж гуйсан билээ” гэхэд нєгєєдvvл гайхсан царайгаар єєр хоорондоо хэлэлцэнэ.
-Учир айлтгасан гэж юv вэ? Юун тухай хэлсэн юм бэ? гэхэд Цэлмэн:
-Та бvхний тухай Монгол орныг эзлэн ард тvмнийг дарлаж байна гэж хэлсэн хэрэг.
-Уухай тэгээд, ямар тусламж гуйсан юм бэ?
-Зэр зэвсэг.
-Єгнє гэсэн vv?
-Єгнє гэснээр барахгvй мянган сумтай ланжуу нэгийг vнэ тєлбєргvй єгсєн.
Гамингууд дахин vймэн хэлэлцээд:
-Тэгээд улаан орос чамд юу даалгав?
-Сайн байлдахыг даалгаад, хялман шар царайтай юм байна гэвч яахав, хэрэг зоригоо гvйцэтгэсний чинь дараа халх монголын хаан боломц л гэж байна билээ гэхэд гамингуудын толгойд ёстой тvймэр асав бололтой тус бvрнээ хашгиран босон харайж давшлах болов. Ингэхий нь Цэлмэн шар хvлээж байсан хэрэг. Нэг талаа сэтгэл тvгшин, нєгєє талаар инээд хvрэн тэднийг ажиглана. Хэлмэрчийн дамжуулан хэлэхийг сонсвол тэд, “Худал хэлэв. Хуулийг мэхлэн доромжлохыг оролдов. Хэн чамд ингэж мэдvvлэхийг заав. Одоо vнэнээ мэдvvл!” гэж байгаа аж. Хариуд нь Цэлмэн шар, уг мэдvvлснээ vнэн гэж зvтгэнэ. “Yнэнээ мэдvvлэн єршєєл гуйж байгаа минь энэ!” гэж баахан зvтгээд эцэст нь “хийсэн хэрэггvй байх атал та бvхэн хэргээ хэл гэж балбан жанчих тул би яая гэх вэ, хийсэн хэрэгтэй хvн болох гэж мэдvvлсэн минь энэ ээ” гэж бvх мэдvvлснээ буцав.
Энэ бол тэр хvний арга. Єєрийнхєє биед эрvv шvvлтийг тулгах бvр дээр Цэлмэн шар: “Ээ эзэд минь одоо чин vнэнээ айлтгая” гээд дээрхийн адил мэдvvлгvvдийг байн байн гаргасаар байгаад гамингуудад яаж ч болдоггvй нэг гайтай амьтан болсон ажээ.
Энэчлэн хvн бvрд нэг хэрэг хvлээхгvй байхад чиглэсэн нэг санаа, нэг арга байна. Тэгэхдээ тэр бvрээрээ саяын нэр дурдсан хvмvvсийн шиг тууштай биш. Гэлээ ч Манлай ван Дамдинсvрэнтний нас барснаас хойш хvн бvхний санаа эрс зоригжин гамингийн ємнє хэрэг хvлээх хvнгvй болсон бєгєєд “зориг хатуу байхын хэрээр эрvv шvvлтийг даван туулахад амар байна” гэж хэлэлцэнэ.
Балданцэрэнгийн тухайд гэвэл эцсийн удаа сvрхий эрvvдэгдэн шvvгдсэнээс нь хойш дахин байцаагдсангvй билээ. Єєрт нь айн зовних юм алга, бодох ч юм алга, ганцхан гамингуудад хэрхэвч юм хvлээхгvй гэсэн нэг бодол эргэлдэнэ.
Yvнээс гадна Балданцэрэн урьд ємнє vерхэн нєхєрлєж байгаагvй боловч vнэн сэтгэлээсээ эрхлэмлэн хvндэтгэж явсан Жамъянтай чин сэтгэлийнхээ vгсийг vргэлж хэлэлцэх болсноос улс орны дотор ардын нам байгуулагдсан тvvний єнєєгийн болоод ирээдvйн зорилт Сvхбаатар, Чойбалсан, Бодоо, Данзан, Шагдар, Лосол, Догсом долоон хvний Зєвлєлт орос улсаас тусламж гуйхаар явсныг бvрэн тодорхой олж сонсов. Энэчлэн Балданцэрэн улаан орос /Зєвлєлт орос улс/ гэж юу болохыг тодорхой мэдлээ. Урьд ємнє орос гэдэг vгийг сонсмогц ухаан мэдрэл зарсхийдэг байсан бол одоо чухам ямар орос вэ гэдгийг бодох нь чухал юм байна гэж бодох тєдийгvй хvн дээр боловч ямар vзлийн хvн бэ? гэж vзэх нь чухал юм байна гэж Балданцэрэн боддог болжээ. Юм ер хачин шvv. Жамъян гvнгийн vгээр vзэхэд энд хоригдож байгаа Жалханз хутагт, Дар эх ламта, Дvйнхорын Да лам гэх мэтийн хvмvvс ардын намын гишvvн биш гэнэ.
Гэлээ ч шоронд сууж байна. Яагаад тэр вэ? Эд бол хэзээний эх орончид, нєгєє талаар мєн ч ардын нам байгуулагдаж Зєвлєлт улс тусламж vзvvлэхийг бvрэн мэдэж сайшаан талархсан улс учраас ийнхvv баригджээ. Гэлээ ч эд мэдсэн тэр зvйлсээ удаа дараагийн хатуу ширvvн байцаалтанд хэлээгvй… ерєєсєє хэлэх ч vгvй гайхалтай улс байлаа.
Гэтэл заримдаа Балданцэрэнгийн сэтгэлд хараахан багтахгvй юмыг ярина. Жишээлбэл нэг шєнийн шивнээнд: -Хэрэв манай намын vйл хэрэг бvтэж, жинхэнэ ардын засаг тєрийг тогтооход хvрвэл энэ эхэс дээдсvvд бидэнтэй хамт нийлж чадахгvй, харин эсэргvvцэн тэмцэгчид нар болон хувирна байх аа гэв.
Яагаад тэр вэ? гэхэд:
-Эд харь орны гар байгаа цагт улс орондоо чин сэтгэлээ тавих боловч улс орны батжин тогтнох цагт шинийг хvсэхгvй зєвхєн хуучныг хvснэ гээд цааш ярихыг цээрлэн амаа жимийв. Yvнийг Балданцэрэн эс ойлгоно. Єєрийн нь бодолд хамгийн тvрvvн ард тvмэн. Ард тvмнийг л боддогоороо Балданцэрэн, Жамъянгийн ихэс дээдсvvдийн тухай ярьсныг эс ойлгоно. Гэлээ ч Жамъянд баярлана. Жамъянгаас улс тєрийн чухал юм олныг сонсон сэтгэл єєрчлєгдєж, алсын юмыг хэдэн давхар бодох болсондоо баярлан, шоронд орсныг олзуурхана. Ингэхэд бас аз хиймориор ч муугvй байх шиг. Гаднаас хоёр хоног тутамд тарган хонины ууц дал дєрвєн єндєртэй орж ирнэ. Yvнийг анхандаа бусдын юм нэр ташаарагдан ирж байна уу гэж баахан зовдог байсан нь аяндаа vгvйсэж “єнєєдєр над эргэлт ирдэг єдєр” гэж хvлээн суудаг болжээ. Тэр нь ч заавал ирдгээрээ ирнэ.
Гэтэл нэг єдєр тасалдлаа. Бусад хvмvvсийнх ч алга. Байцаалт бас тасрав. Єнєєдєр чухам хэдэн сарын хэдэн болохыг тоолж vзэхэд євлийн улирлын сvvл сарын хорин зургаан. Шоронгийн хvмvvс идэш, уушийн зvйлийг дараа идэхээр хойш тавьж заншаагvй тул гамингийн єгдєг шим тэжээлгvй даржин хоолоор тэр єдрийг авлаа. Маргааш нь мєн хэнд ч юм ирсэнгvй, єлсгєлєн эхэллээ. Єлсгєлєнгийн хажуугаар зэргэлдээ шоронгийн єдєр бvр орж ирэн, гантай бохирыг асгадаг євєр монголынхон алга. Хvмvvс хоорондоо “Yгvй та минь энэ чинь юу болж байна вэ?” Ядаж гамингууд биднийг дуудан байцаахаа больчихлоо” гэж гайхан хэлэлцэнэ. Оройн цагаар нэг удаа єгдєг хоол орж ирэх далимд гантай юмыг сvйд болж байгааг ам амандаа дуугаран єєрсдєє гарган асгая гэхэд гамин: -Та нарыг гадагш гаргаж болохгvй гэсэн дээд газрын тушаал бий гэв. Дараа нь хажуугийн шоронгийн хvмvvс яасныг асуухад тэр гамин, гараараа буу шагайх хєдєлгєєн хийн амаараа буудах чимээ гарган ер бусаар инээмсэглэв.
Иймд хvмvvс, Євєр монголынхныг алагдаж гэж бодохоос єєр аргагvй болсон бєгєєд Жалханз хутагт:
-Ай хєєрхий, тэр чин зоригт сайн эрсийн тєлєє мэддэг нь ерєєл, эс мэдэх нь маань мэгзмээ уншаарай гэв. Энэ даруй буян номын эгшиг, шорон дvvрэн цууриатахын зэрэгцээ хvмvvсийн сэтгэлд урьд ємнє тоогдоогvй єнєєх магнайдаа морин туурай хэлбэрийн гялаан сорвит Гоожоо баатар бусдаасаа онцлогдож эргэлдэв.
Хорин найм, ес, гучин энэ гурван єдєр бvр хэцvv. Эргэлт тойролтын явдал таг чиг тасарсны улмаас дан єлсгєлєн, шорон дvvрэн ємхий, шалан дээгvvр нойтон бохир. Yvнээс шоронгийн хуяг дарга нар боловч жигшин зайлав бололтой орж ирэх нь цєєрєв. Тэгээд битvvн гэдэг єдєр болоход єгєєлний хар цай ч алга. Алив юм амьд хvний явдлаас хэдэн хувь єнгєрсєн учир хvмvvс “Одоо л алах нь бололтой. Алах алахдаа єлсгєлєнгєєр” гэж хэлэлцэн гуних нь гуньж, айх нь айж, зориглох нь зориглоно. Гэвч амиа хорлох хvн алга. Амиа хорловол хvн алсны адил нvгэлтэй гэдгийг санан амьд л байна.
Битvvн єнгєрч шинийн нэгэн боллоо. “Єнєєдєр бол цагаан сар. Хvн бvрд нэг жил єнгєрч, нэг нас нэмэгдэж байгаад баярлан сайн сайхан vгээр амар мэндээ мэдэлцэн золгодог шvv дээ” гэсэн бодол тэдний сэтгэлд тасралтгvй эргэлдээд: “Гадаа нар гарч байгаа бол уу, яаж байгаа бол?” шэж бие биеэс байн байн асууна. Тэгээд шоронгийн хаалгын дээдэх цас мєсєєр битvv бvрхэгдсэн байлаа.
Гэгээвчээр лавтай гэгээ тусаж эхлэхэд “За та минь шинэлцгээе! гээд золгоцгоов. “Сар шинэ сайхан шинэлэв vv?” Бие лагшин тавтай тунгалаг уу, нас сvvдэр хэд хvрч байгаа билээ?” гэдэг vг хvн бvрийн амнаас гарав. Yзтэл эд єлсгєлєн, vхлээ хvлээж байгаа боловч vнэхээр нэг баяр! Инээн баяссан царай гараагvй хvн нэг ч vгvй бєгєєд гэтэл гэнэт хаалга цохилоо. Yнэндээ цохих биш, шууд эвдэхээр пис пис буулган балбаад, юу юугvй эвдэж эхлэхэд цочин зэвvvцээгvй хvн нэг ч vгvй. Цємий нь амьсгал яг зогсон, цємий нь царай хvvхэн цагаан болжээ.
Хаалга бvр эвдэрлээ. Єглєєний тас няс хийсэн хvйтэн жавар дун цагаан цан хvvрэг гялалзуулан шорон дvvрэн орж ирэв. Тvvний ард дєрвєн буутай хvн зогсож байгаа нь цочин зэвvvцсэн хvмvvсийн нvдний vзvvрт хэдэн арван хvн болон vзэгдэх аж. Гэтэл тэр хvмvvсийн нэг нь:
–Жа дээдсvvд минь морилон гарцгаа! Одоо эндээс гарах цаг болсон! гэж євєр монгол хэлний аялгуугаар хашгирав. Энэ бол зvvд биш, зєгнєлт ч биш, бодит хэрэг бєгєєд тэр хашгирагч нь єнєєх магнайдаа морин туурай хэлбэрийн гялаан сорвит Гоожоо баатар мєн.
Энэ бол vнэхээр зvvд, зєн хоёрын алин нь ч биш. Гэлээ ч хvмvvс алмайран зогсоно. Тэр дундаас Жамъян гvн, элдэв хэрэгт сэцэн мэргэнээрээ ихэс дээдсvvдийнхээ ємнє очин хормой дэвсэн сєгдєж:
-Жаа багш мэргэд минь цаг болсон гэнэ, гадагш морилж хайрла! гэв.
Эндээс Жалханз хутагт, Дар эх лам, Дvйнхорын Да лам нар тvрvvлэн гарав. Тэгэхдээ тэд гамингийн ємхий хар шоронгоос биш, алтан дээвэрт дуганаас гаран орд єргєє рvvгээ явах мэт хоёр ханцуйгаа доош сунган тавьж амгалан тайван гишгэлнэ. Эдний араас Хатан баатар Магсаржавын автономитын vеийн хаад гvнгvvдийг хойноос дагуулан мєн л шоронгоос биш, албан яам руу явах байдлаар гарав. Дараа нь улс орныхоо тєлєє чин сэтгэлийг барьсан жирийн харц хvмvvс…
Хэмжээ хязгаараа алдсан хvйтэн жавар, гишгэх бvрд хєлєєр зууралдан хяхар хухар дуугарсан зузаан цас тэднийг угтан авав. Цєм гарч гvйцээд нэг дор бєєгнєрєн зогсоход Гоожоо барон Унгерн хэмээх цагаан оросын их жанжин гаминтай байлдан Наймаа хотыг аваад одоо тvрvvч нь хvрээнд орж ирж байгааг хэлэв. Чих тавин чагнахад зvг бvрээс бууны дуу, тас няс сонсдоно. Хvмvvс Гоожоогоос яаж яваад тэр бароныхонтой нийлэн гаминтай байлдах болсны нь асуув. Ингэхэд гамингууд єшин занасан євєр монголын хvмvvсээ шоронгоос гарган буу зэвсэг бариулан урдаа оруулан баронтай байлдсан байх бєгєєд гэтэл тэд нь эргэн єєрсдий нь хядсан аж. Одоо vзвэл энэ Гоожоо vнэхээр баатар, ардаа ч буу, євєртєє ч буу, цээж дvvрэн баглаа сум, ташаанд нь цус болсон хуйгvй цагаан сэлэм хєдлєх бvрд нь даялзан гялалзана. Yг хэлэхдээ уруулаа чангад барин ємєлзєх, энгийндээ араа шvдээ тасралтгvй хавиран шанаагаа гvрэлзvvлэх, магнайны нь гялаан сорви, тvvний дорх чонон хэлбэрийн гурвалжин нvд бvгдэд нь дан єшєє. Yнэхээр єшєє хорсол шингэсний нь нэг харахад аймаар, ахин харахад биширмээр.
-Одоо надад гамингуудыг алах хядахаас єєр хэрэгтэй юм байхгvй, энэ бол миний амьд яваагийн баяр! Yхэн vхтлээ алалцан тулалдаж явах одонд би тєржээ. За ийм байна. Єндєр заяат дээдсvvд минь намайг битгий мартаарай гээд Гоожоо vзтэл, гамингийн аль нэгэн єндєр тушаалтны эзэмшилд байснаас vл зайлах, овъёос вандуй хоёроор тэжээгдэн аарцаг дvvрэн таргалсан тас хар нvдтэй хун цагаан морин дээр vсрэн гарч, хань нєхдєє дагуулан давхин одов.
Балданцэрэн гэрийн зvг явлаа. Хєлд нь хэдэн хоног vргэлжлэн орсон хєлдvv цас гишгэгдэн хvржигнэнэ. Газар дэлхийг битvv бvрхсэн тэр цасан дээр элдэв амьтны мєр бишгvй байх боловч одоодоо амьд голтой юмны бараа оргvй зєвхєн алагдсан гамингийн хvvр энд тэнд бvртгэр хар толбо болон хэвтээ vзэгдэнэ. Гэвч бууны дуу vргэлжлэн сонсдохын чацуугаар цойлсон ба тэнэсэн сум агаарт байн байн исгэрнэ. Ингэхэд харин Балданцэрэнд айх юм алга, баярлах ч юм алга. “Шоронгоос амьд мэнд гарав гэж угтан авах хэн байх билээ? Хэн ч vгvй. Ард vлдсэнээс дєрвєн ханатай гэр байх боловч тэр одоо мєсний хонгил болоод байгаагаас єєр юу байх билээ?” гэх тєдийгvй, энэ хєл vймээнээр орон гэрээ мєргvй болсон ч байж мэдэх шvv дээ гэж бодох тул vнэхээр баярлах юмгvй ажээ.
Хашааныхаа хаалган дээр ирэхэд нэг хvн орсны мєр vзэгдэв. Хаалгаа алгуур тvлхэн сэм ажихад гэрийн яндангаас ширvvн галын утаа оргилон бургилж байгаа бєгєєд тvvнийг vзээд Балданцэрэнгийн сэтгэл эвгvй боллоо. “Ямар нэг этгээд намайг vхэж vрэгдсэн гэж бодон гэр орныг минь дур мэдэн эзэмшсэн хэрэг бол уу?” гэж бодон хэсэг зогсоод дотогш орон гэрийнхээ хаалгыг татав. Нилээд бядруу биетэй цагаан нэхий дээлтэй идэр насны эр цааш харан гурил элдэж сууснаа цочисхийн эргэн харав. Амар мэнд мэдэхэд хариу мэндлээд сvрхий ажиглана.
-Энэ чинь хэнийх гэдэг айл вэ? гэж асуусанд
-Энэ бол Балданцэрэнгийнх гэв.
-Та тэр хvний юу нь вэ?
-Юу нь ч биш. Зvгээр эзгvй байгаагий нь хувьд гэр бараагий нь харж байдаг ухаантай.
Балданцэрэн гайхлаа. Тэр хvн ч улмаар ажиглан ширтэнэ.
-Яасан гайхалтай хэрэг вэ? Уг нь тэр Балданцэрэн гэдэг чинь би юмсан гэхэд тэр хар хvн: “Аа тийм байлгvй. Би чухам таныг одоо л нэг ирж магадгvй гэж горьдон хоол хош бэлтгэн суугаа минь энэ” гэж дуу алдан босон харайснаа
-Та надад адис хайрла гэж євдєг дээрээ сєхрєн мэхийв. Балданцэрэн бvр сандран тэвдэж:
-Yгvй, та бос! Би ямар хvн амьтанд адис тавьдаг хvн биш.
-Жаа, тийм, гэвч та бол миний амийг аварсан учир би танаас адис авах ёстой. Yгvй та мэдэж байгаа биз дээ, миний суваргын ёроолд vхлvvт хэвтэж байсныг!
Балданцэрэн одоо ойлголоо. Yнэн сэтгэлээсээ сєгдєн мєргєж байгаагий нь хувьд гарын vзvvрээр адис тавиад дараа нь “єнєєх шоронд байхад єнжєєд нэг эргэлт оруулж байсан хvн энэ байх нь ээ” гэж дотроо бодов.
ХЄЛ YЙМЭЭНИЙ ЦУУРИА
Доржийн амийг аварсан аянчид нь эгээ л Хvрэл, Дорж, Данзан нарын адил, Жумбаан гэдэг даамалтай, Пэлжээ гэдэг дагалттай, Вандан гэдэг хєтєлтэй мєн тавь гаруй тэмээ хєтєлсєн улс байжээ. Гэвч ялгаа их бий. Даамал Жумбаанд, Хvрэлийн сайхан чанар алга. Цаг ямагт уурлан хувирганаж хань нєхєддєє амар заяа vл vзvvлнэ. Ялангуяа хєтєлдєє онц ширvvн, унтахдаа дэр дэвсгэрээ засуулан хєлєє хучуулахаас эхлээд ганцхан зарах, зандрахаа л мэднэ. Гэтэл Ванданд Данзангийн цог золбоо алга. Ажил болгон дээр хийхээсээ ємнє хамраа шуухитнуулан зогсомтгой. Тэмээн дээр явахдаа хvртэл гараа ханцуйдаа зєрvvлэн бээвийн vхээнц оргин явна. Харин Пэлжээ нь золбоотой, найзархаг, аятайхан нь ч аргагvй эр байв.
Эдний тэмээ баргаараа ачаагvй. Уг нь Жанчхvvд арьс шир оруулаад буцахдаа бараа тээх ёстой байжээ. Гэтэл пvvсний данжаад, Халх оронд хєл vймээн гарсан гээд тээвэрлэх бараа єгєєгvйгээс бvх жингийн хєлсийг хагас олгосон гэнэ. Энэ тухай Жумбаан бєєн уур, аманд ордог нь л “хогийн луйварчин гуулин гансандаа гудруулж vхмэр!” болсон байв. Тэгээд Доржийн бvх явдлыг сонссоноос хойш єєрчлєгдєн: “Ай даа манай данжаад уу, шудрага даа” гэх болсныхоо дээр єєрсдийнхєє аз хийморийг бахдан гайхуулна. Гэлээ ч сэтгэл єлєн, “олз омог олоогvй хэвтэж, аяны тэмээг сонгон турааж юу хийнэ” гэж єнжин хонохыг ихэвчилнэ.
Арван тав дахь хоног дээр халх нутагт арай чарай орж ирээд тэндээс долоо хоног дээрээ Жанжин Чойр уулын барааг ашгvй нэг харав. Эндээс тэр хvмvvс баруун зvг, Сайн хааны аймаг чиглэх болсонд Дорж салах боллоо. Даамал Жумбаан тун харамч хєхєє євлийн хvйтэн, хєр цасны хайрганд гамин цэргийн зуны хувцастай яаж яавах билээ? гэхэд:
-Yгvй ер яах билээ гэж Жумбаан баргил сєєнгє хоолойгоор єгvvлэн баахан бодсоноо: -Заяая гэх вэ эр хvний замын хvзvv урт, алс нь бид уулзах л байлгvй, наад дахаа аваад явна уу даа гэж Доржид нємрvvлсээр ирсэн дахаа заав. Энэ дах бол оёдол ханзархай, vс халцармал, эрт урьдын цагт дах байснаас нь дах гэж нэрлэхээс биш аль хэдийн нохойн хэвтэрт зориулагдах болсон эд байв. Пэлжээ хажуугаас нь Доржид нvд ирмэн тэр харамчийг ёжилж:
-Эр хvнд тохиолдох гарз алиныг тэр гэх вэ, май! Yvнийг хєлдєє углаад яв! гэж цоо шинэхэн чонон дэгтийгээ тайлан єгєв. Бас хэдэн хоногийн идэх хуурай хэрэглэл єгчээ.
Иймд Дорж євєртєє идэхтэй, биендээ дахтай, хєлдєє дэгтий, гарт бас хугарсан шатны хэсэгтээ хvрээ замыг барин гарлаа. Ємнєєс ёстой хєр цасны хайрга, хєндий талын жавар тас няс хайравч ажиггvй алхална. Тэр шєнєдєє хєдєє хонов. Маргааш нь vдээс хойш нэг хотын бараа харав. Гэвч баярлах юм алга, айн цочих ч юу байх билээ. Муу дахныхаа хормойг навс савс буулган хvрч, угтан ирсэн ноходтой нь зад тулалдана. Баруун урд талын гэрийн гадаа ирээд “нохой хорь оо!” ч гэлгvй шууд оров. Гэрт ахимаг настай авгай, нэг хvvхэд, євгєн гурвуулан байснаа айн цочиж бараг босон харайх шахав. Амар мэнд мэдэхэд тэд чичирсэн хоолойгоор дуту дулимаг хариулан бие биеэ ширтэнэ. Дараахантай нь ширмэл ширдгэн vvд нь удаа дараалан онголзож, хаалгаар багтаж ядсан том том нэхий дээлтэй эрчvvд орж ирнэ. Тэр бvрээрээ амар мэнд мэдэхийн оронд ширvvн дориун харан “Yгvй энэ юу вэ?” гэж бие биеэсээ асууна. Дорж тэднийг эгдvvцэн:
-Би монгол хvн! гэж тєрєлхийн хэнэггvйгээр хэлэхэд: “Би єнєєх чандруунуудаас ирэв vv” гэж айв шvv. “Yгvй би ч бас тэгж бодсон гэв” гэж инээлдэнэ. Доржийн хаанаас яваа хэн болохыг асуун лавлаад: Анх нутгаас аян жингээр гараад, юу юутай тохиолдон ёстой амь наана, там цаана гэгч болон гарч ирснийг ярихад эхнэр хvvхнvvд шагшран наминчилж, идэж уухыг ємнє авчран овоолно. Эрчvvд “Yгvй ер єє!” гэж дуу алдан зvг бvрээс дєхєн сууж нvд бvлтийлгэнэ. Нэг нь Доржийн яриаг таслан,
-Хvрээнд дайн болох гэж байгаа шvv дээ.
-Yгvй яана гэнэ ээ? Хэн нь хэнтэйгээ дайтах гэж байгаа хэрэг вэ? гэж асуухад:
-Тавдугаар богдын хувилгаан, гамингуудыг хvйс тэмтрэх гэж байгаа даа.
-Єє яасан гайхалтай вэ? Yгvй тэгээд тэр тавдугаар богд чинь хаанаас гараад ирж байгаа богд байна даа?
-Аяар, Богдын алдрыг битгий ширvvн хэл! гэж єєр нэг нь орой дээрээ наманчлаад, бид биш богд болсон хойно хаанаас тодрох нь хамаагvй, зvгээр бид залбирав л барав.
Дорж ийм мухар сохор юмыг олж сонсож байгаадаа гав гайхна.
Орой наран жаргаж, амьтны хєл тасарсны дараа гэрийн эзний яриаг сонсвол мєн л хачин: “хошуу шавийн дээдсvvд тавдугаар богд барон жанжинд цэрэг эр, агт морьд, хоол хvнс нийлvvлж байгаа гэнэ билээ” гэж овоо ерийн ойлгомжтой юм ярьж эхэлснээ: “Yгvй тэр барон жанжны цэрэгт явсан хvнийг буун сум даахгvй гэнээ, даагдан амь vрэгдэвч бурхны оронд очих гэнэ” гэж єєр тийш хазайгаад, “Богд барон жанжин єєрєє нэг авдар дvvрэн тємєр цэрэгтэй гэнээ, авдрыг нээмэгц хэдэн тvмэн тємєр цэрэг хаана байна, хаана байна” гэж шуугилдан гарч дайсныг хиар хядах гэнэ.
Ийм зvйлийг Дорж хэзээ ч эс vнэмшинэ. Энэ хvн ер нь надаар даажигнаж байна уу? гэж ажихад бас ч тийм биш, нvvрэнд нь бахархал, гар нь урдаа залбираастай vзэгдэнэ.
-Yгvй тийм олон тємєр цэрэгтэй юм бол цэрэг эрийг татан нийлvvлж яах нь вэ? гэхэд:
-Уг нь тийм л баймаар. Гэтэл тэр тємєр цэргийг авдраас нэг гаргачихвал буцаад цугларуулахад тун бэрхтэй, хэцvv догшин гайхлууд даг аа гэж ам таглана. Дорж эл яриаг хэдийгээр эс vнэмшивч Барон жанжин гэдэг нэг сvрхий хvн бий болж гаминтай байлдах гэж байгаа юм байна гэж тааварлан баярлана. Маргааш нь гэрийн эзэн, эхнэр хоёр хэд хоног биеэ амраахыг шаардсанд Дорж тэгэхээр болов. Yг бvр эс vнэмшигдэх боловч эрхгvй ор мєртэй биз ээ гэж итгэгдсэн дайн тулааны явдал сэтгэлд vргэлжлэн эргэлдэнэ. Олон хоног дааран чичирч явсан бас бvрэн дулаацаж vе мєч болгон тэнийсний дээр єєх тосонд гэдэс ханан хэнхэг арилснаас хvний ємнє хvний дvрстэй vзэгдэхийг ч хvсэн мєрєєдєх болов. Олон сарын турш дур зоргоор ургасан ширvvн хар vсээ авахуулах гэж эрэл сурал болон байж нэг тонгорог олж, гэрийн эзнээр хусуулж эхлэв. Харамсалтай нь аргагvй тэр тонгорог эс даан зулайгаас бусдыг хайчаар хяргуулахад хvрэв. Энэчлэн навс савс буусан муу дахаа мєдхєн сэлбэж єєд татлаа. Тэр айл дутуу элдсэн азарган vстэй нэхий нэгийг єгснєєр лоовууз маягийн нэг сайхан юм хийж авав.
Ер нь Дорж хvн болсоор аж тєрєн амиа аргалахыг анх удаа ухаарсан тєдийгvй улс орныхоо тєлєє сэтгэл тавих болов. Мєнєєх хотноо гурав хоноход гадагш явсан хэн ч vгvй, гаднаас ирсэн ч vгvй байх атал єнєєх шуугиан нэмэгдэхийг яана? “Єнгєрсєн намар Барон жанжинтай Богдын хvрээнээ ойртон очоод хурай хашгиран дайрахад Богд уулын ой хvрээний зvг хагаран найгасан юм гэнэ” ч гэх шиг. “Гамингуудыг урагш зугтаахад Туул голын мєс гэнэт цємрєн єдий тєдий гамин живсэн гэдэг шvv” ч гэх шиг ер хvн итгэхийн эрхгvй дэмий шуугиан дороосоо ундран гарах нь итгэл тасармаар байвч Дорж эрхгvй нэг явдал болно бий гэж горьдоно.
Дєрєв дэх єдрийнхєє єглєє явах замдаа орлоо. Их талын жавар урьд урьдынхаас илvvтэй сэнгэнэвч ємссєн малгай халуун хєлс алдуулна. Сэтгэлд бvлх залгисан юм шиг цаг vргэлж бугшиж байсан гутрал арилж оронд нь ирээдvйн юм болгон, сэтгэлчлэн бvтэх гэж байгаа шиг санагдана.
Хvн болсоор дуу дуулж vзээгvй боловч “Эр бор харцага” гэдэг дууг амандаа гиншиж туршиж vзээд “идэр залуу насандаа даан ч ажимгvй явлаа” гэдэг дээр нь хамаг хvчээ дайчлан бархирлаа.
Гуравдугаар бvлэг
ХYН ХYНИЙ ХУВЬ ТАВИЛАН
ХЄДЄЛМЄР
/Данзангийн явдал/
Данзан єнєє айлдаа анх ирж хоносныхоо єглєє, тосгоны урдах замаар халх аянчин заавал явна гэж батад итгэн эртлэн босож гадаа гаран, тэр зvг ширтэн ажив. Цахилгаан маналзаж єглєєний жаварт vзэгдэх юм огтгvйд “одоохондоо аянчид хєдлєх хараахан болоогvй эрт байх шив дээ” гэж бодон сэтгэлээ хуурав. Буцаж ороход бvдvvн сийрсэн дэвсгэртэй бяцхан ханзан дээр багтаж ядан хоносон том жижиг зургаан хvний халуун амьсгал ба хєлсний vнэр, газрын дэвтмэл шороон шалны vхмэл чийг, єчигдрийн хийсэн хоол ундны уур цан, тvvний дээр байцаа, манжин, сонгино, саримс, цуу, жангийн vнэр зэрэг энэ олон холилдсон муухай vнэр, аглаг хээр уул талын эрvvл цэнгэг агаараар тэжээлгэж єссєн Данзангийн хамарт юутай аймшигтай юутай хvндээр ханхийн туссан гэх вэ! “Yгvй энэ чинь юу билээ? Би ийм айхавтар юман дотор хоносон гэж vv?” гэж Данзан цочин нэг vе амьсгал барин хурааснаа “За яахав, би энд ямар олон хонохоор биш, их бодож хоёр л хонох буй заа” гэж дахин сэтгэлээ засав. Тэгээд Данзан тэр єдєр байшингаас арван гурав дахин гарч, уг замыг арван гурав дахин ширтэв. Гэвч ширтэх бvрд хvссэн горьдсон юмныхаа барааг нэг ч удаа олж харсангvй.
Данзан байшингаас арван гурав дахин єнєєдрийнхєє ширтэлтэд урам нь хугарч мохсонгvй, маргааш нь мєн л ширтэв. Мєн л таг чиг. Нєгєєдєр нь ч єєрцгvй. Ер нь хэчнээн ч єдєр ширтээд юу ч vзэгдэж харагдахгvй болохоор эцэст нь єєрийн эрхгvй горьдлого тасран гутарна. Сэтгэлд нь “энэ жил яагаад аянчид явахаа больчив” гэдэг бодол тасралтгvй эргэлдэх болж чухам тэгэх тутам цаг ямагт шанаа тулж санаа алдан суудаг боллоо. Хажууд нь авгай: ай хvv минь чи орон нутаг руугаа явахыг бvv яар! Аянчин явлаа ч гэсэн, одоо дvн євєл, уул ус, гол горхи цєм таг яг хєлдсєн байхад яваад юу хийнэ. Зvгээр эндээ євєлж. Сэтгэл уужим, бие амар сууж л бай. Нэг мэдэхэд энэ дэлхийн цас цєм аяндаа хайлан ханзарч, гол горхи нь жирэлзэн урсана. Ай даа тэр цагт л чи минь явж vз!
Хун цэнгийн шувуунууд ч чамайг єєрийн эрхгvй дуудаад ирнэ. Урд зvгийн халуунаас зугтан танай нутгийн зvг явахдаа манай тосгон дээгvvр эгээ танайхны аян жингийн цуваа шиг хойноосоо орон, гарчин горчин дуулалдан єнгєрнє. Эсвэл гурвалжлан зээглэж явна. Яагаад тэгж явдаг юм бэ? гэвэл бурхан тэднийг vvл манан дунд бие биеэсээ тєєрvvзэй гэж зааж єгсєн юм гэнэ билээ. Ингэхлээр юм бvхэн учиртай. Чиний энд ирсэн чинь ч учиртай. Чамайг хавар яваасай гэж миний бодох ч бас учиртай. Бурхан, хvн амьтанд ач авралаа хайрлахдаа ингэж л єєрсдєд нь vл мэдэгдэх аргаар хайрладаг юм гэнэ гэж ятгана. Yнэндээ ч авгай Данзанг гэртээ байлгаад байхыг хvсэх бєгєєд анх ирсэн єдрєєс нь эхлэн “хvvгээс минь юуны ялгаа” гэж бодсон нь єдєр хоног ирэх тусам гvнзгийрч єєрийнхєє ухаан жолоогvй санан мєрєєдєж байсан хvvгээ мартаад тvvнээ ирнэ байх ч гэж хvлээхээ больжээ. Yvний нь Люу Лий гуай аль хэдийн мэдэж баярлахдаа арай чарай тэжээж байгаа ам бvл дээр бас урьд ємнє vзэгдээгvй нэг том гэгчийн хоолны сав нэмэгдсэнийг эс санан, “ай хvv чи євєлж!” гэхийнхээ зэрэгцээгээр “чи юу юугvй галзуурах гэж байсан эхнэрий минь энэ биеэр эмнэн эдгэрvvлсэн шvv” гэж тал єгєн сэм шивнэнэ. Хvvхдvvд нь ч мєн Данзанд сайн. Хамгийн бага нь євєр дээр нь vргэлж сууж хоёр євдєгтэй нь ноцолдон тоглоно. Дундах нь ч ар нуруу єєд авирч мєрєн дээр гаран чихнээс зvvгдэн уйтгараа сэргээнэ. Том нь энэ дэлхийгээс vзсэн сонссон бvхнээ хачин сонихноор эвлvvлэн ярьж Данзангийн уйтгарыг сэргээнэ.
Ийнхvv Данзан тэдний хvн бvртэй ижил дасал болж байлаа. Тэр байтугай явцуу шавар байшингийн хvнд агаар хачин vнэ танарт нь хvртэл гаж буруу юмгvй болж, орон нутгийн зvг яарахаа хойш тавих болов. Гэвч сэтгэлд єєр тvгшvvр эргэлдэнэ. Энэ нь байж байгаа айлын ядуу зvдvvтэй холбогдох тvгшvvр бєгєєд Данзан хоол унды нь дэмий хороон суухаасаа сэтгэл зовнин ямар нэг юм хийж нэмэр болохыг бодох болжээ.
Нэг єдєр Люу Лий зэргэлдээ тосгоны “Да Лооеэ” гэгчийнд єдєр бvр очиж ажилладгаараа яваад орой ирэхдээ ядарсан нь тун их, байшиндаа арайхийн орж ирж босгон дээр амьсгаадан амраад тэндээсээ суларсан хєлєєр салганан гишгэлж ханзаа хvрээд биеэ сул хаян хажуулдан унаж, єрєєсєн гараараа гєлєрсєн нvдээ дарав. Урьд ємнє ингэж байсан удаагvй, гэрийн хvмvvс цєм цочин сандрав.
-Данжаад минь, юу болов євчин хvрээ юу? гэж авгайнхаа чичирхийлсэн хоолойгоор шивнэн асуухад Люу Лий нvдээ дарсан чигээр толгой сэгсрэх шиг болов. Нилээд мєч єнгєрсний дараа Данзан:
-Да еэ минь, юу болов? гэж асуухад
-Ай гэж санаа алдан, бvх хvчээ дайчлан єндийж єнєєдєр би тээрэмд зvтгэлээ гэж салганасан гараар гаанс тамхиа тэмтчин авав.
-Тэр тээрэмд єдєр бvр зvтгэдэг юм биш vv? гэхэд
-Тийм ээ, єдєр бvр. Гэвч єнєєдєр бага тээрэмд биш, том тээрэмд гээд тамхиа татав. Ажвал Люу Лий тамхиа урьдын адил угз, угз биш, тэнхэлгvйхэн бєгєєд алгуурхнаар сорж утаагий нь уушгиндаа бvгдий нь шингээх гэсэн шиг нэг vе амаа жимийн хадгална. Тэгээд “Аяа” гэж дуугаран амьсгал тавиун болж дахиад л сорно.
-Да еэ минь, тэр тээрэмд зvтгэхийн хэрэг юу вэ? гэж Данзан асуухад
Люу Лий
-Хай! Зvтгэхгvй бол муусайн хvvхдvvд юу иднэ ээ? гэж уцаарласан дуугаар хариулав.
Ингээд цааш нь ярих ч хэрэг алга, яриулах ч хэрэг алга, бvх юм Данзанд тодорхой болов. Байшин доторх энэ айлын нийт халуун ам бvлийнхний яг энэхэн vеийн байдал ч чухамхvv євгєний уруу дорой царайг ч батлах мэт. Гурван настай бяцхан охин нь боловч гунигт царайгаар шал ширтэн нvд цавчилна. Хєєрхий болсон эдний дунд Данзан єдєр тутам багагvй хоол хороож суугаагаа санан сэтгэл зовлоо. Авгай Люу Лий шингэн хар цай аль хэдийн аягалан хажуудах ширээн дээр тавьжээ. Тэр цай одоо бараг хєрчєєд байгаа боловч Люу Лий сvржигнvvлэн сорох нь шал дэмий маяглал шиг. Гэвч олон vрчлээст гуулин шар магнайд нь хєлс гарах тєдийгvй шанаагий нь даган урсаж завилан суусан євдгийн нь ємдний нь нєхєєсєн дээр ширхэг ширхгээр дусалж эхлэхийг Данзан нvд салгалгvй ширтэн “ай хєєрхий амьдрах гэдэг алалцах дайснаас илvv хэцvv гэдэг энэ байжээ” гэж бодов.
Маргааш нь Люу Лий єчигдрийнхєє хvнд ажилд няц бяц дарагдсанаа ор тас мартсан шиг єглєєнийхєє цайг яаран ууж явахаар бэлтгэв. Гэтэл бие нь єчигдрийнхєє ажлын хvндийг ер мартаагvй мэт хvчлэн зvтгэхэд єєрийн эрхгvй хєшилдєн хєдєлнє. Хєл нь юутай нvсэр хvнд байх юм бэ! Олон давхар даавуун шаахайгаа газраас хєндийрvvлэх чадал алга. Гар нь бас яачихаад байгааг одоо бvv мэд. Люу Лий гараа хєдєлгєх бvрдээ “аяа аяа…” гэх нь монголоор бол “ёо ёох…” гээд байгаа ухаантай ажээ. Тэгээд Люу Лий ландгар шаахайгаа давтмал шороон шалан дээгvvр сvр пар чирэн аяа, аяагаа vглэн гарах гэхэд нь Данзан:
-Да еэ! Би хамт явъя гэлээ.
-Чи явж яах нь вэ?
-Таны ажилд туслалцъя.
Люу Лий тvр зогсон бодсоноо,
-Ай дэмий тэр ажил чамд таарахгvй.
-Яагаад?
-Чи бол манай хvмvvс шиг газар тарианы хvн биш болохоор тээрэмд зvтгэхээр тэнгэр чинь хилэгнэн заяа чинь гомдоно.
-Ай хаанаас! Манай нутагт бас тариа байдаг. Бид тариаг мууд vздэггvй. Харин их буян хишгийн зvйл гэж vздэг гээд Данзан байшингаас даган гарав. Тэгээд Данзан хятад хvний заншлаар Люу Лийтэй мєр зэрэгцэлгvй араас нь дагав.
-Энэ хоёрт тосгоноос дєнгєж гармагц цасны єнгєн талыг илэн хийсгэсэн жавартай шуурга угтан авав. Энэ нь Люу Лий євгєний ядарсан дорой биеийг тас хумхина. Данзанд бол тийм биш, хvйтэн жавар хоолой руу нь дур зоргоор сэнгэнэж уушиг цээжийг ариутгах мэт нь тєрсєн нутгийн дvн євлийн сайхныг нэг vе санагдуулж, нэг vед мартуулна. Нєгєє талаар Данзан энэ дэлхийд хосгvй сайхан сэтгэлтэн гэж vздэг Люу Лийн ажил хэрэгт одоо л нэг тус нэмэр болох гэж яваадаа баярлана.
Их бага хоёр тосгонд Да Лооеэ алдраа мандуулсан газрын эзний байшинг vзвэл гайхалтай ч юм алга, халх нутгийн хєдєєх сvм хийдvvдийн дэргэд байдаг жижиг дуужуур пvvсvvдийнх шиг цаасан цонхнуудтай дэгнэгэр оройтой шавар байшин. Гэвч эргэн тойронг нь vргэлжлэн хvрээлсэн олон шавар пин саравчтайг нь vзэхэд дотуур хєрєнгєєр тун багагvй нь илэрхий.
Данзан Люу Лий хоёр хаалгын самбарын оронд бvдvvн сийрсэн сvлжмэлийг унжуулсан том пинд оров. Энэ бол тээрмийн нь газар байлаа. Тэр пингийн дунд монгол гэрийн том тоонын хэртэй боржин чулуун хvнд тээрэм хєдлєхєє хvлээх мэт байгаа vзэгдэнэ. Тvvний цаана бугын зvстэй согоо хэлбэртэй хоёр сайхан илжиг уяатай байна. Уг нь энд байгаа гурилын хvнд тээрмийг Люу Лий биш. Данзан ч биш, дэргэд нь байгаа тэр хоёр илжиг хєдєлгєх ёстой байв.
-Ай даа еэ! Энэ хоёрыг тээрэмд яагаад оруулдаггvй юм бэ? гэж Данзангийн асуухад Люу Лий,
-Даа Лооеэ энэ хоёртоо хайртай юм гэж хариулав.
-Яагаад тэр вэ?
-Яая гэх вэ, энэ хоёрын заяа! гээд инээмсэглэснээ хувиран гутрах нь “би бол энэ хоёроос дор заяатай” гэж шууд хэлэх шиг болов. Гэвч Люу Лий дахин инээмсэглэж энэ хоёрын заяа vнэхээр єндєр, тэр нь надад боловч єлзий болж байгаа юм шvv гэв.
-За танд яаж єлзий болсон бэ?
-Даа Лооеэ энэ хоёроо эс хайрлан тээрэмд оруулбал надад хийх ажил хэрхэвч олдохгvй гээд Люу Лий, єнєєх хvнд тээрмэнд орохыг завдав. Данзан хажуунаас нь “би, би” гэлээ.
“Би, би” гэсэн чигээр Данзан илжигний хємєлдрєгийг цээжиндээ оруулж урагш зvтгэв.
Анхныхаа зvтгэлтэнд Данзан тээрмийг хараахан хєдєлгєж эс чадав. Хоёр дахь дээрээ бvх хvчээ цээжиндээ хуралдуулан онгон морь шиг угз татахдаа ашгvй хєдєлгєв. Ард нь сайр, чулуу асгарах шиг авиа гарав. Хоорондуураа орсон vр тариаг няц бяц дарагч хоёр хvнд чулуу хавиралдахдаа ийнхvv дугардаг байжээ. Данзан одоо нэгэнт хєдєлгєж авсных гэсэн шиг урам зоригтойхон алхалж ард нь єнєєх сvржигнэх авиа чихэнд нь чимэг болон vргэлжилнэ. Гэтэл зєвхєн нэг газар эргvv мал шиг эргэлдэж байгаагаас нvд эрээлжлэн толгой эргэх маягтай болж ирэхэд Данзан “энэ чинь аягvй бол эргvv євчин олж магадгvй ажил байх нь ээ” гэж бодон нvдээ анив. Заримдаа ч хагас анин доод газрынхаа барааг хагас хугас ажиглана. Явах тусам тээрмийн чулуунд эрч орон хєнгєрєхийг мэдэж явдлаа хурдасгав. Бараг гvйх шахам болоход Люу Лий “ай” гэж дуу алдаад:
-Дvv минь аяар! гэлээ.
-Юунд тэр вэ? Хурдан явбал хєнгєн байна.
-Тийм. Гэвч хєнгєрснєєс болон гурил бvдvvн гарна.
-Мэдлээ. Ямархан хэмжээгээр явах вэ?
-Илжигний сажлалтаар явбал яг таарна.
-За гээд Данзан явалтаа удаашруулахад тээрэм хvндэрнэ. Сvржигнэх авиа нь ч намжран залхуу хvрэм уйтгартай болж ирэв. Сэтгэлд нь “илжигний сажлалтаар…” гэсэн vг хадгалагдах учир ёстой илжиг шиг сажлах аж. Гэтэл “би бодоо Данзан биш илжиг болоод явж байна” гэсэн сонихон бодол тєрєв. Тэгээд бvр илжигтэй ижилсэх гэсэн шиг пинд уяатай байгаа хоёр илжигт бие ташаарлан очих бvрдээ ажихад хоёр илжиг ажилгvй дэмий байгаадаа бие чилvvрхэн уйтгарлаж байгаа юм шиг мєртлєє тун ихэмсэг, харин ч “тээрэмд орсноороо чи илжиг, эзэндээ хайрлагдан зvгээр тэжэгдэж байгаагаараа би хvн” гэсэн шиг тээрмийн зvг ширтэн байгаад Данзангийн уур гэнэт хvрнэ. “Ши та маа дий” гэх хятад хараал аманд аяндаа орж ирэв. Энэ зуур Люу Лий гуайд хийх ажил ер мундсангvй урьд урдынхаа тээрэмдэн гаргаж авдарласан гурилаа шуудайлах, шуудайлснаа цэгцлэн хураах, тэр завсраа тээрэмд буудай хийх, тээрэмдсэнийг авах зэргээд дэргэд тасралтгvй хєдєлсєєр байв.
Сийрсэн vvд сэвхийн єргєгдєж пингийн дотор дvгрэг цагаан гэрэл тусав. Данзан vvднээ таширлан ирэх далимдаа хараа тавихдаа бух шиг бvдvvн хар юм сийрсэн vvдийг хагас нємрєн зогссон байгааг хальт харан єнгєрєєд дараачийн эргэлт дээр, бух биш хvн болохыг лавтай танив. Гэвч сэтгэлд хvн биш, бvдvvн гэгч голио дvрслэгдэнэ. Данзан дараачийн эргэлтvvддээ vvднээ таширлан ирэх бvр сэм ажсаны дvнд зузаан хєвєнтэй хар даавуун дээлд багтаж ядсан цvндгэр гэдэстэй нvvр талыг хавагнасан мэт цэлцгэр хєх єнгєтэй бэмбэгэр толгой тvvн дээрээ бяцхан хар торгон тоорцог шигтгэн ємссєн бєгєєд хєлдєє ландгар цагаан эсгий шаахай углаж, єргєн ємднийхєє шуумгийг цэнхэр єнгийн дайзыг шигдтэл ороосон хvн байгааг тодорхой олж харав. Гэвч сэтгэлд голио л санагдана.
Yvдэнд зогссон хvн ч Данзанг мєн уйгагvй ажин ширтэнэ. Тэр хvн, хvн болсоор Данзангийнх шиг тvvшиндээ овон товон зангирсан булчинтай єргєн шанаатай, хєндлєн нvд, гэнэн харц, єргєн цээж, бадриун гар, баргил, боргил хєдєлгєєнтэй амьтныг vзээгvйдээ нvд салгалгvй сонирхо ширтээд эцэст нь аягvй бол хоёр илжиг оруулахад хvрдэг тээрэмд тєдий л тvvртэхгvй зvтгэж яваагий нь сонирхоод бvр эцэст нь “хэрэв хэзээ нэг шєнє ийм нэг амьтан авдар дахь мєнгєнд минь шунан орж ирээд багалзуур шахвал яана” гэж бодогдоход дотор нь зарсхийн эргэж явжээ.
Тэр хvнийг далдармагц Люу Лий ажлаа тvр зогсон:
-Чи ажвуу? Да Лооеэ! Тэр чамайг ихэд таалан ажив гэж баясангуй хэлэв. Данзан одоо vvний урьд Люу Лий гэрийнхний олонтой бишрэн ярьсан Да Лооеэ гэгч болохыг сая мэдэв. Гэвч тvvний єєрий нь таалан ажсан гэдгийг сонирхох юм алга. Харин биеий нь онцгой байдал сэтгэлд буун:
-Ямар гэгчийн бvдvvн ч амьтан бэ дээ гэж инээв.
-Тийм ээ, ёстой буянтай хvн.
Данзан их буянтанг шоолж байгаагаа гэнэт санан гэмшиж инээдээ татан ам хамхив. Хажуугаас нь хоёр илжиг ивээлт эзнийг минь доромжлов гэж зандрах мэт гэнэт нэг зэргээр орилон шавар пинг доргилуулав. Энэ чацуу гадаа ч бас шуугиан болов. Тахианууд дуу дуугаа авалцан тэнхээ гарган хашгиралдана. Тйинхvv нэг vе айхавтар шуугиан дэгдэн намжихад дэргэдэх хоёр илжиг л бархиралдсаар, хошуу хошуугаа тачаалан vнэрлэж уягдсан уяагаа ад vзэн бие бие рvvгээ ухаангvй тэмvvлэхий нь ажвал нэг нь гvv, нєгєє нь азарга юмсанжээ.
-Ажаа зогсъё! Єлзий буяны цаг болов гэж Люу Лий хэлэв.
Єлзий буяны цаг гэж єдєр дунд болохыг хэлдэг ажээ.
Єдєр дунд болмогц илжиг бархирч, тахиа донгодож, ажил зогсдог байжээ. Цааш юу болох вэ гэвэл ажиллаж байгаа хvнд хоол ирнэ. Сийрсэн vvд сэв хийн нээгдэж харц хvн хоол оруулж єгснийг нєгєє хоёр хvлээн авав. Люу Лий тvрvvчийн Да Лооеэгийн хацар шиг цэлцгэр хєх єнгийн том мантуу олон ирснийг vзээд,
-Ай Да Лооеэ чамайг vнэхээр таалсан байна шvv гэж давтан баясав.
Ирсэн хоол нь мантуу, усанд чанасан шар будаа хоёр байгаа билээ. Ажил дєнгєж зогсмогц пингийн жихvvн жавар, ємссєн хувцсыг нэвт жиндэх тул нєгєє хоёр халуун хоолоор дотроосоо дулаацах гэж сvрхий дуу чимээтэй идэж гарлаа. Нэг мэдэхэд Да Лооеэ орж ирсэн байв. Тvvнийг Данзан тvрvvн хэт ажигласан тул дахин ажиглах хэрэг байсангvй. Харин Да Лооеэд Данзангийн дvр ялангуяа тvvшинд нь зангирсан их булчин сэтгэлд нь цаг vргэлж харагдан “Ийм хачин булиа амьтны идэх ямар байдаг билээ?” гэсэн саваагvй сэтгэл тєрснєєр зарцдаа арвин их мантуу єгєхийг тушаагаад дараа нь єєрєє vзэхээр ирсэн нь тэр байжээ. Энэ явдлыг Данзан vл мэдэх нь мэдээж. Єєрийн нь гаж буруу бvдvvн биеий нь сонирхохыг ч бодсонгvй, зєвхєн буянтны буян єгсєн дээр нь гэж том том vмхэлнэ.
Да Лооеэ Данзангийн угаас хатуу хvтvvг хvvлэн зажилж заншсан эрvvний нь хєдєлгєєн тvvшин дэх овс овсхийх булчинг онцлон сонирхсоноо араатны шинж дээр аваачив. Гэвч жигшлээр биш, тvрvvн хvнд тээрэмд хэнэггvй зvтгэж байсантай нь холбон хэрэв би ийм зарцтай бол юутай сайхан бэ, идэхий нь vнэ илжигнийхээс давж магадгvй боловч ашиг болох талаар хамаагvй давуутай байх шvv дээ гэж бодов.
