Монголд анх удаа нийтлэгдэж буй “Хатан хаан Екатерина” туужаас: Палехийн тал хэмээх газар Оросын түүхэнд сайн сайхнаар дурсагдах цөөнгүй дурсамж агуулсаар олон зууныг элээсэн боловч өнөө үед бараг мартагдахаа шахжээ.…Чухамдаа Палехид Их хатан хаан өөрийн хамгийн заналт дайснуудаа урьж, найр наадам хийх явцдаа “Гэнэтийн золгүй тохиолдол”-д оруулан хөнөөдөг байсан тухай таамаглал бий. Тэгээд ч тухайн үед ордныхны дунд “Палехийг зүглэвэл чөтгөрт алгадуулна. Загородныд очвол эрх ямба нэмэгдэнэ” гэсэн явган яриа ихэд дэлгэрчээ.
Ялангуяа зуны эхэн сард зориуд тарьсан мэт гуч дөчин төрлийн гоёмсог цэцэгс алаглах үеэр Их хатан хаан тэнд ганц хоёр долоо хоног заавал саатдаг уламжлалтай байв. Шадар хиа нараас нь Барышев хамгийн түрүүнд ирж их эзэгтэйг зугаацуулах “хөтөлбөрийн” бэлтгэлийг хангана. Морин аялал, ав хоморгоос гадна өөрийн тусгай ажлын бэлтгэлийг мөн хангадаг байлаа. Гэхдээ их эзний “захиалгат” бус зөвхөн өөрийн сонголтоор олж авсан хоёроос гурван идэр эрийг зориуд бэлтгэх амаргүй үүрэг түүнд ноогддог байв. Их хатан хааны ааш аяг, хүсэл сонирхолд нийцүүлэхийн тулд Барышев хаврын эхний өдрөөс л өнөөх идэр эрчүүдийнхээ эрэлд мордон, зарим үед бүр Рязаны Новочеркасоваас “Хааны амтанд нийцэх хүн дайчилсан” удаа цөөнгүй.
…Бүх зүйл санаснаар бүтэн энэ удаа бяцхан төгөлөөс хөөгдөн гарсан гурван бодонг анч эрс цэц мэргээ сорин буудаж унагажээ. Боорлон боргох олон анч нохдоос бодонгуудыг салган авч буй чийрэг том биетэй эр дээр Их хатан хааны нүд унаж, булчин шөрмөс нь зангирсан биеийн хөдөлгөөн бүрийг тун таашаалтайгаар ширтэнэ. Үүнийг анзаарсан Барышевийн дотор сая онгойж “Ашгүй, голохгүй нь” гэж өөрөө өөртөө битүүхэн шивнэжээ.
Гэхдээ баярлахад бас л эрт байлаа. Өнгө үзэмж гэдэг нэг хэрэг. Харин яс чанар нь хатан хааны санаанд хүрэхгүй байхыг алийг тэр гэх вэ. Үүнээс гадна бүр санаанд оромгүй явдал ч тохиолддог шүү дээ. Дөрвөн жилийн өмнө Уралаас авчирсан нэг болхи эр эгзэгтэй мөчид хаантанаас сүнсээ зайлтал айж, эр хүний үүргээ биелүүлж чадаагүйгээр барахгүй ойн гүн рүү зугтааж бөөн чирэгдэл учруулж билээ. Ойр орчмын уул толгодыг хэдэн өдөр самнаж байж арай хийн түүнийг олсон даруйдаа “Их эзэн хааны амь насанд халдах гэж оролдсон” хэмээн Барышев “үгийн зөрөөгүй” тас цавчиж алсан юм. Тиймээс сонголт оносон эсэхийг дүгнэхэд Барышевын хувьд эрт байв.
Хувь заяаны тавилангаар олныг шуугиулсан ийм хэрэг дөрвөн жилийн дараа давтагджээ. Гэвч нэлээд өөр нөхцөл байдлын улмаас Барышев Новочеркасоваас авчирсан тариачин залууг тогтоосон хугацаанаас өмнө хурц илдээр биеийг нь яаравчлан хуваахад хүрсэн юм.
Барышев Демидов гэгч тэр залууг дагуулан явсаар хүйтэн булгийн дэргэд очоод юу хийх ёстойг нь нэгд нэггүй тайлбарлаж өгөв. Тэрбээр,
-Айж ичих, сандрах хэрэггүй. Чи ойн хүрэн баавгай гэнэн хонгор согоо руу гэнэт довтлон эзэмдэж байгаа мэт зоримог байх хэрэгтэй. Хатан хаан чамайг ийнхүү довтлон эзэмдэхийг хүсч байгаа. Гэхдээ эвтэйхэн байгаарай. Хувцсыг нь хамаагүй урж тасдахдаа биеийг нь гэмтээчихэв ээ, моньд минь! Их эзэнд хэр зэрэг сайн үйлчлэхээс чинь хамаг юм шалтгаална шүү. Хүсэл таалалд нь багтвал чи над шиг шадар хиа болохыг хэн байг гэхэв. Ингэхэд моньд минь, эзэнтний хүсэл тачаал хэдэн ч удаа бадарч магадгүй. Тэр бүхнийг дуустал чиний хэрэглэл цуулбар хус шиг хатуу хэвээрээ байх ёстой” гэж зааварлаж байтал Их хатан хаан цагаан морио унасаар хадат хошууг ороон гарч ирлээ. Барышев илднийхээ ишээр Демидовын бөөр рүү ёворч толгой дохиход Новочеркасовын тариачин эр омголон хүрэн үрээ мориныхоо явуут дунд үсрэн мордов.
Их эзэгтэй болзоот тойромдоо хүрч амжаагүй шахам явтал Демидов түүний араас гүйцэж очоод морин дээрээс нь шүүрэн авчээ. Намирсан цагаан нөмрөг нь нэг ил гарч нэг далд орсоор бараа тасрахад Барышев хойноос нь ухасхийлээ. Тойрмын нөгөө тал дахь ногоон зүлгэн дээр дээр доороо орон ноцолдож буй хоёрт тэр нэлээд ойртоод бутны ард орж нуугдав.
Хатан хаан үс ноосондоо баригдсан тариачин эрийн аварга том цээжийг бөмбөр нүдэх мэт байдгаараа балбаж, нүүр амыг нь самардахдаа,
-Яана аа, энэ баавгай шиг амьтан чинь намайг алах нь байна шүү дээ. Хүүе ээ, туслаарай! гэж байдгаараа хашгирна. Демидов яах учраа олохгүй хэсэг самгардан байснаа сар гаруй сойгдсон тайгын бүдүүн борог эрийн ёсоор их эзэгтэйн нимгэн даашинзыг цуу татан, аварга том гараараа дун цагаан хоёр хөхийг нь базаад авчээ. Яваандаа гар нь доошилсоор эзэгтэйн үл мэдэг цэлцэлзэх харвин, болцгор ташаан толгой, харьцангуй өөхлөг зузаан өгзөгийг эв дүй муутайхан илэхдээ,
-Бурхан минь нүгэлт намайг өршөө гэж үглэнэ. Төдөлгүй их хатан хаан худлаа тийчигнэн маяглахаа больсон бөгөөд тариачин эрийн үслэг цээжийг өлөн өлөгчин мэт шуналтайяа сорж хазлахдаа урт хумсаа шигтгэн базаж байв. Хөдөөний эрийн зэрлэг бүдүүлэгдүү авир, янаглах ур ухаанд төдий л гаршаагүй болхи байдал, бас тэр бүр үзээгүй дэндүү аварга биед нь хатан хаан үнэн голоосоо шунан шимтэж буй нь илт. Няц дарчихгүйн тулд газар тохойлдсон аварга эрийн доор Екатерина муур адил гийнан займчиж урт улаан хэлээ хүрч болох бүх л газарт шүргүүлэн тачаадна. Урьд хожид үзэгдээгүй ер бусын энхрийлэлд өртсөн тариачин эр удалгүй доор нь тэнгэрлэг их эзэгтэй ийнхүү тийчиглэж буйг умартав бололтой, нимгэн өмдийг нь ганцхан таталтаар хазлан цав цагаахан гуяны завсарт харлан харагдах орон зай руу эвэршиж мойногтсон том гараа шургуулж орхив. Хатан хаан байж ядахдаа мурилзан тэлчилж тариачин эрийн овгор булчингаас дуу алдтал нь хазаад авсан байна.
Барышев үл мэдэг өндийн ойр орчмоо ажаад тэрхүү сэтгэл эзэмдсэн үйл явдал руу дахин харц чулуудав. Хатан хааныхаа чармай нүцгэн биеийг анх удаа харж буй түүнд нэгэн учир битүүлэг түгшүүр төрнө. “Намайг нууцаар ажиж буйг мэдээд бурхан бологсодын араас илгээж орхих вий” гэсэн бодол толгойд нь зурсхийн орж ирэхэд хүзүүгээ улам нугдайлган доош шигдээд “Ерөөсөө эндээс холдож тонилсон минь аминд өлзийтэй” гэж амандаа үгэлсээр дөрвөн хөллөж мөлхөхөөр эргэтэл,
-Уу…уу, уу..уу хэмээн ойр орчмыг доргитол хүрхрэх чимээ хадав. Барышев ямар нэг араатан байна гээд золтой л ухасхийсэнгүй. Тэгээд сэлмээ сугалан эргэхдээ өвдөг дээрээ сөхрөн суугаа тариачин эрийн байдгаараа гэдийчихсэн орилж байхыг харжээ. Барышев чухам юу болоод байгааг эхлээд ухаарсангүй. Тэгтэл Их эзэгтэй нөгөө мангар эрийнхээ өмнө дөрвөн хөллөжээ. Түүний нэлэмгэр урт үс нэгэнтээ гэдрэг савахад бүх юм тов тодорхой боллоо.
Энд тэнд явахдаа бишгүй л юм үзсэн шадар хиа ангайж хоцров. Нэгд, азарганыхаас өөрцгүй том хэрэглэлтэй эр байдагт гайхахаас аргагүй байв. Хоёрт, эмэгтэй хүн эр хүний тийм том эрхтэнг амандаа үмхэн байгаа нь нэг л жигтэй, этгээд санагдана. Их хатан хааны нэг гар атганд багтаж ядах эрхтэний угаас, нөгөө нь хэр баргийн төсөөлөлд багтамгүй хоёр том төмсөгнөөс нь зуурсан байх агаад тэргэний бул шиг хүрэн улаан юм аманд нь булхалзана. Чухамдаа хазах, үмхэх хоёрын алин болохыг Барышев тогтож харж чадсангүй, юутай ч их эзэгтэй гал халуун тачаалдаа шатаж буйг л тэр сайтар ойлгожээ.
Шадар хиад цааш юу болохыг гүйцэд ажиглах зүрх зориг дутав. Хүн болсоор үзээгүйгээ үзсэн тэр айх, гайхахыг зэрэгцүүлсээр модны араар оржээ. Тэрбээр “Ухаандаа энэ чинь сэлмээр дутуу цавчуулсан хүн атиралдан орь дуу тавьж байхыг хараад сэтгэл хөвсөлздөгтэй төсөөтэй юм уу даа” гэсэн шүү юм бодсоор тушаатай мориндоо дөхөж явтал ард нь ахиад аймшигтай дуу хадлаа. Энэ удаа хатан хаан,
-Туслаарай, амь авраач ээ… Барышев аа… хэмээн орилох сонсогдов. Хэрвээ ингэж нэрийг нь дуудаагүй бол шадар хиа төдий сэтгэл төвдөхгүй байсан аж. Юмыг яаж мэдэхэв гээд мориндоо яаран мордсон нь ч сайн хэрэг болжээ. Тойрмын нөгөө талаас тав, зургаан морьтон хатан хаан, тариачин эр хоёрын байгаа зүг рүү хар хурдаараа довтолгож байх нь тэр ээ. Барышев,
-Газрын хаанаас гарч ирдэг шуламнууд вэ, өрлөж орхиморууд чинь гэж хараасаар мориндоо ташуур өглөө. Одоо түүний өчүүхэн амь тэрхүү морьтноос өрсөж хатан хааныг “аварч” чадах эсэхээс шалтгаалах болов. Шадар хиагийн аз дайрч хатан хааны дэргэд тэднээс түрүүлж
хүрлээ. Морины хар хурдаар ирсэндээ ч тэр үү тариачин эрийг хальт цавчин илд эргүүлж сурсан ганц эрдмээ гүйцэд гайхуулж чадсангүй. Барышев мориноосоо үсрэн бууж тариачин эрд цуу татуулсан даашинзаараа биеэ халхалж ядан бөөцийж зогссон их эзнийхээ өмнө тэр сөхрөн суув.
-Надад дүр үзүүлэх чинь яамай, цаадуулаа эвтэйхэн аргалаад бушуу буцаа. Алив тэр нөмрөг олоод ир гэхэд Барышев ухасхийн босч бутны ёроолоос алтан эмжээртэй нөмрөгийг нь авч хатан хаанд атгуулах зуур дэргэд нь хүрч ирээд мориноос яаран буухыг завдсан торгон цэргүүдэд хандан,
-Их эзэнтэн рүү адгуус мал шиг амьтан довтолж байхад юугаа харж байдаг моньднууд вэ? Энэ үхдэлийг бушуухан цөөрөм рүү аваачиж хая! Тэгээд та нар биднээс түрүүлээд хурдан яв гэж тушаажээ.
