Ч.Лодойдамба Тунгалаг тамир роман хоёрдугаар бүлэг

ХОЁРДУГААР БYЛЭГ

 

I

Идэр гурван есийн хvйтэн эхэлсэн өвлийн нэг орой өргөн талыг баруунаас зvvн тийш зvсэж гарсан замаар лам захтай уранхай улаан хvрэн дээлтэй банди сvрхий ядарч, даарсан бололтой элгээ тэврэн гэлдэрч байлаа. Хамар нь борооны хонь шиг шуухитнан яваа энэ хvv бол бидний танил Бат байв. Цуцсан хөл нь томдсон гутлаа даахгvй пар пар чирэн, өвдгөөрөө нугарах шахавч эцгээ мөрөөдөх сэтгэл нь тvvнийг хөтлөн явуулж байжээ. Бат хvрээ ороод сураггvй болсон эцэгтэйгээ уулзахаар шийдэж Заяын хvрээнээс гараад хэд хоног яваад энд иржээ. «Ээж чинь аавыг нь гомдоосон. Аав нь хvрээ орж, төвхнөмөгц эргэж хvvгээ авна»

 гэсэн vг байн байн чихнээ сонсогдоно. Гэтэл аав нь өдий болоход эргэн ирэх байтугай , сураг чимээ өгсөнгvйг бодоход ямар нэгэн сvрхий саад тотгор учирсан мэт санагдана.

Аавынхаа тухай өдрийн бодол шөнийн зvvд болж, эцэст нь тvvний хойноос явахаар хатуу шийдээд Хонгорыг хамт явья гэхэд «өвгөн чинь аав ээж, дvv эд хөрөнгөө хаяад явж болохгvй. Харин чамд тус больё» гээд зургаан соном хадаг, хэдэн дугуй гэвш ламаас хулгайн авч өгсөн бөлгөө. Тэгээд салахдаа Булган уулын өвөрт ургасан хоёр моносны дэргэд очиж, vлгэрт гардгийг дууриан нэг нэгээр хуваарилан аваад «азтай сайн явбал мод минь цэцэглэж байг, муу явж доройтвол навч цэцэг нь унаж хувхайраг. Том болоод уулзахгvй бол хэн амьд маань ирж vзэж байя» гэж ярилцсан билээ.

Хэсэг амарч суугаад босож алхав. Тэнгэрт тvрvvчийн од гялалзаж эхэлснээс удалгvй vй тvмэн од мяралзав. Yдшийн хvйтэн салхи уранхай дээлийг нь нэвт vлээж эрvv толгой нь аяндаа зодолдов. Гvйвэл дулаацах боловч хөл нь бээрч хөшилдөх ажээ. Зам хөөж гарахдаа эхтэйгээ уулзъя гэж бодсон. Гэвч нэгдvгээрт буцаан хvргэж өгөхөөс айсан, хоёрдугаарт ах гэж авгайлдаг Итгэлтийн цэвдэг хvйтэн нvдийг дахин харах хvсэл байгаагvй билээ. Нойр нь хvрээд айл олж унтъя гэвч өвлийн цагт айл байдаггvй энэ өргөн талд торойх юм vл vзэгдэнэ. Байн байн айх сэтгэл төрж цагаан ногоон дархи уншиж эхлэвч хэдэн шад уншаад залхуу нь хvрч болино. Ингэж явтал ард нь хvн ярих сонсогдов. Цочин эргэж харвал харанхуйн дундаас тэмээн жинчийн тvрvv тодрон гарлаа. Бат замын хажууд гарч зогсов.

– Хvн vv дээ, гэж зэрэгцэн ирсэн тэмээтэй хvн хэлэв

– Тийм ээ, ах аа би хvн байна гэж Бат хэлээд өөрийн мэдэлгvй ойртон очив

– Юун хvн бэ?

– Би хvрээ орж ном vзээд сайн лам болох гэж яваа хvvхэд байна даа гэж Бат хэлэв.

Энэ vгийг Хонгор зааж өгсөн билээ. «Чи ингэж хэлж л явбал хvн чамд тусална» гэж хэлсэн бөгөөд гарснаас хойш хоёр дахин айлд хонохдоо энэ vгээ хэлсэнд хөгшид «Номын хvрд эргvvлэх гэж гэгээний орон чиглэж яваа хvv байна. Буян болно» гэж сайн хоол хийж өгдөг байлаа.

Жинчид анхандаа хянамгай байсан боловч шvдэнз зурж хараад том vстэй дээл нөмрvvлэн тэмээн дээр суулгажээ. Ингэж явсаар мичид гудайх vед жинчид буудаллаж, хоол идэхдээ Бат бас хоол идээд том хар хvний өвөрт орж унтжээ. Тэр жинчид бол Нар ванчингийн шавь нар байсан бөгөөд хvрээ рvv пvvсний арьс тээвэрлэн яваа ажээ. Өдөрт унтсан жингийн дарга хар хvн бол Балдан гэдэг дөч шахам насны хvн байлаа. Замдаа тэдний ойр зуурын ажлыг нь хийж явсаар нэг мэдэхэд Богдын хvрээ орж ирлээ.

Заяын хvрээнээс том   л болохоос биш байдаг юм нь ялгаагvй газар байлаа. Өдрийн төдий ноход, улаан шар хувцастай лам нар алтан оройтой дуган сvм, хар хөх хувцастай хятадууд, морьтой явган хvн, илжиг морь хөллөсөн тэрэг, хар хvvдий vvрсэн гуйлгачин, том хар аяга зvvсэн янз бvрийн дуутай дулдайчин цөм л байв.

Харин зах хязгааргvй юм шиг л санагдаж байсан болохоор «ахаа хvрээний нөгөө талд гарвал хэд хоног явах бол» гэж асуусанд Бадан «ах нь гар ч vзээгvй, цаад талд нь хөлийн модчин  гэж газар байдаг гэдэг юм» гэлээ.

Богдын хvрээ хорь шахам орж ирсэн хvн захад нь гарч vзээгvй болохоор учраа алдсан  их юм байна гэж бодоод Бат дуугvй болжээ. Балдан нутгийн нэгэн ламтай ярилцаж Батыг тэднийд байлгах болжээ. Тэр лам урьд залуудаа Нар Ванчины хvрээнээс явган явж гандан дээр ирж суугаад юлжингээс эхлэн зиндааны анги болж хэдэн жилийн өмнө аграмбын дамжаа барьсан хvн байлаа.

Энэ хvний Эрэнчин гэдэг бөгөөд өглөөнөөс орой хvртэл зиндаа бvхий бөөн бөөн хvн ирж ном заалгадаг байжээ. Шавь нар нь ээлжээ хvлээж байхдаа хамаг ажлыг нь хийдэг болохоор Батад хийх ажил бараг байсангvй.

Бат Заяын хvрээнд сууж байхдаа Богд ламын Игчаа vзэж байж билээ. Гэтэл Эрэнчин «Бурхны номд ялгаа байхгvй гэхдээ Гvнчин ламын игчаа гvн бодолтой юм шvv» гэж хэлээд Дашчоймбол дацанд оруулжээ. Шинэ багш нь Батыг зоддоггvй боловч за чөлөөгvй ном vзvvлэн суулгадаг байв.

Эрэнчин эсхvл ном зааж эсхvл өөрөө ном уншиж байдаг болохоор тvvнийг хэзээ босдогийг Бат бараг л мэддэггvй байсан бөгөөд оройн цайгаа ууж өрхөө бvтээсний дараа vстэй дээлээр хөлөө ороон завилан өмнөө том гэгчийн өөхөн дэн бариулан номоо дэлгэн сууж эхний хуудсаа эргvvлээд Бат руу инээмсэглэн харж «за гэвш минь номоо унш» гэж хэлдэг байв. Бат шоголтой номоо авч дэнгийн нөгөө талд бас л дээрээ хөлөө ороон суудаг билээ. Шөнө дундын vед далаа хөдөлгөж суниагаад «за гэвш минь нойрс» гэдэг байв.

Бат өглөө босоход багш нь сууж л байдаг бөгөөд нар гарахын vед шавь нарын эхний ээлж нь ирдэг юм. Гадаалах бvрдээ Батыг дагуулж явдаг бөгөөд гандангийн захад хvмvvс ерөөл өргөж утастай зvv, шvдэнз зэрэг юм өгөхөд «явсан нохой яс зууна  гэж энэ дээ. за гэвш минь хvний юм авсан хойно ерөөлөө уншина даа» гээд амаа хөдөлгөж эхэлдэг.

Эрэнчин Батыг эзгvй байхад шавь нартаа тvvний ой ухааныг магтан «хэрэв гай барцад учрахгvй бол яггvй гэвш болно» гэж хэлдэг байв. Энэ хооронд эцгээ эрж хэдэн удаа хvрээ, хороогоор явсан боловч сураг ч гаргаж чадсангvй. Харин хvрээ гэдэг тийм учраа алдсан том юм биш байна гэдгийг ойлгов.

Арга барагдахдаа эцгийнхээ тухай багшдаа хэлсэнд Эрэнчин шавиа удтал ажиглаж байснаа:

– Гэвш минь эрт хэлэхгvй дээ. За яахав. Хvvхдэд захивал сураг гаргаж өгөх магад гэж хэлжээ.

Эрэнчин хvvхдvvд гэж шавь нараа хэлдэг бөгөөд маргаашнаас эхлэн ирсэн шавь бvхэндээ Эрдэнийн сургийг гаргаж өгөх тухай захидаг байв. Гэвч нэрээ өөрчилсөн Эрдэнийг олсонгvй.

Гэвш минь эцгийн чинь тухай сураг гарахгvй болохоор амьд л яваа юм байна даа. «Эрсэн хvн олдог, ширтсэн хvн хардаг» гэж бид хоёр эрээд байвал  ч олно доо гэж багш нь хэлжээ. Батад цааш явах газар байсангvй. Бас тэгээд Эрэнчингийнд байхад дургvй хvрэх юм байсангvй бөгөөд Эрэнчин Туулын гvний нэг шавийндаа хэд хоног хөдөөлөхдөө Батыг авч явжээ. Хөдөө явахдаа өдөр турш Батыг дагуулан уулын орой дээр сууж элдвийн юм ярьж байдаг байв.

Монгол хvн малчин болохоор юм бvхэн нь тvvндээ тохирсон байх юм. Жишээ нь эмээл байна. Хээр хоновол дэр, тохом нь дэвсгэр, дээл бол өмсөж явахад гадуур хувцас, унтах цагт хөгжил, гутал бол дөрөөнд маш эвтэй, мал vргэхэд тvргэн өмсөж болох зохиомжтой эд гэж нэгэн удаа ярьсан ба бас хаяагий нь шуусан гэрт хэвтэж байснаа гэвшээ тооно гэдэг чинь толгой дээр гэсэн vг бололтой, дээвэр гэдэг чинь дээд юм гэсэн бололтой, хана гэдэг чинь хаяа гэсэн vгтэй холбоотой шvv гэж хэлээд бодол болон байдаг байв.

Эрэнчингийн зөөлөн зан, саруул ухаан нь Батын сэтгэлд улам бvр таалагдаж тvvнийг хvндэтгэх нь өдөр ирэх тутам их болж байлаа. Хөдөөнөөс ирэхэд нь шавь нар нь ирж Тvвдэд ном vзэж ирсэн нэг нэртэй гэвшийг Дашчоймболын шилдэг гэвш нар дийлж чадахгvй байгаа тухай яриад, очиж ном хаялцахыг Эрэнчинд хvсэв.

– За яахав өглөө очьё гэж хэлээд шавь нараа явуулжээ.

Бат цай чанаж Эрэнчингийн өмнө тавихад тэр уусан ч vгvй. Yдэш болоход замын тоос болсон хувцсаа ч сольсонгvй юм бодон суусаар байв. Бат унтаад өглөө босоход багш нь оройнхоо байдлаар толгойгоо vл мэдэг гилжийлгээд юм бодон сууж байв. Шавь нар нь ирж:

– Багшаа явах болсон шvv гэхэд гэнэт цочсон юм шиг  босон суниаснаа гарч явах гэхэд нь хvмvvс хэлж хувцсыг нь солиулав.

Ингээд тэр хvнтэй хоёр өдөр ном хаялцаж байхыг Бат харж vнэхээр бишрэв. Эрэнчиний дуу нь улам чангаран, залуу болсон юм шиг харагдаж байсан бөгөөд хөлс нь дааварлан, нvд нь гялалзаж, заримдаа царай нь ухаа ягаан болон ном хаяж байхад нь дуган дvvрэн хvмvvс шагшин гайхаж байв. Энэ vед «энэ чинь миний багш» гэж хашгирмаар Батад санагдаж байжээ.

Хоёр дахь өдөр vдээс эхлэн Тvвдээс ирсэн хvний буцах ил болж орой бvр мухардаад Эрэнчингийн хэлсэн бvхнийг хvлээх болж дийлэгдэв. Эрэнчин дуганаас гармагц газар эрээлжлэн найгаж ухаан алдан унахад шавь нар нь дамжлан гэрт нь хvргэв. Yvрээр ухаан орж нvдээ нээгээд гар дvvрэн зогсож байгаа шавь нараа ажиглаж байснаа:

– Хvvхэд минь, их юм мэддэг хvн байна. Шавь орцгоо гэж хэлснээр барахгvй Батад урт гэгчийн аюуш хадаг өгч шавь оруулахаар явуулжээ.

Харин хоёр өдрийн дараа нөгөө гэвш ирж Эрэнчинд шавь оржээ. Тэр нөмөр хөдөөлж ирсэн шавь нар нь Эрэнчинд мэхээртэй тос, сарлагийн зузаан өрөм, чихэртэй ааруул, гvзээ гvзээгээр нь шар тос авчирч өгсөн боловч орж ирсэн шавь нараа дайлсаар байгаад бараг л юм vлдсэнгvй. Бат Юлжингийн зиндаанд орсноор барахгvй арван толгойд орж дөрөв дээр босох болоод баяртай ирж хэлэхэд багш нь их баярлаж:

— За гэвш минь одоо vvрийн шувуу жиргэтэл суугаад гvнчин ламын игчааг цээжиндээ баринтаглана даа гэж хэлжээ.

Намрын сvvл сарын нэгэн өдөр Балдан бас л жинтэй ирж, Эрэнчингийнд хонов. Эрэнчин Балдан хоёр багадаа нэгэн хотод өсөж, хонь хамт хариулж, хамт чулуу гэр барьж хамт морь унаж уралдан явжээ. Хожим Эрэнчин лам болж, Балдан төрийн хар хvн болсон боловч vргэлж vерхэн, уулзах бvрдээ хууч хөөрч сэтгэлийнхээ vгийг илэн далангvй ярилцаж явжээ. Эрэнчинг гандан дээр сууснаас хойш ч Балдан жингээр ирэх бvрдээ ирж хонодог бөгөөд Эрэнчин нөхөртөө нарийн хоол хийж өгдөг юм.

Балдан хоол идэж сууснаа гэнэт нэг юм санасан бололтой өврөө уудалж, хэдэн давхар муутуу цаасанд боодолтой том соном хадаг гаргаж Эрэнчинд өгөв.

– Нөгөө Жавзан чамд барьж, хойтохоо даатгаж байдаг шvv гэлээ.

Жавзанг Эрэнчин сайн мэднэ. Багадаа тvvнтэй их л дотно vерхэж байснаар барахгvй сууж гэр бvл болох тухай хvртэл ярьсан удаа бий. Гэтэл Эрэнчингийн зам өөрчлөгдөж хvрээнд суусан. Дараа сайн  гэвш болохоор Богдын хvрээ рvv явахын өмнө Жавзантай уулзаж «за би номын хvрд эргvvлэхээр явлаа. Чамд сайн сайхан бvхнийг ерөөе» гэхэд нь Жавзангийн нvднээс нулимс дусалж байсан. Эрэнчин Жавзангийн өгсөн хадгийг авч чанга атгаж, хэсэг юм бодон дуугvй байснаа:

– зайлуул, тэгээд бие нь сайн уу дээ? гэж асуув

– олон хvvхдэд дарагдаад уймраа хөгшин болсон.

Намайг гарахын урьд өдөр ирж энэ хадгийг өгсөн. Эрэнчин өндийж толгойнхоо шvvгээнд эвтэйхэн эвхэн хийлээ. Хэсэг зуур хоёр найз юм ярилгvй хоол идэж байв. Эрэнчингийн сэтгэлд багын явдал бодогдож, ширгэж хатсан зvрх сэтгэл нь усанд норсон хуурай мод шиг бамбайж байлаа.

– За маргааш чинь гэгээнд нэг мөргөж, энэ муу толгойгоос нvглийг нь авч ариутгая гэж Балдангийн хэлэхэд Эрэнчин их л хөгжилтэй инээж

– Богд ч яахав даа. Ном хаялцвал мань гэвшид мад тавиулах тvвд байгаа юм гэхэд нь Балдангийн нvд нь томорч залбиран

– Бурхан гончиг сvм минь, чи ч яах вэ. Нvгэл даах хvн. Би ийм vг хэлбэл халуун тамын ёроолоос салахгvй гэв.

– Yнэндээ богд, архи авгай хоёроос болоод аятайхан маань ч мэдэхгvй болчихсон амьтан даа гээд Эрэнчин нvдээ анивчин инээв.

Арга нь барагдаж нvглээс айсан Балдан бурхан минь гэгээнийг ингэж болохгvй гэж дахин дахин хэлж байлаа.

 

 

II

Эрдэнэ богдын хvрээ чиглэн явах замдаа хамгийн дотно vнэнч гэж итгэж явсан Долгортоо ариун цагаан сэтгэл, гvн хайраа доромжлуулсандаа гомдон, амьд бvхнийг жигшин занаж байлаа. Нэг нь нөгөөгөө мэхлэх, хvчтэй нь хvчгvйгээ идэх бусдын чөмөг ташиж байгаад ч олз олох эрмэлзэл бол энэхэн хорвоогийн жам ажээ. Өнгөрvvлсэн амьдралд нь vнэн юм байсангvй. Учирсан бvхэн тvvний маллаж, ашиглахыг хичээж байжээ.

Энэ бvхнийг бодоход ертөнцийг vнсэн товруу болгомоор санагдавч өшөөгөө авах чадалгvйдээ хорсон бухимдана. «Итгэлт өглөгч, нинжин сэтгэлтэйдээ чамд сайн байдаг биш өгснөөсөө илvv ашиг чамаас олж байгаа болохоор сайн юм» гэж алиа Петрийн хэлж байсан vг дахин дахин бодогдож өөрөөс нь Итгэлт хэзээ ч эргvvлж авч болохгvй ашиг олж доромжилсон мэт санагдана. Итгэлтийн ухаанд багтаж тvvний харуулсан боовонд хvvхэд шиг хууртан, янаг хайраа доромжлуулсныг бодоход өөр шиг нь тэнэг хvн энэ хорвоо дээр vгvй мэт бодогдон давчдана.

Ингэж явсаар найм дахь өдрийн vд өнгөрөхийн vед хvрээний зах руу орж ирлээ.

Хаа хоргодох юу хийж амьдрах билээ гэж бодсоор гайхан сажилж явтал «Эрдэнэ гуай» гэж эмэгтэй хvн дуудах шиг болов. Цочин харвал хэдэн алхмын тэртээ алд сувд, магнаг гуравт дарагдсан залуу эхнэр инээн зогсож байлаа.

Хараач нөгөө Довчингийн эхнэр Гэрэл ажээ. Тэмээнээс хvн унахдаа ширхэг vснээс базаад авдгийн адил, орох орон, идэх хоол байхгvй Эрдэнэ морины амыг эргvvлж Гэрэлийн зvг очлоо. Хvрэн торгон дээл дээр алтан одтой цэнхэр торгон нөмрөг нөмөрч оюу шvр шигтгэсэн алтан хэрэглэлтэй данхар vс тавиад,атгаж хvрэмгvй сувдын хэлхээ хоёр шанаа руугаа унжуулсан Гэрэл, том хээтэй хөх торгон дээлтэй Довчингийн хамт зогсож байлаа. Энэ хоёрын хажууханд өөр болчих вий гэсэн юм шиг ижилхэн хоёр зээрд халзан морийг нэг залуу бариад зогсож байв.

– Эрдэнэ гуай хэзээ ирэв?  гэж Гэрэл баярын царай гарган асуув

– Саяхан ирлээ

– Манай муу овоохойгоор орохгvй яагаа вэ?

– Зав болоогvй л байна

Гэрэл тэр нэгэн орой Эрдэнэтэй учирснаас хойш тvvний тухай бодлоос салж чадахгvй болжээ. Эрдэнийн тухай бодож, ярьж байхдаа тvvний ширvvн зан нь зөөлөн болдог учраас Довчин хvртэл Гэрэлийг ууртай байхад нь Эрдэнийн сайхан хоолойн тухай ярьж эхнэрээ тайтгаруулдаг байжээ.

 Довчин Эрдэнэтэй дайралдаад тvмэн зvйлийн муу юм бодсон боловч ярианаас нь салахгvй болсон хvнтэйгээ санамсаргvй гэнэт учирсан их баярын бvлээн мананд умбасан эхнэрээ хараад худал инээв.

Гэрлээс ухаан улдан айдаг Довчингийн тухай таних хvмvvс нь өдий төдий шог ярьж инээдэг. Өнгөрсөн жил «Чулуун мөн баларсан эр юм даа. Эхнэртээ хvvхэд шиг загнуулаад л өглөө бvхэн тантантай юм асгаж явах юм» гэж Довчингийн хэлэхэд өөр юм бодож байсан Гэрэл догшин нvдээр ширвэж харснаа «юу гэнээ чи» гэж асуухад нь «би бол хэрэлдэж, маргалдалгvй асгаж орхино» гэж нvдээ жартайлган инээмсэглэснийг зарц эмэгтэй нь сонсоод нэг хvнд хэлж орхисон нь тарж хvрээнийхний ярьж инээдэг хошин яриа болжээ.

Гэрэл Эрдэнээс баярын нvдээ салгахгvй цавчлан хэсэг ширтлээ.

– Довчин оо, гийчнийг уриад гэхэд нь энэ vгийг хэзээ хэлэх бол гэж хvлээж байсан нөхөр нь цочиж

– Та өчvvхэн хvний гэрт морилон очно уу? гэлээ

Эрдэнэ юунд татгалзах билээ. Тэр гурав зэрэгцэн явахад дайралдсан хvмvvс Довчингийн амрыг эрж Довчин ихэмсгээр толгой дохиж явлаа.

Гэрэлийн сэтгэл баяраар бялхаж, нvvр дvvрэн инээмсэглэн явахад хvрээ юутай сайхан байж билээ. Хашаандаа ороход нь тvvний баяр жаргал туяарсан царайг хараад «Авгай юу болчихоо вэ?» гэж зарц нар нь гахайн шивэгнэлдэж байв.

Удалгvй хоол унд, архи дарс бэлхэн болж Эрдэнийг дайлав. Гэрэл сэтгэлийн vгээ, санаж хvсэж байснаа ярих гэж оролдовч Эрдэнэ өөр ярианд шилжvvлэх тутам Гэрэлийн Эрдэнийг хvсэх сэтгэл оргилон байжээ.

Эрдэнэ хотод амьдрах гэж ирснээ ярихад «Та манайд бай л даа» гэж Гэрэл хэлжээ. Алсын замд ядарсан Эрдэнэ халуун архинд нам цохиулан унтжээ. Өглөө нь сэрвэл Гэрэл дэргэд нь сөхрөн суугаад магнайг нь илж байлаа. Гэрт тэр хоёроос өөр хvн байсангvй. Эрдэнэ шууд ухасхийн боссонгvй. Нvднийхээ булангаар ажиглавал хvvхний нvднээс нулимс бөнжигнөн дусалж, нvvр царай нь туяаран уруул нь vл мэдэг хөдөлнө. Эрдэнэ нvдээ алгуур нээхэд Гэрэл цочин гараа татаж бослоо. Эрдэнэ өндийж эвшээв.

– Та мөн бөх унтлаа шvv

– Бvр цохиулж орхижээ

– Зvvдлээд л юм яриад л байна билээ

– Аа тийм vv?

– Довчин таныг манайд бай гэж гуйж байдаг шvv гээд Гэрэлийн энгэсэгтэй хацар нь vл мэдэг ягааран улайв.

Орон гэр таних хvнгvй тэнvvчлэн яваа Эрдэнэ энэ урилгыг хvлээж авахгvй байх арга одоодоо vгvй байлаа.

– Хэрэв та нарыг төвөгшөөж дургvйцэхгvй бол хэд хоноё гэж Эрдэнийн хэлэхэд Гэрэл учир тоймгvй баярлав.

Yvнээс хойш Гэрэлийн ширvvн зан, догшин ааш эрс өөр болж нvvрэнд нь байнгын инээмсэглэл тодрон байдаг болжээ. Зарц нар нь «Эрдэнэ байгаад байгаасай. Авгайн зан хайлсан тугалга шиг л байх юм» гэж ярилцан Эрдэнэд сайн байхыг хичээж байлаа. Эрдэнийг унтаж байхад Гэрэл удтал дэргэд нь сууж илэн таалж байхдаа хорвоог мартаж, сэтгэл дvvрэн жаргаж байдаг байжээ. Нэгэн удаа унтаж байгаа Эрдэнийн дэргэд хэсэг сууж байснаа vнсэхэд нь Эрдэнэ цочин өндийвөл Гэрэл гэмшилтэй бөгөөд арчаагvй нvдээр ширтэн сууж байлаа.

– Яаж байна даа. Нөхөртэй хvн шvv дээ гэж Эрдэнэ зэмлэн хэлэхэд Гэрэлийн уруул нь хөдөлж таталдан байснаа:

– Тийм нөхөртэй. Та нарыг харахад би нөхөртэй. Арван зургаа настай байхад минь тавин настай Довчин худалдаж авсан. Яг мал шиг. Гэвч би мал биш хvн болохоороо сохор боол нь болоогvй. Надад хайрлах, баясах хувь заяагvй гэж  vv гэж хашгиран хэлэхэд хоёр нvднээс нь зовлон жаргалын нулимс мушгиран урсав.

Эрдэнэ энэ хvvхний занг зэмлэж, жигшин байжээ. Гэтэл энэ vгийг сонсож, байдлыг хараад сэтгэл нь уярав. Учир нь Довчин, Гэрэл хоёрын ялгаа даанч тод байлаа.

– Ёсолж авсан нөхөртэй хvн болохгvй шvv дээ гэж Эрдэнэ зөөлөн дуугаар хэлэв

– Ёсолж авсан нөхөр өө. Танд тийм байх. Yнэндээ бол худалдаж авсан эзэн минь гээд Гэрэл енгэнэтэл уйлав.

Гэрэлийн энэ vг vнэн vг байлаа. Эрдэнэ яахаа мэдэхгvй дэмий л хавчигнан уруулаа долоон байв.

– Дvv минь уйлаад хэрэггvй амьд явсан хvн алтан аяганаас ус уудаг юм гэж Эрдэнэ хэлсэн боловч өөрөө энэ vгэндээ итгэхгvй байлаа. Гэрэл зогсолтгvй уйлаад байхаар нь Эрдэнэ нулимсыг нь арчин аргадав. Тvvнээс эхлэн Эрдэнэ Гэрэл хоёрын хооронд дотно харьцаа тогтон зовлон жаргалаа ярилцдаг болов. Өрөвдөхөөс хайрлахад ороход тун ойрхон зай байдаг ажээ. Эрдэнэ өөрийн амьдралыг ярьж өгөхөд Гэрэл их анхааралтай сонсож байснаа:

– Хэрэв би тан шиг нөхөртэй бол хар хvvдий vvрээд хорвоо тойрохдоо vргэлж инээж явна гэлээ.

– Хvн эхлээд ингэж л хэлдэг юм. Гэвч амьдрал тийм биш шvv гэж Эрдэнэ хариулжээ.

Нэг орой Довчин эхнэртэйгээ ярьж байснаа Эрдэнэ бол гэгээн цагаан өдөр Луу гvний баян Итгэлтийг дээрэмдээд зугтсан оргодол гэнэ. Тохиолдсон газар нь барьж аваад Луу гvний хошуу тамганд хvргэж өг гэсэн бичиг vзлээ. Оргодлыг нууж байгаад мэдэгдвэл дэмий юм болно гэж хэлэв.

Эрдэнэ, Итгэлт хоёрын хооронд юу болсныг мэдсэн Гэрэл баахан бодол болж сууснаа:

– Муу дур нь хvрвэл, тахиж байгаа бурхнаа босоо ороолон болгодог, сайн дураа хөдөлбөл хvн алсан яргачинг бурхан болгодог башир аргыг мэднэ. Эрдэнийн нэрийг өөрчлөөд хөдөө мал дээрээ гаргана. Хэн ч мэдэхгvй. Харин баригдах юм бол vхэж орхино шvv гэлээ. Ингээд Эрдэнэ нэрээ өөрчилж Доной болоод Довчингийн хөдөө мал дээр гарлаа.

Довчингийн хувьд бол Эрдэнийг барьж өгөхөд бэлхэн байлаа. Гэвч одоодоо Гэрэл өөрийнх нь болохоор тvvнийг барьж өгч болохгvй мэт санагдав. Гэрэл юу  ч хийхээс буцахгvй гэж Довчин боддог болохоор «харин баригдах юм бол би vхэж орхино шvv» гэсэн vгийг нь дэмий vг биш гэж хатуу итгэж байжээ.

Нэг бvдрэхэд долоо бvдэрнэ гэгчээр Эрдэнэ морь уургалж байгаад унаж хөлөө хугалжээ. Yvнийг сонссон Гэрэл дан морьтой давхин очив. Эрдэнэд тусгай гэр бариулж өөрөө сувилан дэргэд нь байдаг болжээ. Зарц нараа барьж идчих гээд байдаг Гэрэл Эрдэнийн дэргэд байхдаа хайлсан тугалга шиг эелдэг зантай, өчvvхэн булбарай эмэгтэй болдог байлаа. Намайг аваад хэн ч мэдэхгvй хол газар оргооч гэж заримдаа Гэрэлийн гуйхад «Дэмий юм битгий ярь» гэж Эрдэнэ хариулдаг байжээ. Гэрэл бол яг л өөр шиг нь амьдралд доромжлогдсон амьтан гэж Эрдэнэ бодож тvvнийг vнэн сэтгэлээс өрөвдөж байвч янаг хайрын сэтгэлээ тэр хvvхэнд өгсөнгvй.

– Чиний зовлонг ойлгож байна. Тэгээд ч чамайг vнэнээсээ өрөвдөж гэж Эрдэнийг ярихад Гэрэл тасалж

– Надад өрөвдөх нинжин сэтгэлтэй хvн хэрэггvй гэлээ.

Гэрэл арчаагvй ядарсандаа оргож зайлж чадахгvй Эрдэнээс аврал гуйж байгаа хvн огт биш. Хэдийгээр Довчин мөрдөх хөөх, өшөө хонзон авна гэж хөөцөлдөхийг мэдэж байсан ч дуртай цагтаа vнэтэй юмыг нь аваад оргон зайлж чадах байжээ. Гэтэл vvнийг хийгээгvйн учир бол Довчингийн гэр, хөрөнгөнд бvрэн эзэн болж, өдий төдий зарц нарыг өөрийн дураар захиран чичрvvлж алт сувдыг дураар эдлэн, өмссөн зvvсэнд нь хvрээний гоё эхнэрvvд атаархан, найр хуримын голд суун яваагаа жаргалын дээд гэж бодож явжээ. Гэтэл Эрдэнэтэй учирснаас хойш хvний жаргалд хөрөнгө мөнгө, эрх ямбаас өөр зvйл байдгийг ойлгож, тэр нь өдөр өнгөрөх тутам их болж байлаа. Довчинд илvvлж торгон дээл өмсөж, дуртай хоолоо идэж байснаас Эрдэнэд зодуулж, уранхай навтас нөмрөн гуйлга гуйж явбал жаргал мэт бодогдож, тэр жаргалыг олж авах гэж чадах бvхнээ хийж байлаа. Энэ учраас Эрдэнээс өрөвдөл, нинжин сэтгэл хvссэнгvй. Харин сэтгэлийн хайр, янагийн халуун зvрх гуйж байлаа.

Өөрийгөө хууран сэтгэлээ тэжээж байсан юмыг нь авч орхино гэдэг чинь хvний жаргалыг булаан аваад таягдан хаяна гэсэн хэрэг. Чи миний тийм юмыг авч хаялаа. Гэхдээ оронд нь юу ч өгөхгvй байна. Эсхvл чи хvний адаг, эсхvл vлэмж сайн хvн, надад чамайг ойлгох чадал алга гэж Гэрэл нэгэн удаа гомдолтой хэлжээ.

 Архи уугаад мансуурч байхдаа хvн жаргаж байгаа юм шиг байдаг. Харин маргааш нь толгой нь өвдөөд тарчилж эхлэхдээ юунд ч тэр хар усыг уулаа даа гэж боддог юм. Гэдсэнд чинь хоолгvй мөрөнд чинь хувцасгvй болоод ирэхэд энэ гуйланчинг гэж намайг жигшинэ чи. Хэрэв чи байгаагvй бол би амьдралд хууртаад жаргалтай хvн шиг өнгөрөх байсан. Би ямар нvгэл хийснээс энэ хорвоо дээр чи төрсөн юм бэ? гээд Гэрэл нvдэнд нь нулимс бvрхэн Эрдэнийн дэргэд сууж байж билээ.

 Эрдэнэ бол Гэрэлийн халуун vгэнд итгэж чадахгvй байжээ. Энэ хvvхэн сэтгэлийнхээ халуундаа ингэж байна. Хэдэн өдөр надтай хамт зовох юм бол Довчингийн хөрөнгө заавал бодогдоно. Тэр vед хамгийн заналт амьтан нь гуйлгачин Эрдэнэ болно гэж боддог байжээ. Эрдэнийн хvйтэн зvрхийг ойлгох тутам Гэрэлийн хvсэх мөрөөдөх сэтгэл оргилж арга нь барагдана. Ярих дургvй хэвтэн юм бодож байгаа Эрдэнийг арга нь барагдсан боловч хvсэл нь шатсан нvдээр ширтэж байснаа «эхнэр хvvхдээ бодож байна уу» гэж атаархсан сэтгэлээс асуудаг байлаа.

 Өөр юу бодох билээ дээ гэж Эрдэнэ хэлэхэд Гэрэлийн царай цайж, хөмхийгөө тасартал хазна. Эрдэнэд хvv, эхнэр нь дахин дахин бодогдон сэтгэлийг нь зовоодог байжээ. Заримдаа Долгорт дэндvv хатуу зан гаргаж хvний нутагт хаяснаа бодоход vлэмж буруу хэрэг хийсэн мэт санагдана. Гэвч vvний хажуугаар Итгэлттэй нийлж ариун сэтгэлийг нь доромжилсныг бодоход бузар эмийг өршөөж огт болохгvй санагдана. Нэгдvгээр бодол нь дийлсэн цагтаа Гэрэлийг харахаас дургvй хvрч, Гэрэл бол амьдралд нь хор хvргэсэн шиг бодогдоно. Хоёрдугаар бодол нь дийлсэн vедээ Гэрэлтэй удтал ярьж, заримдаа тvvний гарыг барьж суухад Гэрэлийн бие чичрэн татвал тасрах утасны vзvvрээс барьж байгаа хvн шиг чанга амьсгалахгvй суудаг байжээ. Эрдэнийн биеийг бvр сайжруулахад Гэрэл хvрээ рvv буцсан бөгөөд Эрдэнэ өвөл нь адуу хариулж хавар Гэрэлийн дуудсанаар хvрээ оржээ.

 

III

Тамирын хөндий өвлийн баринтгаа өмсөж, сэвсгэр цасанд дарагдсан мод, дах нөмөрсөн манааны өвгөн шиг нэвсийн харагдаж байлаа. Тамир мөсөөр хучигдаж, зарим газар нь хvйтэн харз жирвэлзэн урсаж, хөх уур савсан манарна.

Итгэлтийн хот Тамирын хойт талын өргөн амных эхэн дэх өвөлжөөн дээр харлан харагдана.

Цасанд дарагдсан талыг алсаас харахад ямар ч өөгvй мэт байвч яваад vзэхэд хонхортой, гvдгэртэй байдгийн адил Итгэлтийн хотыг гаднаас харахад өөрчлөгдсөн юмгvй мэт боловч vнэндээ өөр болсон юм арвин их байлаа.

Намар Итгэлт vхрийн наймаанд Павловтой хамт явахдаа Долгорынд орж, цай ууж удтал ярьж байснаа, «Долгор минь аль бvр ганцаараа хоосон гэрт уйтгарлан суух вэ. Ганц мод гал болдоггvй ганц хvн айл болдоггvй. Галсан та хоёр нийлбэл хэн хэндээ тvшиг болох байх даа. Миний хувьд бол чамайг орхихгvй» гэлээ.

– Чамаас болж би нөхрөөсөө хагацсан. Одоо намайг эрлэгийнд очуулъя гэж бодоогvй юм бол энэ юмаа дахин битгий яриарай гэж Долгор хариулжээ.

– Давахгvй гэсэн даваагаар гурав давдаг юм даа гэж Итгэлт хэлээд хvйтэн инээмсэглэхэд нь «надтай зөрөөд ч гялайхгvй байхаа» гэсэн дээрэнгvй бодол нvдэнд нь тод байлаа.

Энэ тухай Итгэлт хэд дахин Долгорт хэлсэн боловч хvчилсэнгvй. Гэхдээ Долгороос айж, тvvнийг өрөвдсөнөөс биш, нэгдvгээрт яарах хэрэггvй байв. Хоёрдугаарт ганц бие эмэгтэй удах тутам номхон болно гэж бодож байлаа.

Энэ хотод Долгорын зовлонг хуваалцдаг хvн гэвэл Нямаа Хишигт хоёр байсан. Заримдаа «Эрдэнэ чинь ирэх байлгvй дээ» гэж Долгорын сэтгэлийг засна. Заримдаа «Хvv минь нутагтаа буц. Тураг ядрахдаа уул барааддаг, хvн ядрахдаа төрхмөө барааддаг» гэж зөвлөнө.

Нутагтаа очоод би яах юм бэ? гэж Долгорын асуухад хоёр хөгшинд өгөх хариу байдаггvй.

– Эм хvний зовлон барагдахгvй дээ гээд Хишигт уйлахад «Зөнөг минь битгий хvvхэд уруу тат» гэж Нямаа зэмлэнэ.

Заримдаа Нямаа дал тvлж, есөн зоос гvйлгэн мэргэлэж өгдөг байлаа. «Эрдэнэ чинь сайн явж байна. Хөл нь эргэх төлөвтэй.Ялимгvй цагаан саад байна. Удахгvй сураг сонсох байх» гэж хэлэхэд нь Долгор хязгааргvй баярлана.

– Наадах чинь заримдаа сvрхий мэддэг юм шvv. Ирнэ гэж бууж байгаа бол ирнэ шvv хvv минь гэж Хишигт Долгорын сэтгэлийг засна. Долгорын зовж шаналж байгааг хараад Должин бах нь ханаж дотроо хязгааргvй баярлавч Итгэлтээс айгаад энэ бvхнийг мэдэхгvй хvн болж нvдэн балай, чихэн дvлий мэт явдаг байжээ.

Ингэж байсаар өвөлтэй золгож, нэг өдөр Итгэлт орж ирээд «Долгор чи хvvхдvvдийн хоолыг хvргэж өгөөд ирэхгvй юу» гэжээ.

Долгор vvнийг дуртай зөвшөөрч, хайнаг тэргэнд vхэр хонины мах ачиж аваад Заяын хvрээний зvг явжээ. Морь алдахынхаа урд орой буугаад, алгын чинээхэн майхандаа инээлдэн хөгжилдөж байсан газрынхаа дэргэдvvр гарлаа.

Амьдралдаа жаргаж vзсэн бол энд л жаргалын нар байсан мэт бодогдоод нулимс бор хацрыг нь дагаж урсана. «Урьд насандаа ямар нvгэл хийснээс энэ насандаа ингэж зовлон эдэлдэг юм бэ? Лам багш гурван эрдэнэ минь намайг харахгvй яагаа вэ» гэж бодоод бvр енгэнэн уйлав.

Хайнаг нь чиний зовлон барагдахгvй шvv. Би ч чамд тусалж чадахгvй гэсэн юм шиг жигд алхлан толгойгоо хаялна. Хоёр хар хэрээ дээгvvр нь өмнө хойноо орон хөгжилдөж гуаглан өнгөрөв. Цагаан цасанд дарагдсан Тамирын хөндий ертөнцийн зовлонг харах ч vгvй сонсох ч vгvй гэсэн бодолтой дvлийрэн vргэлжилнэ. Эрдэнэ минь чи намайг өршөөгөөч. Би чамд огт муу санаагvй шvv гэж хашгирахад хайнаг нь цочин vргэж ухасхийснээ дахин жигд алхав. Доошоо газар хатуу, дээшээ тэнгэр хол болохоор уйлан vймрэн явсаар орой болоход айлд хонож өглөө эрт хөдлөв.

Yдийн хирд Заяын хvрээ рvv орж гэвш ламын хаалган дээр зогсон, бага хаалгыг нь тvлхэн ороход том хонх дvнгэнэн дуугарав. Гэрийн vvд нээгдэж Хонгорын толгой цухуйгаад:

– Долгор эгчээ гээд гvйснээ гэнэт зогсов.

«Хvv минь гараад ирэхгvй яасан юм бол» гэж бодоод Хонгор өөд алхах зуур ажиглавал тэр нь ойртох тутмаа толгойгоо унжуулаад байлаа. Хvv минь зvгээр байгаа даа гэж сэтгэлд нь олон янзын хагас дутуу хар бодол жирэлзэн өнгөрөв.

– Бат нь хаачаа вэ? гэж Долгор ер бусын зэвхий дуугаар асуув.

– Бат байхгvй.

– Юу яасан бэ?

– Богдын хvрээ орж, ном vзэх гээд явсан. Багшид битгий хэлээрэй гэсэн юм шvv гэж Хонгор нам дуугаар гонгинон хэлэв.

– Хэзээ явсан бэ? гэж Долгор асуусан боловч юу асууснаа ойлгосонгvй. Хонгор юу гэж хариулсныг сонссонгvй. Долгор буцаад согтуу хvн шиг найган явахад нь Хонгор нэг явах гэснээ зогсов.

Хvvтэй нь хамт байгаад ганцааранг нь явуулсандаа гэмшин, Долгороос айсан сэтгэл тvvнийг татан зогсоожээ. Нилээд удаан зогсож байгаад хойноос нь гарвал мах ачсан тэрэгтэй хайнаг их хаалганы нь том төмөр гогцооноос уяатай зогсож байна.

— Долгор эгчээ гээд ийш тийш харвал байсангvй. Сандран ийш тийш баахан гvйсэн боловч олдсонгvй.

Энэ хооронд Долгор өөрөө хаашаа явж байгаагаа мэдэхгvй гэлдрэн явсаар байлаа. Дайралдсан хvн галзуу, согтуу нь vл мэдэгдэх хvvхний замаас зайлна.

Лоовууз нь цасан дээр унахад Долгор мэдсэнгvй явсаар л байлаа. Нvд нь гөлрөн, vс нь салхинд сэвэлзэн хийсэж явахад Долгор юу ч бодсонгvй. Тvvний ухаан санаа юм бодох сөхөө ч vгvй байлаа.

Заяын хvрээний баруун өмнөх Мааньтын шилээр гараад жижигхэн ам уруудахдаа хоёр дахин бvдэрч унасан боловч арай ядан босов.

Урд Тамирын эрэгт тулж очоод зогссонгvй. Мөсөн дээгvvр цас шажигнуулан явжээ. Өмнө нь байгаа уур савссан харз ч Долгорыг зогсоосонгvй. Нэг гишгэхдээ гvн усанд гишгээд далд орлоо. Гар нь хоёр дахин гялалзаад зузаан мөсний доогуур шурган алга боллоо.

Долгорыг цvлхийн ороход буцлан долгиолсон Тамир хэдэн мөчийн дараа юу ч болоогvй юм шиг уур савсуулан мэлтэлзэж байлаа.

Хорвоо! Чи хvний зовлонд цадах болоогvй юу!

 

IV

Өөлд бэйсийн нутагт vлэмж цас орж зуд болоод амьд амьтан тогтохын аргагvй болоход хэсэг айл Луу гvний нутгийн зах руу нvvв.

Турж эцсэн малаа замын нэг цувуулан хаясан нvvдэлчид Тамирын захын бургасанд нөмөр дагаж хатгуур барин буудаллаа.

Энэ жил Луу Гvний нутаг өнтэй болохоор бэлчиж байгаа тарган малыг хараад нvvдэлчид «Сайхан аа төлөгний сvvл хvртэл бундайгаад харав уу» гэж ярилцан өөрийн нум болсон малаа хараад санаа алдана.

Нvvдэлчид дээр хөлөрч цан болсон тарган морьд унасан нэлээд согтуу хоёр хvн давхиж ирлээ. Энэ бол Итгэлт, Бадарч хоёр байжээ.

«Амгаланг айлтгая» гэж vнээ өргөн босгож байсан хижээл насны хар хvн хэлэв.

Харь хошуу нутагт аргагvйн эрхэнд орж ирсэн нvvдэлчин хэзээ, хэн ирж хөөх бол гэж харагдсан бvхнээс айж байжээ. Энэ учраас уур савсаж, толгойгоо хаян амгайгаараа тоглосон морьдтой хоёр хvнийг царайчилж эхлэв.

«Хvний нутагт зээр шиг дураараа сэлгvvцэж явдаг аль газрын цагаач вэ?» гэж Бадарч бvдvvн дуугаар зандран хэлэв.

«Бид өөлд бэйсийн албат нар, зуданд хөөгдөөд явж байна» гэж хvйтэн, нас хоёрт дарагдсан чавганц дорой дуугаар хариулав.

«Гийчид бидний хар хатгуурт залран орж сархад тогтоохыг хvсье» гэж нэг хар хvн хэлээд зогсож байсан хоёр залуу руу хандаж:

— Гийчдийн морийг уя гэлээ.

— Ороод мордох уу даа гэж Итгэлтийн хэлэхэд Бадарч дуртай дургvй буув.

Намар алсан тарган хонины мах чанаж, нэрмэл архи халааж хоёр зочныг дайлав.

— Хэдэн малаасаа салаад ядрахдаа л ингэж харь нутгийн зах руу нvvдэллэн явна. Монгол ах дvv болохоор туслах л байх гэж нөгөө хар хvн мөнгөн аяганд халуун архи хийж Итгэлтэд барих зуур хэлэв.

— Бид ч хөөхгvй. Бас бусдыг ятгахыг оролдъё. Гэвч Луу Гvний албат олон. Олон хvн сайнтай муутай байдаг шvv дээ. Энэ хvнийг та бvхэн таних уу? Луу гvний баян Итгэлт гэдэг хvн дээ. Нутаг олондоо хvндтэй, vг нь жинтэй гээд Бадарч хар хvн рvv нvд ирмэлээ.

Итгэлтэд хахууль өг гэсэн Бадарчийн санааг хар хvн ойлгож мэдээд авдар руугаа эргэж хэсэг шуухитнаснаа эргэв.

— Итгэлт таны алдрыг эрт дээр сонссон боловч танилцах завшаан олдсонгvй. Өнөөдөр миний бор овоохойд нар гийгvvлэн морилж ирсэнд өчvvхэн би баярлавч баршгvй. Тантай танилцсаны өчvvхэн бэлэг баръя, тогтоож хайрла гэж хуучирсан Аюуш хадган дээр жинхэнэ тойгон ембvv тавьж барив.

Итгэлт тоомжиргvй хумхин авч шууд өвөртлөв. Өвгөн бас нэг соном хадаг гаргаж Бадарчид барив.

Хошуу тvрvvлсэн Баян гvнгийн шадар тахар хоёрт тал зассанаар Луу гvний нутагт хэд хонох боломжтой болов гэж сэтгэл нь тайвширсан хар хvн нутагтаа болсон нинжин сэтгэлгvй зудын тухай толгой сэгсрэн ярив.

Тэндээс Итгэлт Бадарч хоёр нэлээд архи ууж аваад мордож, замдаа Бадарч байн байн Итгэлт рvv харж заримдаа уруулд нь инээмсэглэл, заримдаа нvдэнд нь гvн бодол төрж явав. Бадарч олон юм бодсонгvй. Зөвхөн л Итгэлтийн авсан тойгон ембvvний хагасыг ямар аргаар салгах вэ гэж бодож явлаа.

— Итгэлтээ олзыг олуулаа гэдэг биш билvv гээд хоолойгоо паржигнуулан худал инээв.

— Шагай шиг юмыг хуваах юу байх вэ?  надаас нэг эм хонь аваарай гэж Итгэлт морио зөөлхөн гуядав.

Аз хvv байвал ёоз хvvгээр хожно гэгчээр аманд сул орж байгаа ганц юманд ганц эм хонь ч хаа юм бэ гэж Бадарч дотроо баярлан явжээ.

— Бадарч аа олз vнэртээд байна.

— Хаанаас!

— Маргааш орой хэдэн хvнтэй мордоод эднийг идэж орхиё.

— Хэнийг?

— Хэнийг байх вэ дээ. Энэ нvvдэлчдийг. Бадарчийн барзгар нvvрэнд шуналын гал манаран оволзож саран хайнагийн бvдvvн дуугаар орчмын бургасыг донслуулан инээв.

« Буянтай хvний ухаан булаг шиг л байдаг байна. Yнэхээр юм олж болох нь байна шvv» гээд давирахад морьд улам хурдлав.

Өмнөөс нь хvйтэн салхи vлээвч, дотроос нь халуун архи тарган мах жигнэж морьдын хөлөөр нь бөөн бөөн цас шидэгдэн явахад сэтгэлд нь ядарсан нvvдэлчингээс дээрэмдэн авах их олзны зэрэглээ харагдан морьд улам хурдлах бvрд тодорч байлаа.

Маргааш орой нь Итгэлийн гаднаас урт урт ташуур барьсан хорь гаруй морьтой хvн нvvдэлчдийг хөөхөөр мордох болов. Тэднийг Итгэлт, Бадарч хоёр толгойлжээ.

— Нөхөд минь хэрэггvй. Хэний ч нутагт зуд болж магад гэж Нямаа хориглов.

— Өглөгч хvн өөртөө хоосон гэж Итгэлтийн хэлэхэд хvмvvс инээлдэв.

— Цаана чинь ядарсан монгол ах дvv нар байхад хуваагаад идэж болох нутгийг харамлах хэрэггvй юм биш vv Итгэлт минь гэж Нямаа хэлэв.

— Тэр vнэн боловч Өөлд бэйсийнхэн хvний нvнжиггvй амьтад. Халхыг хvйс тэмтрэх гэсэн Галдан бошигтын шавхруунууд гэж Итгэлт их л мэдэмхий хэлэв.

– Бошигт хаан чинь их л ухаантай хvн байсан гэдэг шvv гэж Хишигт авгай хэлэв.

– Энэ хvний vг туранхай ямааны шөл хоёр ижил гэж Бадарч хэлээд өөрөө чанга инээв.

– Юу ч гэсэн би энэ хэрэгт чинь оролцохгvй, ер нь ч өнөө шөнө ажилтай гээд Нямааг дуудах вий гэсэн бололтой эргэж тvргэн алхав. Зугтаж байгаа Нямааг хараад «Могой алахад мод нэмэргvй» гэж Итгэлт бодов. Тарган бөгөөд амгалан морьтой хvмvvс нvvдэлчдийн ойролцоо байгаа бургасанд орж ирэхэд vдшийн бvрэнхий эхлэв. Хөлөрсөн морьд нь цангаар бvрхэгдэн Итгэлтийн унасан хилэн хар морь хvртэл буурал болжээ.

– Бууцгааж олмоо чангал гэж Итгэлтийн хэлэхэд бvгд мориноосоо бууцгаав. Хvмvvсийн сэтгэл хөөрөн зvрх нь цохилно. Бургас битvv дуугаар шуугин Тамирын мөс тас тас хагарна. Морьдын тогтон ядан хөдлөх хөлөөр цасны ширхэг хяхтнан шажигнаж хvйтэн цагийн гvн хөх тэнгэрт одод мичид гялалзана.

– За та минь эсэргvvцвэл цохилно шvv гэж Бадарч тvмэн цэргийн жанжин их тулалдаанд орохын өмнө цэрэгтээ тушаал өгч байгаа дуугаар хэлээд мориндоо мордов. Хvмvvс явсаар нvvдэлчдийн гэрт тулан очиж зогсов. Олон морьдын хөлийн чимээнээр гэрээс хvмvvс гарч ирцгээв.

– Луу гvний албат нар нутгаасаа та нарыг хөөх гэж ирлээ. Өөлд бэйсийн гуйланчид тvргэн зайлцгаа. Одоо ачаалахгvй бол хэрэг тvвэг гаргана гэж Бадарчийн бvдvvн дуу харанхуйн дунд тэнгэрийн аянга шиг цуурайтав.

«Миний дуу ч ёстой нэг эр хvний дуу шvv. Энэ гуйлгачин нарын сvнс лав зайлсан байх» гэж бодоод дотроо инээв.

– Та минь бvгд зуданд ядарсан улс гэж нvvдэлчдийн нэг хариулав.

– Зуд болгосон нутгийн сахиусандаа гомд гэж Луу Гvнийхний араас нэг нь шингэн дуугаар хэлсэн нь Итгэлт байв.

Хvний нутагт орж ирсэн нvvдэлчид хэсэг дуугvй нам болов.

– Нvvж чадахгvй. Харсаар байтал чинь аргагvй болсон улс байна гэж нvvдэлчдийн дотроос шийдэмгий хэлээд Бадарчид ойртов. Бадарч бvдvvн суман ташуураа далайн толгой руу нь цохисонд тэр хvн хөлдvv газар падхийн унав.

– Задарсан гуйлгачингуудыг дэлсээд бай гэж Бадарч царгил дуугаар хашгиран хөдлөв. Нvvдэлчин олдсон юмаа барин хамгаалж эхлэв.Эхнэр хvvхэд хашгиран уйлж зуданд цадсан тарган ноход хуцалдан цохиулсан хvмvvсийн ёолох дуутай нийлж зvрх зvссэн авиа vvсэв. Гэвч улайрсан хvмvvс хашгиралдан бие биеийг хайр найргvй цохиж байв.

Эмс, хөгшид хvvхдээ тэврэн бургас руу зугтав. Нvvдэлчид хэдийгээр зоригтой тэмцэлдсэн боловч тарган морьтой бvдvvн ташуур барьж бэлтгэсэн хорин хэдэн дээрэмчдэд дийлдэн, зарим нь цус нөжөө цувруулан гэр орноо хаяж бургас руу ухарцгаав.

 Хvмvvс цохилдож байхад Итгэлт Бадарч хоёр эзгvй гэрvvдээр орж өнгөтэй, өөдтэй бvхнийг цөлмөв. Луу Гvнийхэн аргамж сур, гэрийн бvслvvр, хурган дотортой дээл зэрэг юм авсан боловч Итгэлт, Бадарч хоёр шиг алтан бөгж, эхнэр хvний толгойн хэрэглэл, ембvv мэт чанартай юм олж авсангvй бөгөөд хоёр гайхлын юу авсныг ч хэн ч мэдсэнгvй.

 Энэ зодооноос болж хэдэн хvн хvнд шархдав. Харин аз болж хvний амины хэрэг гарсангvй.

 Луу гvний, Өөлд бэйсийн хоёр хошуу нийлж зарга хэлэлцсэн боловч хохирсон улсын юмыг эргvvлж өгсөнгvй. Идсэн улсын завшаан болж хоёр хошууны тvшмэд хэрэг нийлэх нэрээр хэд хоног тарган хонины мах идэж, цэц булаалдан, айраг ууж байгаад таржээ.

 

V

 Тал нутгийн юм бvхэн шижрийн өнгөөр гялалзсан алтан намрын нэгэн өглөө жижигхэн толгойн энгэр дээр ганц бор гэр байгаа нь тарган хvний хvйс шиг харагдана. Гэрийн тооноор аргалын хөх утаа гарч цэнхэр тэнгэрт өнгө нийлэн замхарна.

 Өмнөх хөндийд налайн идэж байгаа хонины толгой гэрийн зvг чиглэжээ. Хоньчин нь байн байн бор гэр рvv харж морио хөтлөн хонины эргэсэн хэсгийг гэрийн зvг алгуурхан гилнэ. Гэрээс хуучин цэнхэр дээлтэй залуу гэзэгт гараад хонь руу ажиглах харснаа инээмсэглэв.

 Энэ хvvхний гөлгөр бор нvvрний ширхэг бvрээс баяр, хөгжил бадарна. Гэзгээ сурамгай хөдөлгөөнөөр засаж, овоолттой аргалаас хормойлон аваад гэрт орох завсраа хонь руу хэд дахин харж, харах бvрдээ инээмсэглэж байлаа. Цог жавхлан, баяр жаргал арван тавны сар шиг толилзсон нvvрэнд нь багтаж ядсан энэ гэзэгт бол Дулмаа байлаа. Зовсон хvнд уурлах шалтгаан мундахгvй байдгийн адил жаргалтай хvнд инээх учрал захаас аваад бэлэн байдаг билээ.

 Дулмаа амьдралаас их юм горьдоогvй бөгөөд зөвхөн хvнд юуны өмнө эд биш хvн гэж харагдах, янаг хайрын сайхан шимийг хvртэх гэж мөрөөдөж явлаа. Одоо энэ хvсэл нь биелжээ.

 Итгэлтийн доромжлол, жигшилт Галсангаас салж Төмөрийг дагаж гарснаас хойш жил гаруй болжээ.

 Зуны дунд сарын арван наймны сар гарахын vед Төмөр болзсон газраа арван хэдэн согоо шиг морь туусаар иржээ. Төмөр өнгөрсөн жил Дулмааг дагуулж яваагvйн шалтгаан бол орон гэргvй шилээр нутагтай хvн энэ эмэгтэйг дагуулж яваад жаргуулж чадахгvй, тэнvvлийн зовлонд унагана гэж хайрласнаас болжээ.

 Дулмаа юуны өмнө Эрдэнэд тохиолдсон зовлонг ширхэгчлэн ярихад Төмөр хөмсгөө атируулан дуугvй сонсож байгаад «Эрдэнэ минь барагтай юманд хөнгөн хөдлөхгvй хvн юмсан» гэлээ.

 Төмөр ганц ахаа өрөвдөж, тvvний зовлонг хуваалцаж чадахгvй байгаадаа гомдож байлаа. Ах нь харь нутагт доромжлогдож, ор сураггvй алга болсныг бодоход тvvнийг доромжилсон бvхнийг vнсэн товруу болгомоор бодогдоно. Гэвч өөртэй нь уулзалгvйгээр хөнгөн хөдөлж боломгvй ажээ.

 Ингээд аргагvй болж Луу гvний нутгаас Дулмааг дагуулан гарч шууд довтлон явсаар хэд хоногийн дараа Баатар бэйлийн хошуунд Төмөрөөс олон удаа хишиг хvртсэн хоёр хөгшний гадна барьж орхисон дөрвөн ханатай гэртээ очжээ.

— Чи надтай суух дургvй бол сэтгэлээ битгий албадаарай. Ямар нэгэн сэв байвал надаас бvv нуу. Энэ гэр, энэ морьд цөм чиний хөрөнгө гэж Төмөрийн хэлэхэд Дулмаагийн нvднээс нулимс асгаж хэсэг дуугvй байснаа:

— Би чамд хязгааргvй хайртайгаа хэлсэн. Гэвч би vнэгvй хvн, шавхруу шvv дээ гээд дуу нь хоолойндоо тагжрав.

Ингээд тэр хоёр сууж билээ. Намар нь Төмөр адуу хөөхөөр алс газар явах болоход нь Дулмаа уйлан хориглож зогсоов. Ер нь Төмөрт ч явах оргилсон хvсэл байгаагvй. Хайрт хvнтэйгээ хамт амьдрах, хvнд хайрлагдахын гvн жаргалд сэтгэл нь дэвтсэн Төмөр өдөр өнгөрөх тутам тэнvvлч амьдралаас холдож, эхнэрээс нь vнэтэй, дотно юм сэтгэлд нь vгvй болжээ. Нутгийн нэгэн баян айлын хэдэн зуун хонь авч хариулав. Бас хэдэн морьдынхоо хоёрыг шилж vлдээгээд бусдыг нь vржлийн малаар солив. Ялангуяа Дулмаа хөл хvнд болсон нь Төмөрийг шинэ амьдралд улам бvр хадлаа.

Дулмаагийн хувьд бол энэ амьдрал хорвоогийн жаргалын дээд байлаа. Энэ учраас өдөр бvхэн энэ жаргалыг хэвээр байлгаж өгөхийг хvсэн залбирдаг байжээ.

Ингээд сэтгэлээр учирсан энэ хоёр бусад хvнд жижиг боловч, өөрсдөд нь vлэмж жаргалын төлөө зvтгэж эхлэв.

Хонио ихэнхдээ хамт хариулна. Аль нэгэн нь эзгvй цагт нөгөө нь хоолоо хийгээд идэлгvй хvлээнэ.

Хариулсан мал нь тарган сайхан орж хавартай золгов. Гэтэл гай болж нэг эр төлөг эрэг рvv унаад vхжээ. Эр эм хоёр ярьж байгаад өөрийн нэгэн хязаалан хонийг оронд нь тавих болов. Хавар өнгөрөөд зуны дэлгэр цаг ирлээ. Дулмаагийн хөнгөрөх цаг ч ойртон vрээ харах баярын хvсэл Төмөрийн сэтгэлийг гэрэлтvvлж байлаа.

Нэгэн өдөр малын эзэн Баян мал тоолохоор хоёр хvн дагуулан ирлээ. Бусдын мал хариулсан хvн эзнийг нь ирэхэд аргагvй л хөл алддаг билээ. Баян хоосноор дvvрэн энэ хорвоогийн жам болсон ёсыг Төмөр ч дагахгvй байж чадсангvй. Хонь гаргаж малын эзнийг дайлав.

– Өнгөрөгч хавар нэг хундан эр төлөг эрэг рvv нисэж vхсэн. Би оронд нь энэ хонийг тавьчихъя. Дөрвөн шvдтэй юм шvv гэж Төмөр хонь тоолж байсан Баянд хэлэв.

– Баяны нvд солби татаж хөмсөг нь эрчлэн зангирснаа «Та нар л тэгж байгаа байх даа. Нас гvйцсэн иргийг минь цусалж орхиод тvvнээ булах санаа байна уу? Би малаа гуйж хариулуулдаггvй. Миний малыг хvн гуйж хариулдаг юм шvv» гээд л бууж гарлаа.

Төмөр vнэн явдлыг эвээр тайлбарлах гэж янз бvрээр vзэхэд Баян улам бvр ширvvсэж гуйланчин тvvлэгчинд нь хvрлээ.

Ямар нэгэн яршиг төвөг болохоос айсан Дулмаа сандран «тэгвэл vvнийг өгье» гэж ганц байдаг эр хонио заасан чинь, зарц нарынхаа аль дөмөг юмыг элдэв аргаар луйвардаж сурсан Баяны омог улам догширч «Та нараас гуйж байгаа биш. Оногдсон буянгаа бачтай гуйланчин нарт идvvлэхгvй гэж байна. Өгье гэнэ шvv. Их гялайлгах нь» гээд Дулмааг тvлхэж орхисон чинь ардаа байсан хөгнөнд тээглэн тас гэдрэгээ унав.

Төмөрийн нvд галзуу vхрийн нvд шиг дув дугариг болсноо царай нь чинэсэн, өргөн шанаа нь зангиран Баяныг огцом тvлхэн vсрэн эхнэрээ тэвэрч авлаа.

Цахиур Төмөрийн уурласан гарт тvлхэгдсэнээ янгинаж байгаа ясаараа ойлгосон баян уухилан босож зальтай нvдээр инээмсэглэн «Халх даяар нэрд гарсан эрийн уурлахыг харах гэсэн юм. Над шигт нь ахдах тоглоом боллоо» гэлээ.

– Тогоо шиг гэдэстэй эхнэрээр минь тоглоод яах нь вэ? гээд Төмөр Дулмааг гар дээрээ нандигнан өргөсөөр гэртээ оржээ.

Баян Төмөрийн эр чадал, зоригийг vг хайрлахгvй магтан тал засаж байгаад явжээ. Гэвч тvvний дотор аймшиггvй зарцаас өшөөгөө авах хорт бодол оволзон элдэв арга сvвэгчлэн байжээ.

 «Энэ хvн зvгээр орхихгvй шvv. Нvдний нь гvнд хорсол буцалж харагдсан. Бушуухан эндээс зайлъя» гэж Дулмаа уйлан хэлэхэд Төмөр гэнэн цагаан сэтгэлээр том шvдээ яралзуулан инээмсэглэж:

– Өвгөн минь. Эр улсын тоглоом. Би харин тоглосныг нь мэдэлгvй нам цохичих шахсан шvv. Бас тэгээд миний өвгөн хэзээ хэзээгvй хөнгөрөх гэж байхад хаашаа явах юм бэ гэж хариулдаг байлаа.

Дулмаа өвдөж, Төмөрийн бор гэрт шинэ хvн мэндэлснээ хашгиран зарлав. Хvvтэй болсон Төмөр тvмэн баяр, мянган жаргалын булгаар дvvрч хэлэх vг, гишгэх газраа олохгvй байв.

 Нэхий өлгийтэй хэвтэж байгаа хvvгээ инээмсэглэн харж байснаа «Энэ лав над шиг мангар юм болно шvv» гээд паржигнуулан инээдэг байлаа.

 Орж гарсан хvн хvvгий нь хараад «Эцэгтэйгээ ямар адилхан юм бэ» гэхэд учир тоймгvй баярлана.

 Өдөр хонь хариулж явснаа оодонгийн vхэр шиг гэнэт давхиж гэртээ очоод намуухан унтаж байгаа хvvгээ харж инээмсэглэн буцахдаа «Эрдэнэ засгийн унага» аа чадлаараа хашгиран явдаг байлаа. Төмөр жаргаж, Төмөр инээж, Төмөр дуулж байхад тvvний энэ жаргалын доогуур хорссон Баян зогсоо жолоогvй дарь булж, нэг өдөр тvvнийг арван зvгт нь бутаргаан эвдэхэд бэлтгэж байжээ.

Төмөрт тvлхvvлснийхээ дараахан найз захирагчийндаа айлчлан очиж цадиггvй зарцаас хариугаа авах тухай зөвлөн ярилцжээ.

— Төмөрийг барихад шалтаг хэрэгтэй. Гэтэл бидэнд байхгvй. Бусад хошуугаар хэргийг нь сөхvvлье гэхэд оргодлыг жил дарсан хэрэг босож ирнэ. Бас тэгээд Төмөр болбол жирийн нэг эр биш. Өө сэв андахгvй чөтгөр гэж захирагчийн хэлэхэд «бvгж байгаа оргодол гээд л барьж аваад хонгоны нь махыг борвин дээр нь буулгаж орхихгvй юу» гэж Баян хэлжээ.

– Бас л тэгж муйхардаж болохгvй. Ямар ч болов  нэг шалтаг гаргах хэрэгтэй гэж захирагч буурал гэзгээ маажин хэлжээ.

Тэр хоёр хэсэг дуугvй суув. Том гэрийн дотор айраг архины исгэлэн vнэр ханхалж, ногоон ялааны дvнгэнэн дуугарах нэг хөгтэй дуу Төмөрийг эрvvдэх арга олоход нь саад хийх гэсэн юм шиг шуугина.

– Би  нэг морийг минийх гээд заргалдвал  яах вэ?

– Цаадах чинь хичнээн уравч хvлээхгvй. Тэгэхлээр чамайг урах болно шvv дээ.

—  Тэгвэл ч давдаггvй хэрэг ээ

— Захирагч  нvдээ цавчлан, хааяа халуун архи шимэн хэсэг суув. Баян захирагчийн ам руу яс горьдсон нохой шиг далжигнан ширтэж байлаа.

— Надад нэг арга байна. Гэвч даруйдаа хийж болохгvй гэж захирагч vг бvхнээ таслан маш аажим бөгөөд итгэлтэй хэлэхэд баяны нvvрэнд баярын туяа тодорчээ,

 

VI

Намрын бvгчим өдөр Богдын хvрээ халуун там хоёр адил гэдэг vнэн ажээ. Эссэн бохир шаврын хурц vнэр хамар хорсгон халуун агаар нар хоёр хэлэлцэж тохирсон юм шиг жигнэж, хувцас биед наалдан хар ялаа зай завсаргvй шавах нь тэсвэрлэхэд бэрх. Хааяа хуй босож хөлөрсөн биед шороо наалдуулна.

Ийм нэгэн өдөр Эрдэнэ Довчингийн хашаанд байшингийн саравчинд хийх юмгvй сууж байлаа. Бодолд нь төрсөн нутаг Сvхийн гол тvvний алтан шар намар эргэлдэж, сэтгэл нь уйтгараар дvvрнэ.

Байшингийн довжооны хажуугаар ургасан бут ногоо vзvvрээсээ шарлаад амь тэмцэн, амьсгаа нь давхцаж байгаа мэт харагдана. Ганц хvн мод хөрөөдөж байгаа хоёр аялгуут чимээ гол тасрахын өмнө гэрээсээ өгч байгаа хvний амьсгаадах шиг сонсогдоно.

Арга барагдахдаа Гэрэлийн өгсөн самбуутай янжуурыг байн байн татавч огтхон ч тус болохгvй ажээ.

 — Та  галаа  өгөөч  гэж  хажууд нь хvн дуугарахад харвал нам зузаан биетэй бор эр уул нь цагаан байсан болов уу гэмээр  алчуураар урсан  гарч  байгаа  хөлсөө арчиж байлаа. Энэ бол нөгөө бидний танил Дорж  юм.

Дорж одоо Хужирбулангийн цэрэгт байгаа бөгөөд өнөө өглөө чөлөө авч хvрээнд орж ирээд хэдэн мөнгө олох гэж тvлээ хөрөөдөж байгаа ажээ.

Шvдэнз  авч  байшингийн довжоон дээр сууж тамхи , татах зуур:

—  Мөн   бvгчим   байна.   Маргаашнаас   орох   л   байх даа гэлээ.

  — Орох гээд л байх шиг гэж Эрдэнэ бөртийх ч vvлгvй тэнгэр рvv ширтэж байж хэлэв.

— Уул нь танай хашаа ч цэлгэр зайтай юм байна гэж шинэхэн чирчvv дээл сугалдаргалан өмссөн Эрдэнийг энэ хашааны эзэн гэж бодсон Дорж эргэн тойрныг харах зуур хэлэв.

–Том хашаа гэж Эрдэнэ хариулах зуур янжуураасаа нэгийг авч Доржид өгөв.

Дорж янжуурыг асааж зуух зуур:

— Дэндvv  нялуун vнэртэй  сэрvv татсан  эд байна. Бодвол vнэтэй тамхи байх даа гэж ярилаа.

 –Та тvлээ хөрөөдөж амьдардаг хvн vv? гэж Эрдэнэ асуув. Yгvй би цэргийн хvн. Хэдэн мөнгө олох л гэж тvлээ хөрөөдөж явна гэлээ. Дорж хариулаад янжуураа сорж утаагий нь алгуур vлээснээ, – уул нь би Луу гvний хvн. Та манай нутгаар явж байсан уу? гэв. Эрдэнэ Доржийг ажиглан харснаа:

—  Явж байсан. Таны алдар хэн гэдэг бол гэж асуув.

—  Дорж гэдэг. Солгой Дорж ч гэдэг, урьд барилдахдаа солгой тонгордог байсан. Тэгээд л  солгой нэртэй болчихсон гээд нvдэнд нь гашуудал гэрэлтэн, магнайн арьс нь vрчлэн зангирснаа нутагт хөгшин эх минь vлдсэн юм сан. Сvvлийн гурван жил огт сураг гарсангvй гэлээ.

— Эхийн чинь нэр хэн гэдэг юм бол гэж Эрдэнийг асуухад Доржийн нvд сэргэж:

–Та  манай нутгаар саядаа явсан  уу?  гэж  асуув. Өнгөрсөн жил явж байсан гэж Эрдэнэ хариулаад хэрэггvй хэлэв vv дээ гэж бодлоо. Дорж баярлан, ойртож суугаад:

— Буян гэдэг. Хоёр тамирын бэлчирээр нутагладаг. Баян Итгэлтийн хонийг хариулдаг чавганц шvv дээ гээд Эрдэнэ өөд ширтэхэд нvдэнд нь сайхан сураг сонсохыг хvссэн баярын горьдол, олиггvй хэл сонсохоос айсан болгоомжлол зэрэгцэн энэ хvн ямар юм хэлэх бол, муу ээж минь сайн байгаа болов уу гэсэн асуудал сэтгэлд нь орж гарч байлаа.

Эрдэнийн нvдэнд хvрдний дэргэд хэвтэж байсан чавганцын харц, харагдах шиг, хараал зvхэл нь сонсогдох мэт болоход өөрийн эрхгvй анивчив. Бас тэр ядарсан чавганцын vхэхэд гол гэмтэн нь би шvv дээ гэж бодогдоод энэ хvнээс бушуухан зугтмаар санагдав.

–Таних байх аа гээд Эрдэнэ дуугvй болоход Дорж гайхан харснаа гэдрэгээ болов.

— Ээж минь сайн уу? гэж Дорж нам дуугаар асуув.

— Бид хоёр эр хvн. Бие биеэс нуугаад яах вэ дээ Эх чинь..гээд Эрдэнэ vгээ тасалж доош харлаа.

Доржийн нvд нь гөлийж, хvрэн бор хацар дээгvvр нь нулимс урсаж байснаа «хэзээ бол?» гэж асуугаад санаа алдав.

—  Цаад жил бурхан болсон.

— Хоёр тамирын билчрээр нутагтай, Буян чавганц мөн биз дээ. Баян Итгэлтийн хонь хариулдаг юм шvv дээ гэж Доржийн асуухад нь нvдэнд нь «тэгвэл биш» гэдэг vг хvссэн гvн горьдлого харагдав.

— Тийм ээ, бурхан болсон гэж Эрдэнэ намуухан бөгөөд тод хэлжээ.

Доржийн нvд манаран гөлөрч нулимсны дусал буланд нь тунарч байснаа хацар руу нь доголжин дуслав. Ганц эхийнхээ толгойг тvшиж чадалгvй, тvvний vгийг сонсолгvй салсандаа гомдож, хоолойд нь бөөн хар юм тагларан сэтгэл нь юу ч бодолгvй хар гаслангаар дvvрч байв.

— Таны алдрыг хэн гэдэг бол гэж Дорж гvн санаа алдсаны дараа асуув.

— Миний нэр… Доной гэдэг гэж Эрдэнэ тvгдчин хэлэн. Дорж босож тvр зогссоноо,

– Доной гуай би орой ирээд тvлээгий чинь хөрөөдөж орхиё. Заавал ирнэ гэж авгайдаа хэлээрэй гээд хашааны хаалга руу явжээ.

Yvнээс хойш Эрдэнэ Доржтой танилцав. Гэвч тvvнд vнэн нэрээ хэлсэнгvй. Нэгэн өдөр зах дээр явж байгаад Доржтой дайралдав.

–Би нэг хөгшний ганц охинтой холбоотой болсон. Энvvхэнд бий. Доной гуай хамт очъё гэж Доржийн хэлэхэд Эрдэнэ дуртай дагаж явлаа

Замдаа Дорж цэргийн амьдралын зовлон. Хот газрын ширvvн амьдрал, амьтны тvлээ хөрөөдөж чавганц охин хоёрын амьдралд тус болдог тухай ярьж байлаа.

— Ингэж тvлээ хөрөөдөөд хэд гурван мөнгө    олох зав олдоод байдаг зvгээр юм даа гэж Эрдэнэ хэлэв.

–Тийм  ч биш.  Манай  дарга  гоймон  Баатар    гэж ядуу хvний зовлон мэддэг хvн бий. Бас тэгээд би цавчих, буудах, ялангуяа  морин сургуульд овоо болохоор чөлөө өгдөг юм гэж Дорж хэлээд инээмсэглэв.

Доржийн хадмын гэрт очиход ижилхэн хөх даавуу дээлтэй хоёр эр сууж байв. Тэр хоёр Доржийг хармагц босож нэг нь

— Чамайг бушуухан олоод ир гэсэн. За явъя гэлээ.

— Юу болоо вэ?

–Цэргийн  яамны  өмнө  жагсаж  очоод  хоол   нэхье гэж  шийдсэн,  Бид    төрийн  цэрэг  болохоос  гуйлгачин биш гэж тэр хvн хөмсгөө зангидан уруулаа шазалзуулан хэлэв.

Тэгээд тэр гурвыг явахад Эрдэнэ сонирхон юу болохыг vзэх гэж дагаж явлаа. Цэргvvдийн жагсан ирэхэд яамнаас тvшмэд унан гарч ирэв.

— Та олон цэргvvд юу гэж явна гэж нэг тvшмэл юу болж байгааг огт мэдээгvй дvр vзvvлэн асуув.

—  Бид төрийн цэрэг болохоос биш гуйлгачин биш. Гэтэл бидэнд өттэй зовлогоор  хийсэн хоол  хэд дахин өглөө.  Ингэж  байж  чадахгvй  гэж  олон цэргvvд зэрэг зэрэг хашгирав.

Эрдэнэ тэр тvшмэлvvд энэ задарсан цэргvvдийг зад загнаж элдэн хөөх байх гэж бодож байлаа. Гэтэл цагаан жинстэй малгайтай хvн цэргvvд өөд элэгсэг инээмсэглэн «Олон цэргvvд минь тогтож айлд. Бид та бvхний хоолыг сайжруулан өттэй хоол өгсөн гэмтэнг цээрлvvлнэ» гэж сандран хэлэв.

Тогосны өдөн отготой, магнаг дээл өмссөн, ширэвгэр хар сахалтай, нэг ноён яамнаас гарч ирээд цэргvvдийг тоомжиргvй ширвэн харж тамшаалав.

—  Өлсөх гэдэг vнэг гvйцэх боллоо. Хоол өг гэж хэлээд нэг цэрэг олны дундаас урагшлан гарлаа.

—  Дуугаа  аяд.  Чи ямар   аймшиггvй  цэрэг  вэ  гэж ноён сvр бадруулан хэлэв.

— Хоол, Хоол. Бидний хоолонд халх дөрвөн аймгаас татаж авчирсан их юмыг өгөхгvй идэж байгаа хvнийг цээрлvvлж өгөхийг бид шаардаж байна гээд л цэргvvд ам амандаа хашгирч гарлаа.

Дорж олны дундаас давхин гарч «Хоол өгөхгvй юм бол бид яаманд дайран орно. Нөхөд минь орцгооё» гэлээ.

Ноёны царай агшин зуур хувирч, ихэмсэг омог нь салхинд vлээгдсэн мэт алга болж «Олон цэрэг та бvхний хоолыг сайжруулж өгөхийг бид амлая. Та бvхэн тайвширч хуарандаа  буцагтун» гэж хэлэхэд магнай дээр нь хөлс бурзайж байлаа.

Цэргvvдийг тайвшран хуарандаа эргэж очихыг бас нэг лам залбиран байж гуйв. Ингээд цэргvvдийг тараахад Эрдэнэ Дорж хоёр буцав.

— Та нарыг зvгээр өнгөрөөх болов уу? гэж Эрдэнэ асуухад Дорж тоомжиргvй инээмсэглэснээ:

— Нэг хоёроороо ирсэн бол  барьж аваад банздах байсан. Гэвч эвт шаазгай буга барина гэдэг шvv дээ гэлээ.  Хэдэн  өдрийн   дараа  цэргийн  хоолыг   аргагvй сайжруулж,  цэргvvд хvч  нийлэн    хөдөлснөөс    хvссэн зvйлээ гvйцэтгэж авсан тухай сонсоод «олон хvн нэгдсэн цагт юуг ч дийлж юуг ч олж чаддаг юм» гэж байсан алиа Петрийн vг санагдаж байв.

 

 

VII

Усан манан хадсан өвлийн хvйтэн өдөр Тамирын мөсөн дээгvvр шороо асгаж огтолсон харгуйгаар цан болсон морьтой хоёр хvн давхиж гарлаа.

Өмнө нь Итгэлт, хойно яваа нь Галсан ажээ. Итгэлт өнөө өглөө Павловыг иржээ гэж сонсоод найз нөхөртэйгөө уулзах гэж яаран яваа юм.

Павлов маань өвөл ирэх ёсгvй юмсан. Нэг л сvрхий хэрэг гарч дээ гэж дотроо бодож чухам ямар хэрэг гарсныг тааж ядан элдвийг сэтгэн явна.

Өнгөрсөн зун Павлов ирэхдээ урьд урьдаас олзтой ирж билээ. Бас Тvнхэний орчим мал маллах газар хамтарч байгуулбал улам ч их ашиг олох тухай ярьж байсныг санаж энэ хэргээ тvргэн хийхийг бодоод ирсэн болов уу гэж бодно. Павлов зун ирэхдээ их юм ярьсан. Орос оронд хаант засаг унаж, шинэ засаг тогтсон бөгөөд баян чадалтай хvмvvс олз олох сайхан цаг ирсэн гэж ярьсан. Бас германтай хийж байгаа дайныг заавал дийлж дуусгах болсон болохоор vхрийн vнэ улам хадаж олох мөнгө vлэмж болно гэж ярьж байсан санагдана. Найз минь олз vнэртэж орхиод довтолж ирсэн байх гэж бодоход морь нь урагшаа ахиж өгөхгvй байгаа юм шиг санагдан давхина.

Ингэж явсаар Павловын сууринд ойртож очвол яндангаар нь хөх утаа бургилан гарч харагдав.

Павловын хашаанд ороод морио уяж байхад байшингаас Павлов, эхнэр охины хоёрын хамт гарч ирээд зогсов.

«Бvр энэ хоёртойгоо ирсэн байна шvv» гэж бодоод ойртон очиж

—  Орос оо чамд намайг согтоох архи байна уу? гээд Итгэлт  царгил   нарийхан  дуугаар  инээхэд  Павлов  дурамжхан инээмсэглэв.

Уулзахдаа баяр бахдал гэрэлтэж байдаг Павловын нvvрэнд ямар нэг занал хорсол буцалсныг Итгэлт ажив. Тvvний царай нь барзайн хөмсгөө зангидан байшингийнхаа vvдийг тvшин хөдөлгөөнгvй зогсоно.

— Мое   почтение   гэж   Итгэлт   хөгжилтэй   мэндлэв. Павлов хариу дуугаралгvй шууд ирж Итгэлтийг тэврэн аваад vнсэв.

— Итгэлт минь их орос улс баларсан гэхэд Итгэлт бvгдийн нvvрийг гайхан харлаа,

— Муу амтай дамшиг вэ гэж нөхрийнхөө vгний бvрэн учрыг ойлголгvй хариулав.

— Yнэн.  Орос  улс  сvйрсэн  гэж  хэлэхэд  Павловын хоолой нь чичирч байлаа.

–Германд дийлдсэн vv?

— Тvvнээс доор юм болсон. За орж ярья гэлээ? Байшинд ороход чийг vнэртэж зэвvvн хvйтэн vлээв. Авдар савтай юм энд тэндгvй хөглөн хэвтэж байв.

  — Манай орост улааны vймээн болж ядуучууд засаг булааж  аваад  миний  байшин хашаа хамаг  юмыг дээрэмдэн авсан. Би vнэтэй цэнтэй жижиг сажиг юмаа аваад энэ хоёртойгоо хамт зугтаж ирлээ гэж Павлов хэлэв.

 –Тэд бол нvгэлтэй, бурхан шашингvй улс гээд эхнэр нvднээсээ том, том нулимс дуслуулан уйлав.

 — Муухай юм болж дээ. Золигуудыг зад буудаад цусыг нь хольж орхихгvй гэж Итгэлт хэсэг дуугvй байсны дараа хэлжээ.

— Ихэнх цэрэг тэдний талд орчихсон гэж Павлов гомдолтой хэлэв.

– Галсан чи миний морийг хөтөлж давхиад Буянтын дэлгvvрээс хэдэн шил архи, хашаанаас vхрийн гуя аваад ир. Бас Буянтыг хоёр шуудай ногоо өг гэж намайг хэлсэн гээд аваад ир. Бусдыг маргааш болъё гэж Итгэлтийг хэлэхэд Галсан гvйн гарлаа.

— Павлов, төр булаагаад зогсоогvй, хөрөнгийг нь хураасан оросын ядуучуудыг занаж, эхнэр нь хураагдсан хөрөнгөндөө харамсан уйлж, Итгэлт элдэв vгээр тайтгаруулахыг оролдож байтал Галсан хэлсэн зvйлийг нь авчирлаа.

Тэр шөнө хоёр найз архи ууж ярихад Павлов согтож пад пад хийтэл ширээ шааж өөрсдөө юу ч хийж чадахгvй байж хvний буяныг булаасан зэрлэг хvмvvсийг элдвийн vгээр занан өшөө авна гэж ярив. Гэвч чухам хэрхэн өшөө авахаа мэдэхгvй байв.

Заримдаа бухимдан муухай хашгирч, оросоор аль муухай хараалыг урсгаж байлаа.

—  Юманд учир, довонд хужир бий. Чи бухимдах хэрэг алга. Учир нь олдоно. Нэгэнт л чи бид хоёр хоршоо болохоор миний хөрөнгө байсан цагт чи газардахгvй гэж Итгэлтийг хэлэхэд Павловын сэтгэл хөдөлж учир тоймгvй vнсэнэ.

Хэдэн өдөр Итгэлт нөхрийн сэтгэлийг засах гэж хамт хvрээний хятад пvvсээр хэсэн архи ууж хөгжилдөн явжээ.

Павлов ч гэнэт учирсан гунигт явдлаас сандарч бахардсан сэтгэлээс салж, цаашид юу хийх тухайгаа бодох чадалтай болжээ.

Нэгэн өдөр тэр хоёр Буянтын пvvсэнд очиж ихэд дайлуулав.

 — Та хоёр намайг тоодоггvй шvv. Хэрэв бид гурав нийлж наймаа хийвэл ертөнцийн бvх мөнгийг өвөртөлж чадна гэж Буянт шар шvдээ арзайлган хэлэхэд Итгэлт тоомжиргvй бөгөөд ихэмсгээр:

 —  Чам шиг   хорголоо тоолсон    наймаачин бидний аяыг даахгvй шvv дээ. Олон юм шулганаад байх алга. Архи аваад ир. Миний жинчид чиний барааг хvрээнээс авчирч өгнө гэв.

 – Одоо орос газар vймээн болсон. Yхэр худалдаж болохгvй. Харин дотор газар бол цаг тайван, их наймаа хийж болно. Гагцхvv надад тийм бэл байхгvй гэж Буянт хоёр найзад халуун ганзай аягалах зуур хэлэв.

 Буянт бол хэдэн жилийн өмнө ар газар ирж дэлгvvртэй болоод одоо хирдээ их хөлжиж чадаагvй учраас арьс ширний наймаа хийхээс хэтэрч чадаагvй хvн юм Тэгээд Павловын том наймаа хийж байхыг хараад атаархан байдаг бөгөөд тэр ч байтугай гулдмай цавчиж хаясан газар нь шөнө очоод лаа барин мөнгөний хэлтэрхий тvvж байсан ч удаатай билээ.

 Гэвч жил өнгөрөх тутам хөлжиж, олох нь их болж байгаа  ажээ.

  — Чи тэгээд бид хоёртой нийлбэл юуны наймаа хийх хvн бэ? гэж Павлов асуув.

  — Юу ч хийж болно. Манай газар хонь, гvv их vнэтэй шvv гээд Буянт нvдээ   жартайлган   толгойгоо   гилжийлгэн инээмсэглэв.

 —  Бид хоёроос жаал юм идье гэж бодож байна уу? хэмээн Итгэлт хөгжилтэй инээв.

 — Тийм   ёс   хаа   байна.

  — Бэлийг чинь харж байж болно. Бас тэгээд надад хийх чухал юм байна гэж Павлов хэлжээ.

Сар гаруй болсны дараа нэг өдөр Павлов Итгэлтийнд ирж ярилцав.                                                        

  — Өвгөн   чинь  нутаг  буцъя.  Харин  чи  эхнэр  охин хоёрыг минь харж байгаарай гэж хэлэв.

 — Одоо чи яваад яах нь вэ?

 —  Өшөөгөө  авна. Тэд  биднийг гэнэдvvлж  дийлээд хөрөнгийг минь хураасан бол одоо бид тэднийг дийлээд эхнэр хvvхэдтэй нь дvvжилж ална.

 — Дийлбэл ч дvvжилж алахаар барах уу даа.

 — Заавал дийлнэ. Яаж албал зvгээр вэ?

 —  Зоосны  нvхээр огтолж албал зохино, зэр  зэвсэг хэрэгтэй шvv дээ. Яаж олно доо.

 —  Олдоно. Би ганцаар биш.

Хэдэн өдрийн дараа Павлов явахаар мордоход:

 — Өвгөн минь. Эхнэр хvvхэддээ бvv зовоорой гэж Итгэлт хэлжээ. Бас хэдэн жилийн өмнө гурван мориор худалдаж авсан мөнгөн тоногтой япон сэлээдий буугаа бэлэглэн өглөө.

Нөхрөө явахад эхнэр нь хашгиран уйлж, ухаан алдсан ба харин охин нь хэдэн нулимс дусаасан боловч нэг л их гашуудсангvй,

 

 

VIII

 Өвлийн дунд сарын хуучаар, Төмөрийнх Халзан хад гэдэг газар өвөлжив. Цаг сайхан, цас нимгэн болохоор мал ч тарган сэтгэл ч тэнэгэр ажээ.

Өнөтэй өвөл,   хонь   хотолсноос   хойш    малчин   хvн өөхөн дэнгээ барьж хоолоо идээд ярьж суухаас сайхан юу байх билээ.

Төмөр, Дулмаа хоёр хонио хотолж гэртээ ороод, инээж баясан хvvгээ хуурайлав.

 — Аль вэ?… эр хvндээ хөө., гэж Төмөр суниаж байгаа хvvгээ харан инээв.

Дулмаа хацраа Төмөрт нааж хэсэг байснаа хvvгээ өлгийдөх гэхэд нь «Жаахан тарвалзаг» гэж нөхөр нь хориглов.       

— Даарчихгvй байгаа?

– Хаанаас, дулаахан байна. Аль вэ…би хvvдээ хонгор морио өгнө… мэдэж байна шvv, инээж байна, эр хvндээ хөө гээд Төмөр эргэж гал тvлэв.      

  — Өлгийдье. Зогисчиж магад.

— Гал өрдөж орхиё дэрвэлзэж л байг, эр хvндээ, хөө гээд Төмөр эргэж гал тvлэв.

Хvvхдийн яраглан тоглох авиа, хvvгээ өхөөрдөх Дулмаагийн дуутай холилдон Төмөрийн сэтгэлийг хэмжээлшгvй жаргалын хөгөөр дvvргэж байлаа.

Хоточ нохой нь хуцаж эхлэв. Төмөр чих тавин чагнаснаа «Хоёр морьтой хvн ирэв бололтой» гэлээ. Yнэхээр ч удалгvй төвөргөөн тод сонсдож, гэрийн гадаа ирээд «нохой хорио» гэх дуу гарлаа. Төмөр гарвал хөтөлгөө морьтой хvн зогсож байлаа. Нохойгоо хорьж гийчнийг урьж оруулав. Хөх дээлтэй өндөр нуруутай туранхай хар хvн ажээ. Харилцан мэнд амрыг мэдээд ирсэн зочин Дулмаагийн дэвссэн  журам  дээр  суужээ.

Цай хоол болж, алс газрын зочинг хvндэтгэн дайлав. Тэр хvн, Шагдар гvний хошуунаас өртөөнд хөөгдөж зудын зургаад очоод одоо уул нутгаасаа ацагны өр авахаар яваа гэж ярьжээ.                    

Төмөр гарч зочны морийг чөдөрлөн тавив. Yнэндээ энэ  гийчин биш хорссон баяны хорт санаагаар Төмөрийг барих шалтгааныг тарих гэж иржээ. Гэвч vvнийг Төмөр Дулмаа хоёр яаж мэдэх билээ.

Эр эм хоёр монгол хvний сайхан заншлаар ирсэн зочныг хөл алдан хvндэлж зузаан дэвсгэр засан олигтой дээлээрээ хучиж өглөө.

Өглөө босоод цай ууж байхад ирсэн зочин:

–Нэг морь маань эцээд явахаа болилоо. Та худалдаж аваач гэж гуйв.

— Хээр морь нь уу?

– Тийм ээ, Яг тэр чинь.

–Холын унаа биш байна билээ гээд Төмөр бодолхийлснээ, бодвол оронд нь морь л хэрэгтэй биз дээ гэж асуув.  

— Явуулын хvнд унаа л хэрэгтэй, Би мөнгө хайрлахгvй нэмж өгнө.                     .

— Холын хvнийг яана гэх вэ. Нэг ажлыг чинь бvтээчих унаа өгье. Буцах замдаа залуу морь өгнө биз дээ.

– Толгой, салгаж өгнө гэж байгаа юм биз дээ?

— Би муу морь өгөхгvй,

— Нэгэнд нь хээр морийг авна биз дээ,

  — Тэгэхээс  биш  дээ   гэж   Төмөрийн  хэлэхэд  зочин бие нь тавиран инээмсэглэв. Энэ   хээр морийг л Төмөрт худалдах  зорилготой   ирсэн   юм.   Ингээд  давхар  саран тамгатай хээр морио Төмөрт орхиод оронд нь Төмөрөөс зээрд морий нь авч баярласан гялайснаа дахин дахин хэлсээр  ирсэн хvн явжээ.

Хэдэн хоногийн дараа Төмөрийнд бас нэг хvн ирж авсан хээр морийг нь «Өөрийн алдсан морь, гэхдээ ганцаарангий нь биш азарга адуутай алдсан» гээд Төмөр азарга адууны хэрэгт сэрдэгдэж хошуу тамганд баригдан банздуулав.

Хээр морь өгсөн хvний нэрийг асууж аваагvй болохоор буулгах эзэн буцах зам байсангvй. Гэвч хилс хэргийг яаж хvлээх билээ. Баахан эрvvдэж байгаад гав гинжилж хар гэрт хорив.                                           

Дулмаа нөхөртэйгөө уулзах гэж хэд дахин очоод чадсангvй. Сvvлд нь алтан бөгжөө хахууль болгож баймааж нэг удаа уулзаж хоол өгөх болжээ.

Хаврын дунд сарын шинийн нэгний vдийн хирд өргөн хашааны хаалга Дулмаагийн өмнө нээгдэж хуягийн хамт ороход тэсэж боломгvй vнэр хамрыг нь цоргиж vс сахал нь ургасан хvмvvсийн толгой мөглөнгийн нvхээр цухуйн гялалзсан хурц хар нvд тал бvрээс нь ширтэнэ.

— Төмөр тэр байна гэж дагаж явсан  хуяг vс гэзэг нь сэгсийсэн нэг хvн рvv заав.

Тэр хvн Дулмааг харснаа инээмсэглэх мэт болоод гинжээ хангинуулан дэгэж ирлээ.  Дулмаа угтан гvйх  гэснээ шурган унав. Босох гээд чадахгvй болохоор мөлхөн очиж Төмөрийн гинжтэй хөлийг тэвэрч авлаа. Битгий уйл! Миний өвгөн бос гээд Төмөр гавтай гараараа татаж босгов.

— Бие чинь ямар байна?                

— Сайн байна. Та хоёр ямар шvv байна даа? гээд ханцуйгаараа эхнэрийнхээ нулимсыг арчив.   

–Сайн сайн гээд Дулмаа эхэр татан уйлав.

Төмөр аргадаж хvvгийнхээ тухай асуун «эр хvн дээ хөө» гэж дахин дахин хэлнэ. Дэргэд нь vргэлж хуяг харуулдан зогсох тул өөр юу ч ярьж болсонгvй. Төмөрийн хоолой нь зангиран нvдний нь байн байн нулимс бvрхэвч сэтгэлээ чандлан барьж байлаа. 

Дулмаа уйлан байж Төмөрийн гэзгийг самнаж өгөөд авчирсан хоолоо нулимстайгаа холин өглөө. Ингэж шөргөн хашааны хаалгаар гартал Төмөрийн дуу хангинав. Чагнавал цээлхэн хvдэр хоолойгоор «Эрдэнэ засгийн  унага»-ыг дуулж байлаа. Гэтэл vгий нь өөрчлөн дуулав:

«Эрдэнэ засгийн унага уу даа       

Эрмэг болоод хонгоруудаа

Элсэн толгойн өвөрт хөө

Эргэж хоринд, уулзана хөө

Товоо засгийн унага уу даа

Товолзос гээд жороо доо хөө

Тодрох vvрийн гэгээгээр хөө                    

Товчилс гээд очно доо хөө»

гээд Төмөрийн дуу тасрав.

Төмөр морин дээрээ давхиж явахдаа «Эрдэнэ засгийн унага»-ыг vргэлжлvvлэн дуулдгийг Дулмаа сайн мэднэ. Yг аялгуугий нь ч бvрэн тогтоожээ.                  

— Чи энэ дууг юунд vргэлж  дуулдаг юм бэ?  гэж Дулмаагийн асуухад «Холын замд давхиж  явахад нөхөр болдог юм. Нутгаасаа хол явахад нутаг минь болдог, ядрахад хvч, өлсөхөд хоол болдог сайхан дуу юм шvv» гээд инээдэг билээ.

  Энэ ч учраас vгийг  нь өөрчлөн дуулсан нь сэтгэлд таавар бодол төрvvлэв.

 «Миний нөхөр хоосон vг хэлэхгvй нэг л учиртай ингэж дууллаа» гэж бодоод сажлан явтал нvдэнд нь алгуураар баярын цог асаж ундарсаар нvvр дvvрэн инээмсэглээд дөрөөн дээрээ босож хатируулан «Эрдэнэ засгийн унага»-ыг дуулахад Төмөр нь дэргэд нь давхиж яваа юм шиг бодогдож байлаа. Төмөр баригдаж хар гэрт хоригдсон нь Дулмаад vзсэн бvх зовлонгоос нь хvнд зовлон байсан бол хайрт хvнээ гаргахад өөрөө оролцох болсон. Төмөр ухаанд нь итгэж ёгт дуу дуулсныг ойлгож  чадсандаа хэмжээлшгvй  баярлаж  байлаа,

 «Би л ойлгосон хойно миний Төмөр хэлсэн газраа болзсон цагтаа очно» гэж бодоход хорвоо дээр хамгаас vнэтэй хvнтэйгээ удахгvй учрах их жаргалын нар сэтгэлд нь бадарч байлаа.

Гэртээ ойртож ирэхэд саахалт айлын авгайтай орхисон хvv нь уйлж байлаа. Хvvгээ авч vнсээд «Эр хvн дээ хөө» гээд хөхvvлэв.

— Дулмаа! хvv чинь бvлээрээд байх шиг. Ажиж байгаарай. Авгай чинь төсөөрч орхиж дээ гэхэд нь хvvгийнхээ магнайг vнсэн хацраа нааж vзвэл vнэхээр халуунтай ажээ.

Авгай сандран харьж цагаан тан авчирч өгсөн боловч хvvхдийн халуун нь буурсангvй эмч залж хонио, лам залж хоёр vнээ нэг шараа барин гvрэм уншуулсан боловч тус болсонгvй.

Гурав дахь хоногийн шөнө дундын хирд бvр хvндэрч авгай эсэргэнэ гэдгийг мэдэж Чингисийн хар домгоос эхлэн зээргэний шvvс өгөх хvртэл бvгдийг хийсэн боловч яаж ч чадалгvй vvр шөнө хаяарахын алдад vрэгдэв.

— Ээ бурхан тэнгэр минь ямар өршөөлгvй юм бэ? Эцэгт чинь би юу гэж хэлдэг билээ. Миний хvv хараач, эцэгтээ ирээч, заяагvй эмийг өршөөгөөч гэж тас тэврэн хичнээн хашгиравч тус болсонгvй хvvгийн бие улам улам хөрсөөр хөшив.

Авгай уйлан «Хvv минь сэтгэлээ барь. Одоо яая гэхэв» гэж байлаа. Yрээс салахын гашуудлыг олон удаа vзсэн энэ хөгшин эх өөр юу ч хэлэх билээ дээ.

Маргааш нь өвгөн эмгэн хоёртой хамжиж хvvгээ оршуулан гэртээ буцаж ирээд ухаан алдаж vдэш болсон хойно сэрэв.

Хvн жаргалын төлөө тэмцэж чаддагийнхаа хирээр зовлонг дааж чаддаг болохоор Дулмаагийн өчvvхэн бие энэ хvнд зовлонд няц даруулчихсангvй уйлсаар сvvлдээ нулимс нь гарахаа болив.

Ингэж байтал хорины өдөр маргааш болоод ирэхэд vдэш орой нь хонгор морио барьж Төмөрийн эмээлээр эмээллээд хоол авч шөнө дундын vед хос морьтой давхиж Элсэн толгойн vенд очиж vvрийн гэгээ хvлээн зогсов.

Зvрх нь цохилон байн байн нулимс асгарна. Сэрvvхэн салхи баруун хойноос vлээн уулзах баярын хажуугаар юу гэж хэлэхээ мэдэхгvй сэтгэл зовнин байтал дорно зvгээс vvрийн гэгээ тодорч эхлэв.

Гэтэл хажууд нь төмөрийн жингэнэх дуу гарч харвал тушаатай Төмөр дэгсээр хvрч ирлээ. Хайрын халуун сэтгэлээр холбогдсон энэ хоёр хvн яаж уулзсаныг бичихэд   vг   vсэг   хоёр   хvч   хvрэхгvй   мэт,

—  За бушуухан хариад хvvгээ аваад эндээс зайлъя гэж  Төмөрийн хэлэхэд Дулмаа  хариу  дуугаралгvй   хэсэг тvгдэрснээ:

-Зvгээр чи минь бушуухан яв. Хvv бид хоёр vлдье. Даваа давж явахад манайд хэдэн морьтой хvн ирэх шиг болсон. Харихыг чинь отож байж магад гэлээ.

–Ядахдаа   хvvгээ   vнсээд   мордохсон…   vгvй   би   ууланд бvгж  байя, Чи хvvгээ аваад  ир.

— Болохгvй, Миний өвгөн яв. Бид хоёр алзахгvй, Май! гээд том хуурай өглөө.

–Чи минь хэлж байгаа хойно явдаг нь зөв байхдаа «Эр хvн дээ хөө», vг хэлж байна уу?

–Хэлж байнаа. Тvргэл миний өвгөн.

— Ааваа гэж байна уу?

–Ааваа гэж байнаа… Тvргэл миний өвгөн!

—  Удсан  ч   vгvй   Төмөр  гинжийг  мултлан   «Дахиад гэмгvй хvнийг зовоохгvйн тулд элсэнд булж орхиё» гээд булав.

–Хvvгийн минь хоёр хацар дээр гурав гурав vнсээрэй. Аав нь удахгvй эргэж ирээд авна гэж хэлээрэй… «Эр хvн дээ хөө» гээд Дулмаагийн авчирсан хоолыг идэх зуур,

— Номхон амьдаръя гэхэд болдоггvй хорвоо юм бол чадлаараа vзнэ дээ гэлээ.

Ингээд Төмөрийг мордоход Дулмаа «Тvргэл миний өвгөн гэж» тэвдэж байлаа. Нөхрөө далд орсны хойно элс тэвэрч унаад чарлан уйлав.

Ингээд vдийн хирд гэртээ ирэхэд нь vнэхээр ч хэдэн морьтой хvн оргосон Төмөрийг мөрдөж ирээд байлаа.    Дулмааг хошуу тамган дээр дуудаж хорь шаахайдан байцаасан  болов ч «Мэдэхгvй ээ. Та  нар л  миний  нөхрийг мэднэ»-гэхээс өөр хариу сонсолгvй буцаажээ.

 

 

IX

Монголын автономит засгийг унагаасны дараа гамин цэрэг Богдын хvрээнээс монголын чухал чухал боомтыг эзлэхээр гарчээ. Энэ цэргvvд зам зуур тохиолдсон энгийн номхон малчдыг дээрэмдэн, эмс охидыг хvчирхэж, тvмэн зовлон тарьж бvгж дvрвэсэн хvн аглаг уулаар дvvрч, хvvхэд эмэгтэйчvvдийн гаслан уйлах дуу хадаж, буу дуугарах бvрд хэнийг алав гэж зvрх шимширнэ.

Баруун тийш Улиастайг эзлэхээр гарсан хэсэг гамингийн сvvлч арван хvн Луу гvний хvрээний өмнө Тамирын эрэг дээр буудаллаад дvрвэж амжаагvй айлуудыг цөлбөн дээрэмдэж байлаа.

Бадарч гамин цэрэгт нvvр олох гэж нутгийнхаа хvмvvсийг сvрдvvлэн хэдэн морь дайчилж аваад буудалласан цэрэг дээр очив.

Майхандаа хоол идэн шуугилдаж байсан гамингууд морин төвөргөөнөөр гарч зогсов. Зарим нь буугаа авч бэлтгэв. Өчигдөрхөн дээрэмдэж авсан том эрээн майхны өмнө буунуудаа хэд хэдээр нь шорлон тавьжээ. Майхны цаана гурван тэрэг, тvvнээс цааш хэдэн морь идэж байлаа. Бадарч «энэ хэл мэдэхгvй золигнууд чинь арай буудаж орхихгvй байгаа даа» гэж зvрх нь цохиловч сайн сэтгэлээсээ ирж байгаа хvн гэдгээ vзvvлэх гэж шууд явж очоод мориноос бууж унаа морио тушиж хөтөлгөө морьдоо хvзvvнээс нь холбон уяад гайхан зогсож байсан гамингуудын өмнө очиж алгаа хавсран марсайтал инээв.

— Эрхэм ноёдын тvмэн амгаланг айлтгаж, та  бvхнийг ёс алдаж, угтаж аваагvйн өршөөлийг гуйя гэж Бадарч  хэлэв.

— Энэ  лав  эндvvрч  ирээд  аргагvй  болох  дээр  залилах гэж байгаа хvн бололтой гэж гамингийн ахлагч хэлэв.

–Гарцаагvй гэж нэг цэрэг хариулав.

Гамингууд өөр хоорондоо юу ярьж байгааг vл ойлгосон Бадарч дуугарсан гамингийн амыг харж худал инээмсэглэнэ.              

–Чиний  морьдыг бид авна  гэж  ахлагч  сvртэйеэ хашгиран хэлэхэд Бадарч:

— Тийм тийм би сайн хvн байна гэлээ.

– Чамайг морьдоо өгөхгvй бол буудаж ална.Чи чөтгөр болно гээд ахлагчийн инээхэд бусад нь дагалдан инээв.

— Миний   нэрийг  Бадарч   гэдэг.   Луу   гvний тахар хvн. Та нар бол аз хийморьтой улс байна гэхэд

— Энд чинь нэг сум орно гэж нэг гамин магнай руугаа долоовор хуруугаараа чичлэн заахад бусад нь нирхийтэл инээлдэв.

—  Би та  нарт морь нохой  мэт зvтгэн дуртайяа тусална. Буутай цэрэг өгвөл хvссэн бvхний чинь өгнө гээд Бадарч  хи  хи  инээв.

—  Морьдыг чинь бид авна ойлгож байна уу? Чи чөтгөр болох хvсэлгvй бол бушуу зайл! гээд ахлагч ойртон очиход Бадарч сөхөрч:

— Алт,   мөнгө,   авгай   хvvхэд   алийг   ч   авчирч   болно гэлээ.

—  Эмээлтэй морий нь би авна. Бусдыг нь та нар ав гэж   ахлагчийн  хэлэхэд  цэргvvд  уралдан   гvйж  очоод морьдыг нь тайлан авцгаав. Бас нэг цэрэг унаа морийг нь хөтлөн ирж ахлагчид цулбуурыг нь атгуулав. Бадарч «морийг нь өгч байна» гэж бодоод цулбуураа ахлагчийн гараас  авах  гэтэл  ахлагч  Бадарчийн хуруун дахь том алтан бөгжийг харснаа барьц vзээд шувт татан авлаа. Хэрэг   буруу   тийшээ   эргэж   байгааг  ойлгосон   Бадарч босч «Би их сайн хvн» гээд цулбуураас барив.

Дарга   гар   буу  гаргаж   муухай  хашгираад дээгvvр нь хоёр дахин буудав. Бадарч бөгсөөрөө хийтэл суув.

Гамингууд хөгжилтэй инээлдэв. Бадарч инээх гээд чадсангvй шvдээ ярзайлгав.

–Яв гэж ахлагч дохиод Бадарч руу буугаа Бадарчийн сvнс зайлан vнхэлцэг хагарах шахан гэдрэг гэж мөлхөн ухрав. Бадарч ухарсаар, ахлагч шагайсаар  цэргvvд инээлдсээр хэсэг болов.

Бадарчийг нилээд холдсон хойно гамингуудын зарим нь майхандаа орж, зарим нь олсон морьдоо чөдөрлөж эхлэв. Бадарч эргэж гvйх гэтэл хvнд биеэ даасангvй шургачин унажээ. Шар цай ч ололгvй морьд, бөгжөө алдсандаа гол нь харлаж гамингуудад хорсон явжээ.Тэр шөнө айл ололгvй хээр хоноход шөнө дундын vед тэнгэр бvрхэж юv ч харагдахгvй болсноо цахилгаан гялалзаж тэнгэр нижигнэн vер буужээ. Золтой л осгож vхсэнгvй арай гэж өглөө болгов.  

Шөнийн vерт Тамир хөөсрөн буцлан vерлэж өглөө эрт хөдлөх гэж байсан гамин хоригдлоо. Нар гарахын vед тэнгэр цэлмэж хурц нар ертөнцийг соёрхов. Нойтон дээлэндээ дагжин чичирч, учирсан гарздаа бухимдан гэлдэрч явтал гурван морь хөтлөөд Өлзийнд очих, дараа нь Долгортой уулзах тэгээд уулзаж чадаагvй ганц ахынхаа мөрийг гаргах гэж явсан Төмөртэй яг дайралдав. Тvрvvлж таньсан Бадарч нvvрээ буруулан, “Одоо ч Төмөрийн гараас гарахгvй боллоо. Сахиус минь өршөөгөөч» гэж амандаа шивэгнэн явжээ. Гэтэл Төмөр давхиж ирээд өмнө нь хөндөлдөн зогсов.

— Сайн байна уу?

— Сайн та сайн байна уу? гэж Бадарч газар шагайн хариулав.  Төмөр   өмнөө  зогсож   байгаа  хачин   хvнийг ажигласнаа   бvдvvн   дуугаар   инээж,

-Бадарч   уу  даа? Өршөөлтэй хvн даваан дээр, өртэй хvн зээл дээр гэдэг болж байх шив дээ гэлээ.

Гарцаагvй танигдсанаа ойлгосон Бадарч, Төмөр рvv эгц харж

— Тийм байна, Бадарч байна. За яахав уулзаж дээ гэж хэлэв.

Төмөрийн бvдvvн яргай ташуур хэзээ гавал руу нь буух бол гэж бодоход зvрх нь цээжиндээ багтахгvй цохиловч биеэ барьж юу ч гэсэн бvх чадлаараа эсэргvvцэн тэмцэлдэхээр  бэлтгэж байлаа.

— Чи  чинь  архи  ууж  яваад   мориноосоо  салж   бороонд шалба цохиулж орхио юу?

– Yгvй ээ. Гаминд дээрэмдvvлж орхиод явж байна.

— Гаминд аа! гэж Төмөр сонирхож асуув.

— Тийм ээ. Чи ч одоо надаас өшөөгөө авах юм байгаа биз дээ?

-Ядарч яваа эр хvнээс өшөөгөө авах ягтаа тулсан эр би биш ээ гээд Төмөр мориноосоо буугаад Бадарч руу ойртов. Бадарч хутгаа сугалж амь тэмцэн тулалдахад бэлтгэв.

— Хутгаар яах  нь вэ?  Хэрэггvй.  Би  чамайг  цохиё гэвэл мориноосоо юунд буух вэ дээ. Чи намайг итгэхгvй байвал би урдаар чамайг хvлээд өгөх vv? гээд Төмөр хөгжилтэй инээв.

Тvvний ИНЭЭДЭНД нь сэжиглэлтэй юм огт байсангvй. Тэгээд ч морьтой ташууртай Төмөр хэрвээ Бадарчийг алъя гэвэл алга урвуулахын төдий хэрэг гэдгийг Бадарч ойлгож байлаа.

— За чи эр хvн юм бол хэлсэн vгэндээ хvрнэ биз дээ. Эвдрэх нэг өдөр байхад эвлэрэх нэг өдөр байдаг юм даа гээд хутгаа шидэж орхиод Төмөрийн дэргэд шууд ирлээ.

—  Тэр жилийн цагаан сараас хойш чи бид хоёр золгоогvй байх аа? Юу ч гэсэн золгож орхиё гэж Төмөр хэлээд энэ хоёр золгов.

Тэгээд зэрэгцэн сууж. Бадарч гаминд буу тулгуулан дээрэмдvvлснээ сvр бадруулан ярив. Гэхдээ ямар хэргээр очсоноо хэлсэнгvй.                       

–Би хvрээнээс гараад нааш явахдаа дээрэмдvvлсэн айлууд, дvрвэж сандарсан зөндөө хvмvvс vзлээ. Алагдсан хvмvvс ч мэр сэр дайралдаж байна гэж Төмөр хэсэг дуугvй болсноо, –хичнээн гамин байна? гэж асуув.

—  Арваад гамин байна гээд Бадарч Төмөр лvv харснаа, цөм буу зэвсэгтэй гэлээ.

–Арваад гэнээ!  Хоёул  дайраад цохилж  орхиё гээд Бадарч руу харахад:

— Цөм хурдан буутай шvv дээ!

—  Гэмгvй хvмvvс шиг ойртож    очоод гэнэт    дайрч морины сайнаар зав өгөлгvй цохилж орхиё.

–Юу ч гэсэн бодъё. Чамд идэх юм байна уу? Бузар их өлсөж байна. Юу ч гэсэн гэдэс гарч авъя гэхэд нь Төмөр богцноос чанасан мах гаргаж өгөв.

–Осолтой л  ажил даа. Хурдан буу… гэж  мах том том огтлон зажлах зуур Бадарч хэллээ.

— Олон яриа хэрэг алга. Энэ модноос хоёр цохиур бэлтгэж  аваад  явъя,  Чи   миний  эмээлтэй   морийг  уна. Би зайдан унана гээд Төмөр босов.

Бадарч шийдэмгий бөгөөд итгэлтэй хөдөлсөн Төмөрийн зориг сэтгэлд захирагдан босож тvvний морийг унажээ. Гамингууд бороонд нэвт норсон юмаа хатааж, буугаа майхныхаа өмнө овоохойлон тавиад, наранд ээн хэвтэж байлаа. Зарим нь дуу аялан, зарим нь орон гэр vр хvvхдээ бодон гуниглаж байв.

Харь нутгийн ард тvмнийг жигшин vзэх бузар хороор хордуулагдсан энэ хvмvvс vнэндээ бол яг л дээрэмдvvлэн доромжлуулж байгаа хvмvvстэй  адил эх, эцэг, ах дvv, эхнэр хvvхэдтэй өөрийн улс vндэсний санаж сарвайх юмтай билээ.

Монгол орон тэдэнд гэм хийгээгvй. Буруу нь гэвэл тусгаар улс болохыг хvсжээ. Гэтэл өөрсдийн нь хvсэж мөрөөдөж явдаг юмыг адилхан хvссэн ард тvмнийг жигшин vзэж өөрийн эцэг, эх, ах дvv эхнэр хvvхдийг энхрийлэн хайрлаж vздэг атал бусад ард тvмэнд тийм эрх өгөхийг хvсэхгvй нь юунд байдаг билээ! Энэ бол тэр хvмvvсийн буруу биш, тэдний жолоог барьж, тэдний хvн чанар цагаан сэтгэлийг, миний гэр, миний ах дvv амраг садан болж байвал бусдын тэр бvхэн хамаагvй гэж хордуулсан нийгмийн буруу билээ.

Хятад бол их улс, том орон болохоор тvvнтэй зэрэгцээ орших жижиг улс орон дагуул нь боол нь байх ёстой. Эсэргvvцвэл хvчээр дагуулах нь хятадын бvрэн эрх гэж тэд ойлгожээ.

Төмөр Бадарч хоёр гэмгvй дvрс vзvvлэн сажилж зэрэгцэн явсаар ойртож очмогц мориндоо ташуур өгч шийдмээ эргvvлэн дайрав. Гамингууд хэрэг биш болсныг ойлгож буу руугаа гvйсэн боловч амжиж чадсангvй цохиулав. Ахлагч нь сэлээдийгээ авч Бадарч руу чиглvvлэв. Бууны аманд онилуулсан Бадарчийн сэтгэлд vхлийн хар цахилгаан цахиж могой харсан хулгана шиг гөлрөв.

Төмөр шийдмээ шидэж орхив. Цочсон ахлагч хэсэг зуур зог тусахад Төмөрийн бvдvvн ташуур толгой дээр нь бууж дайван унав.

Ганц босоо vлдсэн гамин зvvн зvгийг чиглэн байдаг чадлаараа гvйв. Төмөр хашгиран дайрав. Гамин гэнэт эргэж суугаад ямар нэг юм шулганан залбирав. Yхлийн аюул бадран хvн дvрсээ алдтал айж, барайж харласан нvvр, галзуу бухын нvд шиг дугариг бөгөөд час улаан болсон нvд нь Төмөрийн өрөвдөх сэтгэлийг татсангvй, өших жигших сэтгэлийг төрvvлэв. Нэгэн мөч өнгөрөхөд хашгирснаас цээжнээсээ урт болсон гамингийн толгой дээр Төмөрийн ташуур буужээ.

Төмөр морины амыг эргvvлэн харвал Бадарч мориноос буугаад vхэж гvйцээгvй гамингуудын толгойг бvдvvн шийдмээр бяцлан цохиж байлаа. Төмөр мориноос бууж ямар нэгэн хvчинд хөтлөгдөн саяхан цохиж унагаасан гамингийн дэргэд очив. Арван хэдэн настай бололтой залуу ажээ. Муруйсан нvvрний нэг талд нь vхлийн сандрал нөгөө талд нь хvvхдийн гэнэн инээмсэглэл тодорч байлаа.

Төмөр Бадарч хоёр дайрахын өмнө ахмад гамингуудын яриаг сонсон инээж байсан нь ч нvvрнээс нь салж чадсангvй.

Төмөр явган сууж тэр гамингийн хvзvvн доогуур гараа хийж өргөв. Тэгээд зvрхий нь чагнавал цохихоо байжээ.

–Чамайг хэн энд ир гэв гэж Төмөр дотроо шивэгнээд,

— Толгойг нь бяц цохь гэж дэргэд нь ирсэн Бадарч хэлэв.

Төмөр гаминг тавиад бостол Бадарч толгой руу нь дэвсэх гэж хөлөө өргөв.                               

-Хэрэггvй гэж Төмөр хориглов

–За хөө олзоо хуваана даа. Чи буу авна биз дээ гэж Бадарчийг хэлэхэд Төмөр гvн бодол болсон нvдээр ажиглан харснаа,                                               

— Би юу ч авахгvй гээд эргэж мордоод баруун зvг явлаа.

 

 

X

Хавар хаяагvй эхлэв. Олон жилийн турш тvмэн ламын хөлд давтсан Заяын хvрээний гудамжинд ч хавар довтлон орж ирлээ. Хашааны ёроолоор лууль, хэнз ногоо соёолон, гудамжинд шалбааг тогтож өдөр өнгөрөх тутам дулаарч байлаа. Байн байн салхи шороо босож, туйлаадас манаран оровч хавар ялж тэнгэрийн өнгө улам бvр хөхрөн тунгалаг болно. Хавар хөлөг морины харц хvний хvvгийн сэтгэл нутгийн зvг чиглэдэг болохоор хvрээнд байгаа банди нарын яриа хонь хурга хариулж, хурдан морь унаж явсан дурдатгалын хvрээнээс холдож чаддаггvй билээ.

Заяын хvрээний их дацангийн зэрэгцvvлэн тавьсан жавдангийн арын эгнээний дунд хирд Хонгор хэдэн бандийн хамт суугаад Луу гvний хушуу наадамд уралдсан тухайгаа ярьж байтал хурал тарж лам нар гарцгаав.

Хаврын цагт хvний бие (нозоорон алхаа нь удаан болдог болохоор тарж байгаа лам нар өвөлтэй адил шахалдан дайрдаггvй. Харин банди нар гvйлдэн гарч зодолдохоос эхлээд наймаалах хvртэл бvх ажлаа хийдэг юм.

Хонгор дуганаас гараад, олны хөлөөс зайлан зогстол дэргэд нь гурван банди ирлээ.

— Хонгор оо, Жаргалыг зодоод өгөөч. Шангий нь гомдоохгvй өгнө шvv гэж гуйхад нь  Хонгор тэднийг тоомжиргvй харан ихэмсэг ярвайж:

-Саваагvй нохой саранд хуцна гэгчээр Жаргалд хуцаж байж нийлгэсэн vv? гэж асуув.

Жаргал гэдэг бол нөгөө Хонгор, Бат хоёрыг зодсон гуйлгачин жаал билээ. Жаргал хvрээний захад овоохой гэр алин болох нь танигдахгvй болсон бор гэрт эхтэйгээ хамт байдаг бөгөөд өдөржин гуйж олсон юмаар хоёр толгой амьдардаг. Хатуу амьдрал Жаргалыг их юманд сургасны дотор барагтай бандид дарлуулахгvй урьтаж нармайнд нь хvрч чаддаг сургуультай болгожээ.

Анх хvрээн дээр ирсэн цагаас хойш Хонгор сvрхий зодооч болжээ.

Анхандаа зvгээр явсан гэмгvй бандийг ч өдөж байгаад зодож байсан бол сvvлдээ сайн зодоончин гэж нэрд гарсантай нь шилж зодолддог болжээ. Бас сvvлийн vед банди нараас хөлс авч өшөөтэй хvнийг зодож өгдөг болсон. Харин Жаргалтай анх зодуулснаас хойш зодолдож vзээгvй явжээ. Yvний шалтгаан бол тэр хоёрын аль нэгэн нь нөгөөгөөсөө айсан хэрэг биш. Харин зvгээр л учирч дайралдаагvйгээс болжээ.

Гурван банди өшөө авч өгөхийг зэрэг зэрэг гуйв. Жаргал амаргvй зодоончин бөгөөд тvvнийг оновчтой цохилт, шаламгай зайлалт, ялангуяа өө алдахгvй хамар онодог өшиглөлтийг Хонгор хэдэн удаа бахархан харж байсан. Хонгорт Жаргалыг дийлнэ гэх найдвар байсангvй. Гэхдээ дийлдэнэ гэж айсангvй.

— Та нар юу өгөх юм бэ?

—  Хагас жингийн нэг нэг дугуй өгье гэж нэг банди хэлэв.

— Улаан vстэй тугалган тэвгээ нэмж өг.

—  Яаж болдог юм бэ? гэж нэг банди сандран хэлэв.

—  Тэгвэл зодуулж байхгvй юу гээд Хонгорыг явах гэхэд нь гурван банди зогсоож хэлсэн тэвгийг нь өгөх болов.

Гурван банди хариад юу хэлж, багшаасаа ямар адис хvртэхийг бодолгvй тэр өдрийн олсон гурван дугуй, улаан vстэй тугалган тэвгээ Хонгорт өгөхөд нь ташуур орхимждоо боож аваад хамт явжээ. Замд тохиолдсон банди нар Хонгор, Жаргалтай зодолдохоор явааг мэдээд сонирхон vзэхээр дагацгаав. Банди нарын тоо улам олшрон явж байтал «ламбугай юм хайрла» гэж хашгирах танил дуу хангинан сонсогдов.

Хонгор банди нарын хамт нэг хашааны vvдэн дээр зогсон, гуйж баймааж олсон боовны хэлтэрхий, vмх өөхөө хар хvvдийдээ хийгээд дараагийн  хашаа  руу явж байсан Жаргал дээр очив.

— За. Жаргал чамтай зөрөх гэж ирсэн. Хулчийхгvй бол хонзонгvй нулилцъя даа гэж Хонгор хэлээд жижигхэн бөөрөнхий чулуу Жаргалд барив.

Ламын зодоон өөрийн дvрэмтэй байдаг. Зодолдохын өмнө юм санаж хонзогнохгvй гэж хөөрөгтэй тамхиа солилцдог. Гэвч хөөрөггvй банди нар чулуу солилцож тамхилалцдаг. Зодолдож байхдаа барьж болохгvй, эмзэг газар өшиглөж болохгvй, унавал цохихгvй. Тэгээд хэн хамраас нь цус гаргавал тэр дийлсэн болдог. Бас нvдийг нь таглавал дийлсэнд vзэх удаа бий. Гэвч vvнийг хоёр талын яриагаар болдог юм.

— Чамайг   хэн  хөлслөсөн  бэ?  гээд Жаргал  хvйтэн инээмсэглэв.

– Чамд хvртээлгvй, хаданд чимээгvй. Харин хулчийгаагvй бол зөръе.

Жаргал юу ч дуугаралгvй Хонгорыг ширтэн харж байснаа хар хvvдийгээ хашааны ёроолд эвтэйхэн тавиад нусаа дотогш татсанаа:

–Хvсээд байгаа юм бол хангаад өгье гээд жижиг чулуу авч Хонгорт өгөв.

Тэр хоёр чулуугаа солилцон, тамхилж байгаа ихэмсэг дvр vзvvлээд буцаан өгч хоёр тийш нь шидэв.

— Хонзонгvй  гэж  зөрөөд,  хануулчих дээрээ vг  нь vхрийн баас, яриа нь ямааны хоргол болохгvй шvv гээд Жаргал бэлтгэн зогсов.

Сонирхогчид тойрон зогсож, халз зодоон эхлэв. Жаргал хэдийгээр чадлаар илvv, бие бялдар том боловч өрөмний өт шиг Хонгорыг олж цохиж чадахгvй ажээ. Ихэнхдээ Жаргал довтолж Хонгор хамгаалж байв. Тойрсон улсад шахаж байгаад Хонгор руу довтолсон чинь хий цохиод золтой л өөрөө намалдаглуулчихсангvй болохоор Жаргал хянамгай болж нэрд гарсан өшиглөлтөө хэрэглэхээр шийдэж өө харан явлаа. Яг л хvссэн ёсоор нь Хонгор эгц довтлон ирэхэд нь vл мэдэг ухарч хvмvvсийг тvшиж байгаад өшиглөв. Хонгороос бусад хvн бол хэдий нь хамраа чимхэж авах байсан. Харин Хонгор баруун хацраа хадруулав. Сэхээ авч амжаагvй байтал Жаргал довтлов. Толгойгоо зайлуулан булзтал Жаргалын хvнд гарт мөр нь дайрагдаж, гишгэдлээ олж чадалгvй унав.

— Гурван   боовны   зодоончин   дэмийртлээ   цохиулж байна   гэж  олны  дотроос   нэг   хэлэхэд хэсэг нь инээцгээв.   

Хонгорын царай чавга шиг улаан болж тvргэн босоод шvдээ тас зуун Жаргалд ойртов. Тvvний нvд цох хорхой шиг гялалзан гөлчигнөж байв.

-Дөрөв дэх боовыг чинь өгнө дөө гээд Жаргал довтолсон боловч гvйцэж чадсангvй.

Гуравхан боовоор зодож өгнө гэснийг нь бодох тутам Хонгорыг занах сэтгэл оргилон Жаргал тэвчээрээ алдан   гэнэн   довтолгоо   дахин   дахин   хийж   байв.   Бас

«Гурван    боовны   зодоончин…дөрөв   дэх   боовыг   чинь   өгнө

дөө» гэсэн vгийг сонссон Хонгор ч тайван ухаантай зодолдож чадсангvй.

Яваандаа хоёр тал улайрч, зөрж нийлэх нь улам олон боловч оновчтой цохилтыг хийж хэн нь ч чадсангvй. Хоёул нэг нэг нvдээ хөх булуу болгосон боловч  зодооноо зогсоосонгvй улам   махруун vзэлцэж байлаа.

Хvvхдvvд хашгиралдан хоёр зодоончийн сэтгэлийг улам хөөрvvлэн байв. Жаргал хоёр гарын дараалсан цохилтоор довтлон ирэхэд доош сууж ольсон Хонгорын тэнэмэл цохилт нь Жаргалын хамрыг дайрч цус садрав. Жаргал сууж хамраа чимхэн авлаа.

Цус vзэж сэтгэл ханасан сонирхогчид, таран явж эхлэв. Хонгор орхимжинд боосон гурван боовоо аваад явах гэтэл нөгөө гурван банди Жаргалын хар хvvдийтэй юмыг цацан хаяад гvйн алга болов.

Өдөржин явж олсон юм нь гудамжны нэг болсныг хараад Жаргал дуу алдан, цусаа гоожуулан тvvж эхлэв. Жаргалын нvдэнд нулимс бvрхэж гудамжны шороо болсон юмаа цустай гараараа базан авч байв.

Хонгор юмнаас нь тvvж өгөх гэсэн боловч Жаргал тvлхэж орхив. Хонгор огтхон ч уурласангvй. Харин Жаргалын өмнө хэмжээлшгvй гэм хийсэн юм шиг санагдаж, тvvнтэй яаж байж эв засах хvсэл оргилов.

— Май, чи ав гээд орхимжоо задалж гурван дугуйгаа гарган өгөв.

— Хvний   цусаар   худалдаж   авсан   бузар   идээг   би авахгvй гээд гар руу нь цохисонд дугуй тал  бvр тийш өнхрөн алга болов.

Жаргал хvvдийгээ vvрээд булан тойроод далд ороход Хонгор юу ч дуугарч чадалгvй зогсож байв. Тэгээд гэнэт амилж ухаан  орсон юм  шиг гудамжны нөгөө тал руу гvйв.                                                                   

Гудамжаар тэнэж явсан хамуутай халтар нохой газар шиншлэн явсаар хэвтэж байгаа дугуйн өрөөсөн галаас хазлан идэж эхлэв.

Хөлсний   зодоончин,   цусаар   худалдаж   авсан бузар идээ гэдэг vг Хонгорын   сэтгэлийг  маажин, өнөөдрийн зодоонд дийлсэн биш, дийлдсэн юм шиг хар сэтгэл төрж байв. Хойноос нь хvмvvс гурван боовны зодоончин  гэж хашгираад байх шиг санагдаад гvйсээр байлаа. Хашааныхаа vvдэн дээр ирж зогсоод алгаараа нvvрээ даран уйлав. Бас өөрөөсөө хэдэн сар хvсэж   мөрөөдөж байж өнөөдөр олж авсан улаан vстэй тэвгийг авч гараа хөдөлсөн зvг рvv таягдав. Тvvнийг  хаясны дараа сэтгэл хөнгөрөх шиг болж нулимсаа арчив.

Дахиад хөлсөөр хэзээ ч зодолдохгvй гэж бодоход хөлсөөр өдий төдий бандийг зодсон нь юутай ч жишиж боломгvй гэмт бузар хэрэг мэт санагдав.

Хашааны хаалгыг алгуур онгойлгоход том хонх дvн дан гэж чичрvvлэн дуугарчээ. Энэ хонхны дуу гэвш ламд хvн орсныг хэлж өгдөг бол Хонгор гэм хийсэн vед гэвшийг хуурах vгээ бодох дохио болдог юм. Гэвч хэдийгээр өнөөдөр өдий төдий цагаар зодолдож, ирэх цагаасаа хожимдсон боловч Хонгорт багшдаа хэлэх vг бодох чадал  байсангvй. Гэртээ ороход лам хялайн харснаа:

— Хvрээд ир! гэлээ.

Хонгорыг ойртоод очиход урт хар эрихээр нvvрэн дундуур нь ороолгоод, юу ч болоогvй юм шиг номоо уншив. Эрихний ширхэг бvрийн хэвээр нvvрэнд нь улаан гувруу тодрон гарлаа. Гэвч Хонгорт өвдөөгvй юм шиг байв.                                                                    

Хэдэн өдрийн дараа ус vvрээд явж байтал Жаргалтай дайралдаж мэндэлсэнд тэр хариу дуугарсангvй ширвээд өнгөрөхөд нь      

–Хонзон санахгvй гэсэн биш билvv. Yг чинь vхрийн баас, яриа чинь ямааны  хоргол эр  шив дээ гэж Хонгор хэлэв.

— Би  хөлсний  илжигтэй зодолдох  гэж  байснаа  мэдээгvй юм гэж хэгжvvн бөгөөд хvйтэн хариулаад эргэж ч харалгvй явжээ.

 

XI

Тэнгэрт од гялалзан, хvрээний нохдын ян ян хуцах дуу тасралтгvй сонсогдож, шөнө дунд ойртож байхад хятадын пvvсэнд уригдаж найрлаад Довчин, Гэрэл хоёр нилээд халамцуу ирэхэд Эрдэнэ морьдыг нь авч тэжээхээр явлаа.

— Маргааш бидний бичиг цэргийн тvшмэд, Богд гэгээнд бат өршөөл өргөхийн учир би өглөө эрт явна. Чи хамт явж морь барьж байна шvv гэж Довчин хэлээ ээдрvvлэн хэлэв.

— Чи орж бай. Би Эрдэнэтэй хамт морь тэжээлцэнэ гээд Гэрэл Эрдэнийн хойноос явах гэтэл нөхөр нь ханцуйнаас нь барьж,

— Эхнэр ээ орж унтъя гэж тушаангуй хэлэв.

—  Дуртай юм бол ороод ширвэж бай гэж ханцуйгаа угз татан авч эргэж ч харалгvй Эрдэнийн хойноос алхав.

— За яв, яв хонгор минь, би хорихгvй гээд Довчин гэрийн зvг найган явжээ.,

Өглөө нь Эрдэнэ эрт босож хоёр морь эмээллээд бэлхэн болгов. Архиндаа шартсан Довчин хаван нvдлэн арай гэж босоод шар тайлах гэж хэдэн хундага архи халааж уугаад, бантан хийлгэж хоёр аягыг идээд Эрдэнийг дагуулан морджээ.

Замдаа Аюуш лам, Чулуун занги хоёртой нийлж цааш явлаа. Хvрээний том худалдаачин лам нарын нэг Аюуш саяхан бээс болсноо бардамнан ярьж Богдод заяаны эмээ заалгах гэж зуун лан мөнгийг Данигай сойвонгоор дамжуулан барьснаа ярив. Бас Бадамдорж шанзав Сангийн яамны тvшмэл болгож өгсөн тухай онгирон ярьжээ.

— Лам нар та бvхэн баахан дэндэж байна. Төрийн хэрэгт орох хэрэг алга гэж Чулуун, ламыг зэмлэв.

— Халхын заяа буянг шарын шашин сахиж байгаа болохоор бид лам наргvйгээр төрийн хэргийг жолоодох нь сохор хэрэг гэж Аюуш бардам бөгөөд ихэмсэг хэлж хоолойгоо засав.

— Төр бол хоёр баганатай байдаг. Нэг нь бол бид ван, бэйл, бэйс, гvн зэрэг бичиг цэргийн тvшмэд, нөгөө нь гэвэл хутагт хувилгаан, хамба, цорж зэрэг санваартан лам нар болохоор төрийн баганыг бид хамт тvшилцэх ёстой билээ гэж Довчин мэдэмхий хэлжээ.

— Лам  нар төрийн төлөө   залбирч л  байвал  дээр. Хоёр  багана  байдаг юм  бол  нэг  нь бичгийн  тvшмэд, нөгөө нь цэргийн тvшмэд. Өөр багана байхгvй гэж Чулуун хэлжээ.

Хэрэв цогчин дуганд тулж ирээгvй бол Аюуш Чулуун хоёрын энэ маргаан юунд ч хvрч магадгvй байв.

Ямбаны хувцсаа өмсөж тогосны өдтэй отгоо намилзуулсан ноёд, тvшмэдийн цуваа дуганы vvдээр орох гэтэл мундаг биетэй хэдэн дуганч зам хөндөлдөн хаажээ.

—  Юу болоод зогсоож орхив.

~ Цаад дуганч нар чинь юу гээд зам хөндөлдөөд байгаа юм бэ? гэх зэрэг vг ноёд тvшмэдийн эгнээнээс сонсогдож байв.

— Хэнийг ч битгий оруул  гэж  Шанзавын  яамнаас зарлиг  буулгасан   гээд дуганч   нар   гэдрэг   нь  шахаж эхлэв.

Довчин олны дундаас урагшлан гарч шахмал бvдvvн дуугаар: «дуганч та бvхэн зvйн явдлыг ухамсарлаагvй бололтой. Бид бол тулгуур төрийн өрөөсөн багана болсон бичиг цэргийн тvшмэд байна» гээд ихэмсгээр толгойгоо сэжлэн, ханцуйгаа даллан хаяж урагш алхав.

Гэтэл дуганч нар барсын сvvл, өргөстэй торлогоор ноёд тvшмэдийг нvvр нvдгvй занчиж эхлэв.

Тvшмэдийн зарим нь учирлан ярихыг оролдоно. Зарим нь «Шалдан банди нар дэндэж байна», «Бид нар төрийн тvшмэд байна» гэсэн боловч тус болсонгvй. Сvvлдээ ноёд тvшмэд морьд руугаа  сандран  гvйв.

Довчин барсын сvvлэнд дайрагдан шургачин унаад нvvрэн дундуураа нойтон бургасаар ороолгуулаад арай ядан мөлхөж мориндоо хvрээд ум хумгvй зугтав.

Тvшмэдvvдийг ингэж доромжлох зарлигийг их шавийн да лам Бадамдорж шанзав өгчээ. Төрийн эрхмийн төлөө болж байсан хар, шар феодалын тэмцэлд vлэмж хонжоо олохын учир Бадамдорж ийм хэрэг хийжээ.

Доромжлогдсон тvшмэдvvд гомдол нэхэж заалдахад шавь яам богдын зарлиг гэж уг хэргийг шилжvvлэн аваад ноёд тvшмэдvvдийг тус бvр нэгэн мянган зулын vнээр торгожээ. Тvvгээр ч барахгvй Богдын дэмжлэгээр Бадамдорж шанзав төрийн эрхийг эзлэн авч улсын ерөнхий сайд болов.

Ингэж шар феодалууд төрийн эрхийг гартаа авч дураараа дургиж эхлэв. Энэ vед орос оронд бадарсан Октябрийн их хувьсгалын эрх чөлөөний гэрэл монгол оронд нэвтрэн ирлээ.

Нэгэн дор пролетарийн их хувьсгалаас айн сандарч, нөгөө дор шар феодалуудад хорссон засаг ноёд бахардахдаа балиусаас атгаж авна гэгчээр хятадад төрөө худалдахаар шийдэж хvрээнд байсан хятадын элчин төлөөлөгч сайд Чин ванд бараалхаж хятад улсад дагаар орж захирагдахыг хvсэв.

Монголын ард тvмний олон зуун жилийн баатарлаг тэмцлийн ачаар байгуулагдсан улс төрийг хэргэм зэргээр худалдах vед хvрээнийхэн «богц, богц мөнгөөр богдыгоо худалдсан сайдууд, дэнс дэнс мөнгөөр дэлхийгээ худалдсан сайдууд, магнаг дээлтэй сайдууд гуай, маныгаа худалдаад гялайв уу» гэж гашуун дуу зохион дуулдаг болжээ.

Монголын эзэнт хаант төрийг залгих аятай цагийг хvлээж байсан хятадын хөрөнгөтний засгийн газар төрийн энэхvv наймааг дуртай хvлээн авчээ.

Хятадад дагаар орохоор хэлэлцээ хийхээр очсон ноёдыг Чин И сайд ямбаныхаа хувцсыг өмсөөд vvдэн дээрээ хvлээж аваад, арзгар урт шар шvдээ ярзайлган, нvдээ жартайлган инээж:

— Эрхэм хvндэт сайд, тvшмэдvvдийг ёс алдаж холоос угтаж чадаагvй тvмэн ялыг минь өршөөх ажаамуу. Тэнгэрийн хишгээр та бvхэн миний өчvvхэн гэрт гийгvvлэн ирсэнд баярлавч барахгvй гээд тvшмэд, ноёдыг урин оруулж   янжуур   тамхи,   сайхан   хоол,   мэглvv   архиар дайлав.

Сайдуудын хvсэлтийг Чин И их л анхаарч сонсож толгойгоо дохин, янжуурынхаа vнсийг тамхины шаазан сав руу алгуур унагаж байлаа.

—  Энэ бол сайхан хэрэг. Дундад, монгол хоёр бол эзэн Чингэсийн vеэс төр улсаа хамт байгуулж байсан тvvхтэйг мэргэн   сайд ноёд мунхаг хvнээр заалгах юун билээ. Та бvхний энэ хvсэлтийг засгийн газраа мэдvvлнэ. Мэргэн та нар биднээс хvсэх өөр зvйл байхсан болов уу?

— Гагцхvv Богд хаантан ба олон аймаг хошууны засаг ноёдын тушаал хэргэмийг хуучин хэвээр хэрэглvvлэх биз гэж аймшиггvй гуйна гэж нэг ноён хэлэхэд Довчин алгаа хавсран, өрөөсөн нvдээ анин хоолойдоо инээж «бичиг цэргийн тvшмэд биднийг төрийн албанд хэрэглэн, цалин пvнлvvг зохих ёсоор хvртээж байхыг эрхэм мэргэн сайдаас хичээнгvйлэн хvсэж байна» гэж нэмлээ.

— Та бvхний энэ vлэмж хvслийг дундад улсын засгийн газар биелvvлнэ гэж өчvvхэн би итгэж байна гэж элчин хэлжээ.

Ингээд тvvхэнд Чин И-гийн жаран дөрвөн зvйл гэж нэрлэгдсэн гэрээ бий болсон ба удалгvй баруун хойт хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах их цэргийн ерөнхийлөн захирах жанжин Сю Шv Жан их цэргийн хамт монголд нэвтрэн орж ирэв.

Чин И сайдад монголын төрийг худалдах их олз, vлэмж гавьяанаас хожимдсон Бадамдорж шанзав Шv жанжинд нvvр тал олохоор шийдэж хэдэн цаас захиа бичлээ.

Бадамдорж шанзав шадар нөхдийн хамт Шv жанжинд өргөх бичгийн эхийг өглөөнөөс эхлэн бичээд оройн нар хана өөд цойлон гарахын vед дуусав.

—  За та нар харьцгаа. Би явуулчихъя гэж Бадамдорж хэлэв.

— Шанзав аа би хvргэж өгье,

— Болохгvй. Бидэнд атаархаж байгаа засаг ноёдод мэдэгдэж болохгvй. Та нарын аль нэгнийг хvргэж өгөхийг  харвал  хэрэг буруу тийшээ эргэнэ.  Энэ  учраас найдвартай, бас тэгээд бидэнтэй холбоотой гэдгийг нь хэн ч мэдэхгvй хvнээр явуулна.

— Шанзавтны ухаан ч мөн саруул гэгээн байна.

— Давхар бодож байна шvv.

–Ийм саруул бодолтой хvнийг ч яаж дийлэх билээ дээ.

Шанзав босож суниагаад хvйтэн инээмсэглэв. «Монголыг буулгаж авсан гавьяаг булаалдаж байгаа Чин И, Шv жанжин хоёрын дунд яс хаяж, Шv жанжны цэргийн сvрээр Чинг зайлуулбал давхар хонжоо олох ажээ». Гавьяа олж, засаг ноёдоос өшөөгөө авна. Тvvгээр ч барахгvй Монголын орой дээр сууж Шv жанжны хvчээр дайснуудаа бяц цохиж  чадах мэт бодогдоно.

«Та нар Бадамдоржийг араар нь тавьж хэзээ ч чадахгvй. Хөгшин чинь шvдгvй ч гэсэн дvv нараа хvлхэж орхино» гэж дотроо шивэгнээд хөмсгөө зангидав.

Yvд дуугарч донир лам орж ирэхэд Шанзав цочин эргэв.

— Гэгээний элч ирээд танд бараалхахыг хvсэн айлтгаж байна гэж донир алгаа хавсрав.

— Хэнтэй ч уулзахгvй. Харин морь бэлхэн болгоорой

— За сайвар хvрэнг бэлхэн болгоё гээд донир ухран гарлаа.

Хэсэг болсны дараа донир буцаж ирээд алга хавсран «дээдсийн чухал бичгийг өгөх юм гэнэ» гэж хэлэв.

— Тийм бол тvргэн оруул гэж шанзав огцом дуугаар тушаав. Хаалга  нээгдэж, шар дугтуйтай  бичиг, өргөн барьсан Жамбал орж ирээд өрөөсөн өвдөг дээрээ сөхрөн «Эрдэнийн тамгат, тавантаа залж, есөнтөө өргөмжлөгдсөн Зая бандид гэгээн эрхэм шанзав таны тvмэн амгаланг эрж энэ бичгийг дэвшvvлэн барив» гээд нахисхийснээ босож зогсов.

— Yгvй энэ чинь дээдсийн бичиг гэсэн биш  билvv?

– Жа тийм ээ. Бандид гэгээнийг бид шавь нар дээдэс гэж өргөмжилдгийг эрхэм шанзав юу айлдах билээ дээ гээд Жамбал нvдээ таталзуулан инээмсэглэв.

Сvvлийн vед Бадамдорж шанзав богдын зарлигаас өөр хvнтэй уулзахаа больсныг Жамбал мэдсэн учир ийм арга хэрэглэжээ.

Нэгэнт бичгийг авсан болохоор Бадамдорж нvдний шилээ хийж аажим хөдөлгөөнөөр дугтуйг задлан бичгийг гаргаж хошуугаа жуумалзуулан уншив. Дуусаад Жамбалыг ажиглан харахад өмнөөс нь хоёр ногоон нvдээ гөлийлгөн ширтэж байв. Бадамдорж тэссэнгvй харцаа хариулав.

Уул бичигт Бадамдоржоос шавь нарыг ивгээж, хошуудыг хавчиж байгааг магтан сайшааж, Заяын шавь Жамсран бэйсийн хошууны хооронд гарсан газар нутгийн будлианыг тvргэн тасалж өгөхийг хvсчээ.

— Та нар хvний нутгийг луйвардах гэж байгаа байлгvй дээ гэж шанзав   сvр бадруулсан   ширvvн   дуугаар хэлэв.

–Халхын наймхан тамгатай хутагтын нэг тийм сvнсгvй юм хийхгvй гэдгийг өчvvхэн би эрхэм шанзавт аймшиггvйгээр айлтгая гээд өврөөсөө   алтан тойгон ембvv гаргаж «гэгээн таны лагшинг  асуун  барьсан   билээ» гэж худал инээгээд барив.

–Чи чинь эрvvл хvн vv?

–Нэгд бол манай гэгээн таны сайн нөхөр бус уу? Хоёрт бол хошуудын засаг ноёд   таны өмнөөс муна баривал бид шавь нар таны төлөө морь нохой мэт зvтгэх бус уу? гээд Жамбал нахис гэлээ

-Анхандаа «Ямар улаан амьтан бэ?» гэж зэвvv нь хvрч байсан шанзав Жамбалын vгийг таслах гэсэн боловч зогсож өгсөнгvй. Сvvлд нь Жамбалын «улаан дайралт» д шанзав ялагдаж олбог дээрээ завилан сууснаа:

— Заяын гэгээн олон  ийм  шавьтай   бол  халхад хэцvv хэрэг болж магад юм    байна гээд инээмсэглэв.

— Гэгээний    өчvvхэн   шавь  нарыг    Эрдэнэ   шанзав таалан ивгээж байгаа бол   бидний жижигхэн хvсэл биелэгдэх болжээ гээд Жамбал гөлөлзөн зогсоно.

Шанзав будлиантай нутгийг Заяын шавьд өгөх тухай улаан шугамтай бичиг хийж өгснөөр барахгvй Жамбалыг vнэлж бичгээ Шv жанжинд хvргvvлэв.

— Шанзавын бичгийг    Шv жанжипд барьж, таныг нууцаар нvvр учруулж өгөхийг өчvvхэн  шавь аймшиггvйгээр хvлээн авна гээд Жамбал явсан билээ.

Yнэхээр ч Шанзав Шv жанжинтай хэд дахин нууцаар учирч богд хааны төрийг буулгах тухайн бvх асуудлыг ярьж тохиролцов.

Шv жанжин цагийг алдалгvй хөдөлж Чин И-г гэрийн газар нь хорьж жаран дөрвөн зvйлийн гэрээг хvчингvй болгон Богдын ордонг цэргээр бvслvvлэн монгол нь хятадад vvрд захирагдах бичгийн эхийг зохиож Бадамдоржоор гарын vсэг зуруулан Бээжинд явуулжээ.

Ингэж Шv жанжны цэргийн дарангуйлах засаг тогтон Монголын ард тvмний зовлон зvдvvр хязгааргvй болов.

Шанзав Жамбалын чадлыг vнэлж өөрт нь хvчин зvтгэхийг хvсвэл «өчvvхэн би Зая бандид гэгээний найдварыг хvлээсэн элч болохоор хэн миний толгойг мэдэх билээ» гээд буцжээ.

Yнэндээ Жамбал Бадамдоржийн энэ хэрэгт итгэхгvй байжээ. Монголд гаминг эсэргvvцсэн тэмцэл өдөр ирэх бvр өсөж байгааг харсан Жамбал Сю-Шv-Жан Бадамдорж шанзав хоёрын наймааг, ямар урт наслах юм биш, гэж бодсон учир энэ хэргээс хол явъя гэж шийдсэн билээ.

 

XII

Өвлийн нэгэн жихvvн хvйтэн өглөө Эрдэнэ Довчингийн дөрвөн морийг дунд голоос усалж ирээд пинд оруулж овъёос тавин өгөөд гартал хашааны хаалга нээгдэн гамингууд орж ирээд олон таван vг ч ярьсангvй шууд морьдыг нь холбон авч явах гэхэд Гэрэл, гvйн очиж гамингийн даргын хөтөлж явсан жороо хээр мориныхоо цулбуураас барин угз татаж авлаа.

Гамингийн дарга Гэрэлийг шалиг нvдээр харснаа мориноос бууж дэргэд нь очоод «ямар зоригтой хvvхэн бэ» гэж ярзайн инээмсэглэв.

–Эрдэнэ  минь яадаг билээ.    Салгаж vз.  Цаадах чинь яаж ч магад хvн шvv гэж Довчин хоолойгоо чичрvvлэн Эрдэнийн ард   орж тvлхэнэ.

— Илжиг минь чамд морио өгөхгvй гээд   Гэрэл тэвэрч авах гэсэн гамингийн даргыг алгадав.

–Яасан догшин байна. Тан шиг сайхан    хvvхний морийг эс авбал би эр хvн биш болно гэж гамингийн дарга эрх хав шиг сагсагнан хэлэв.

Довчин «Эрдэнэ минь Эрдэнэ минь» гэж аахилна. Гамингийн дарга Гэрэлийн урт нударгаас барьж авлаа. Эрдэнэ ухасхийн очиж гамингийн даргын зэвхий саарал цамцны мөрөн дээрээс базан авч угз татан Гэрэлийг салгав.

Дарга сэлээдий бууныхаа ишнээс шvvрэн авснаа болиод Эрдэнэ өөд харвал тэр нь чулуун хvн шиг хөдлөх ч vгvй, дуугарах ч vгvй зогсож байлаа. Энэ хоёр хэрсэн бух шиг ширтэлцэн зогсов.

— Эхнэр минь, хэрэггvй.    Энэ  муу адсага    олдож болно. Өгч орхи! гээд Довчин амьсгаадавч тvvнийг анхаарч сонссон хvнгvй.

Гамингийн дарга хvйтнээр инээмсэглэснээ тvргэн эргэж мориндоо мордоод явахад цэргvvд нь дагав.

–Муу  сайн  дээрэмчид  чинь  гурван   морийг  минь өгсөнгvй шvv. Турсагыг нь хуулах юмсан  гээд Довчин нvдээ хурцлан хошуугаа мурилзуулж байв.

Хэдэн өдрийн дараа монголын автономит төрийг буулгах бузар ёслол болж, Очир дарийн хувилгаан богд Жавзандамба хутагт, Да Жунтан Юудань-Ши Кай-гийн зурагт мөргөн, Бадамдорж Шанзав монголыг буулгаж өгсний шанд хагартлаа баяжив.

Монгол нутгийг боолчлол, доромжлолын хар манан бvрхэж маргаашийн цуст яргалал  бvхний зvрхийг базсан тэр нэгэн өдөр Эрдэнэ    гудамжинд   Доржтой дайралдав.                                                                          

–Эрдэнэ минь vvнээс илvv гутамшигт хэрэг байхгvй шvv дээ. Эзэн хаан маань хятадын зурагт мөргөнө гэсэн чинь юу гэсэн vг вэ. Бид тулалдсан   бол тийм ч амархан дийлдэхгvй юм шvv.    Даржаа  баатар бууж өгөхгvй, vзэлцэнэ! гэж дээдэст айлтгахад дээдэс « тэгж болохгvй» гэж зарлиг буулгасан гэнэ. Одоо тэгээд маргааш өглөө бид цэрэг   зэвсгээ хураалгана    гэж Дорж тvмэнтэйеэ гашуудан гаслан ярилаа.

— Бид чинь ингээд дахин боол болох хэрэг vv? гэж Эрдэнэ асуув.                  

— Боолын боол болох нь тэр. Гэвч монголын заяа их л дээ. Гаслах цаг байхад баярлах өдөр бас байх ёстой гэж Дорж хэлсэн боловч  юу болоод хэзээ баярлахаа өөрөө л мэдэхгvй байжээ.                                      

Маргааш нь Богдын цэрэг гаминд зэвсгээ хураалгав. Саяхан гартаа чанга атгаад ялж байсан зэвсгээ хураалгаж байгаа өмссөн дээл нь ноорхой боловч хvдэр, эрсийг хараад Эрдэнийн сэтгэлд харийн дайсныг занан хорсох бодол өөрийн эрхгvй дvрэлзэв.

Доромжлолоор зvрхий нь атгах гэсэн гамингийн бодол монгол хvн бvрийн сэтгэлийг жигшил хорслын галаар дvvргэв. Тэндээс Эрдэнэ харанхуй бодолд дарагдан гэлдэрч явтал хоёр гамин нэгэн эмэгтэйг хашгируулан чирч яваа харагдав.

–Монгол ах дvv минь. Энэ буруу номтноос авраач. Би нөхөртэй хvн шvv гэж тэр эмэгтэй хашгиравч хоёр цэрэг тvvнийг тавьсангvй. Орчин тойрны хvмvvс ч тусалсангvй.

Эрдэнийн уур нь гэнэт буцалж шуугин очоод хvнд гараараа нэг нэг цохисон чинь хоёр цэрэг тонгорцоглон унаж, хvvхэн алга болов.

Энэ vед зэвсгээ хураалгасан шившигт явдлыг vзээд хорсон буцалж явсан Цэвээн тэргvvн, Гомбо бэйс хоёр нэг монгол хvн хоёр гаминг унатал цохихыг бахдан харлаа.

Эрэмгий чадал, эр зориг ч бидэнд байгаа л юм даа. Гагцхvv хөтлөөд явах хvн л дутагдаж байна гэж Гомбо бэйсийг хэлэхэд:

— Би ер нь Семоновоос   тусламж    гуйя гэж бодож байна. Элч л явуулъя.  Та зөвшөөрөх vv?    гэж Цэвээн тэргvvн хэлэв.

— Мэргэн санаа байна гээд vгээ таслав.

Эрдэнэ рvv хашаанаас гарч ирсэн зургаан гамин дайрав. Эрдэнэ баруун зvvнгvй vсчиж зодолдсон боловч шоргоолж шиг овоорсон гаминд баригдан хvлэгдэв.

— Ийм хvнийг явуулбал  зvгээр vv гэж Гомбо бэйсийн хэлэхэд Цэвээн тэргvvн ямар нэгэн    мэргэн арга олсон бололтой морины амыг эргvvлж, хvлээстэй Эрдэнийг тойрон байгаа цэргvvддээ юм хэлж байсан даргын дэргэд очиж, тvрийвчнийхээ буланг нударган дотроосоо цухуйлган vзvvлж:

–Эрхэм ноён, надад энэ муу боолыг өгөөч гэж хvлээтэй хэвтэж байгаа Эрдэнэ рvv зангав.

Дарга инээмсэглэн,   Цэвээн тэргvvний дэргэд ирээд «хэд вэ» гэж шивэгнэв.

–Хорин таван янчаан

–Хорин тав.

— За яахав хорин тав.

Дарга, Цэвээн тэргvvний өгсөн хорин таван мөнгө янчааныг авч эргэмэгц Эрдэнийн хvлээсийг тайлуулаад зогссонгvй, Эрдэнэд анхны цохиулсан хоёр цэргийг хэд хэд  алгадав.

Эрдэнийг аваачаад гурав хоног сэлээдий буугаар буудах сургууль хийлгэж байлгаад нэг орой Цэвээн тэргvvн уулзав.

— Чи ч гамингуудтай сайн зодолдсон шvv.    Би хараад их л баярласан.

–Эмэгтэй хvнийг тvмний нvдэн    дээр доромжилж байхыг хараад тэвчиж чадаагvй юм.

— Манай монгол ч бузар доромжлогдож байна даа гээд Цэвээн тэргvvн гvн санаа алдаж Эрдэнэ рvv харлаа.

— Зэвсгээ хураалгахгvй vзэлцэх л ёстой байсан юм даа гэж Эрдэнэ хэлэв.

Цэвээн тэргvvн чухам энэ vгийг хvсэж байжээ. Эрдэнийг зальтай нvдээр ажиглан харснаа урт санаа алдаад:

— Тийм л байсан. Гэвч одоо нэгэнт хожимджээ. Өөр зам хайх хэрэгтэй байна.. гээд Эрдэнэ рvv ширтэв.

— Өөр зам байвал та хэлээд аль.    Би морь    нохой мэт зvтгэхэд бэлхэн байна гэж Эрдэнэ шууд   хариулав.

Цэвээн тэргvvн их л бахдалтай инээж босоод том гэрийн дотуур ийш тийш хөрөөдөн хэсэг алхсанаа:

— Эр хvний яриа шууд бол сайхан. Ялангуяа улс орон маань ийм зовлонд ороод байхад эрс яриа, ганц зориг хэрэгтэй. За ийм байна. Чит хотод Атаман Семомов гэж орос улсын нэртэй ноён их цэрэг хөдөлгөж, бидэнд туслах гэж байгаа. Тvvний явуулсан хvн одоо хөвчийн жонон вангийн нутагт бидний төлөөлөгчийг хvлээж байгаа. Тvvнд чамайг явуулья гэж бодож байна. Замд саад аюул их. Гамингууд хvрээг бvслээд шувуу ч орж гаргахгvй байцаан шалгаж байгаа. Гэтэл та бол бидний бичгийг авч явах болно гэж хэлэв.

-Тэр ноён монголыг гамингийн доромжлолоос салгаж өгөх юм уу?

— Яриа юу байхав дээ!

— За тэгвэл хэзээ гарах вэ?

— Өнөө орой гарч болно.

Тэнгэр бvрхэж байснаа гэнэт цэлмэж том гэгчийн дугариг сар ертөнцийг гийгvvлэв. Эрдэнэ хос морьтой явсаар Наймаа хотын өмнө хvртэл гаминтай тулгарав.

–Би гэмгvй хvн байна гээд морио татан зогстол өмнөөс нь дөрвөн морьтой гамин гарч ирлээ.

— Эрдэнэ бөөнд нь барин буудаад мориндоо ташуур өгч зvvн зvгийг чиглэн хурдлав. Гэнэт дуугарч нэг морийг нь алсан бууны дуунд сандарсан гамингууд ухаан орж амжаагvй  байхад Эрдэнэ тэд нараас нилээд холдож морины дэл рvv бөхийн, хааяа хааяа эргэж харан давхиж явлаа. Гэтэл олон буу тачигнан сум тал бvрээр нь шуугин исгэрч эхлэв. Нэг мэдэхэд Эрдэнэ Улиастайн голыг гарч Туулын хойт талыг барин давхиж явлаа.

Буун дуу холдсоор, салхит хошуу хvрэхэд бvр чимээ тасрав.

Эрдэнэ хурдаа татаж урагш эргэн Туулыг    гаталж гараад голын шугуй дагаж хатируулан явжээ.

Салхинд шуугих бургасны дуу, морины амьсгаадахаас өөр чимээ сонсолгvй явсаар горхийн ам өнгөрч vvрийн гэгээтэй золгов.

Дорнот уулсын орой дээгvvр манхайн цайж байгаа шинэ өдөр Эрдэнийн амьдралд юу авчирч өгөхийг таахад хэцvv боловч том аюулаас энэ удаа мэнд гарсан их завшаан сэтгэлд нь ямар нэгэн баярыг авчирч байлаа.

 

XIII

Гамингийн замаас оргон зайлсан Итгэлтийнх Хануй голын өмнөх дvнхгэр хар уулын ард нутаглаж байлаа. Суурь малуудаа зайлуулж чадсанаас гаминд өнчин ишиг ч алдсангvй. Монголд болж байсан vймээн Итгэлтийн гэрт орж ирээгvй  эзний нь сэтгэлийг ч хөндөөгvй байжээ. Гамингууд Луу гvний хvрээнд орж дээрэм хийсэн боловч хоёр гурван навтархай хар гэр зориуд буулгасан Итгэлтийн хашаанд тоож орсонгvй өнгөрчээ.

Нэгэн өдөр Итгэлт хоёр морь бариулж хос морьтой Луу гvний хvрээ рvv Павловын гэр бvлийг эргэх, бас бус ажилтай явжээ.

Павловын эхнэр хvvхэд гамингийн замаас дvрвэж зайлсангvй. Учир нь гамингууд оростой эвдрэлцэхгvйг хичээн оросын харьяат нарт халддаггvй байжээ.

Гарсныхаа маргааш орой нар жаргахын өмнө Павловын сууринд ирвэл хашаанд нь арван хэдэн морь уяатай байлаа. Байшинд өдий төдий хvн шуугилдан их л хөгжилтэй байв.

Морьдоо уяад орвол сvрхий согтсон Павлов угтан ирж тэврэн vнсээд «миний сайн нөхөр баян Итгэлт гэдэг хvн. Эд бол миний нэгэн зорилгот анд нар танилцацгаа» гэж хэлэн орос хэлээр өөрөө орчуулав.

Павлов Ангарын хотод очоод цагаантны бослогод идэвхтэй оролцож Омск хотод гадаадын зэвсэг, дэмжлэгээр байгуулагдсан Колчакийн цэрэгт оржээ. Улаан армийн эсрэг гарамгай тулалдаж большевикуудыг хайр найргvй хядсанаас офицер болжээ.

Уралыг өнгөрөн байлдаж явтал улаан армийн их хvч Колчакийн эсрэг довтолж, Омскийн засаг устаж арми нь эргэж харалгvй зугтав. Нэгэн талаас улаан армийн хvчтэй довтолгооны буцлан хөөсөрсөн их vер, нөгөө талаас хагд өвсөнд орсон тvймэр шиг оволзон гарсан Сибирийн партизанд шахагдаж хаданд хавчигдсан төмс шиг болсон Павлов нөхдийн хамт монгол руу оргон иржээ.

  –Бид эхлээд улааныг зад цохисон. Дараа нь дийлэгдсэн. .Гэвч бууж өгөөгvй. Хvч залгаж байгаад vзэлцэнэ гэж Павлов урт яриагаа дуусгав.

Павловын шар сахал нь урт ургаж, царай нь барзайн дуу нь баргил болсныг Итгэлт ажиглав. Колчакийн дээрэмчдийн өчvvхэн хэлтэрхий болсон энэ хvмvvс ялагдлын хорсол гасланг архины аагаар дарж дуу дуулалдан хашгиралдах нь сэг булаалдсан хэдэн хэрээ гуаглалдан шуугих мэт ажээ.

«Хожигдсон шатрын ноёныг өрөг дээр хичнээн чанга тавивч мадаас аварч болдоггvйн адил, та нарын ажлын хөг өнгөрсөн бололтой» гэж Итгэлт бодовч өнгөн дээрээ нөхрийн гашуудал зовлонг хуваалцан «эр хvн долоо дордож, найм дэгжиж явдаг юм даа» гэж байлаа.

–Бид большевикийн хар   тахлыг арилгасан    цагт Итгэлт бид хоёр монголд арьс ноосны том том vйлдвэр барина гээд Павлов дэргэдээ сууж байсан    Итгэлтийн нуруу руу алгадсанаа миний Итгэлт бол арми    хангаж чадах хөрөнгөтэй, Сава Морозовыг хожиж чадах ухаантай хvн гэж нөхдөдөө гайхуулан хэлэв.

— Өвгөн чинь ч бас балраад байна. Байдаг хэдийгээ гаминд идvvлж  орхисон гэж Итгэлт гашуудалтай хэлжээ.

–Хаа байна. Тэр гамингийн хавнууд,   бид тэднийг дэвсэж орхиё. Yнэн    шvv Итгэлт минь.   Бид дэвсчихнэ гэж Павлов завьжаараа хөөс сахруулан агсрав.

Тэр шөнө Итгэлт Павловын байшинд согтуу оросуудтай унтаад маргааш нь бас л архидав.

Yдийн хирд хоёр морьтой хvн ирсэн нь Жамбал, Зая гэгээн хоёр байлаа. Павловын эхнэр охин хоёр гэгээнийг хөл алдан угтав.

Гэгээн хар захтай цэнхэр торгон дээл дээр шар дурдан бvс бvслээд орос улаан эрээн эсгий гутал өмсчээ.

Итгэлт босож адис авлаа. Павловын авгай хэдэн vг хэлэхэд бvх хvмvvс босов.

— Зvгээр, сууцгаа гээд гэгээн баясгалантай инээмсэглэв. Павловын эхнэр охин хоёр гэгээнийг хуучин, дотно танилын ёсоор vлэмж   хvндэтгэн    зочилж   байгааг хараад «Эд хэдийд ийм сvрхий танилцсан юм бол» гэж Итгэлт гайхав.

Yvнээс өмнө хичнээн хvн цугларавч Павловын байшингийн хамгийн хvндэт зочин нь Итгэлт байдаг билээ. Гэтэл энэ удаа Заяын гэгээн хамгаас илvv хvндлэгдэж, бvхний анхаарлыг татаж байгааг хараад Итгэлтэд атаархах сэтгэл төрлөө.

Заяын гэгээн өнгөрсөн намар Луу гvний хvрээнд заларч ирэхдээ Павловын охиныг харж тvvнийг   шохоорхон  Жамбалаар дамжуулан танилцаад тогтмол  ирдэг зочин болжээ.

Гэгээн, ширээний эхэнд сууж, авгайн хийж өгсөн архийг ууснаа «та бvхэнд чих баярлуулсан чихэр шиг vг хэлье. Саяхан бурхны авралаар баатар цагаан хааны их жанжин тавдугаар богдын хувилгаан Барон-Унгерн гаминг тамын замаар тонилгож хvрээг эзлэн, Богд хааныг ширээнд нь суулгав. Одоо улаан намын хулгайг vнсэн товруу хийх Шамбалын дайнд бэлтгэж байна» гэж хэлэхэд Итгэлтээс бусад хvмvvс   баярлалдан    шуугилдав.

— Ийм сайхан баяр болсны төлөө нэг нэг   хундага дэвшvvлье гээд   Павлов бvхний өмнө   хундаганд архи хийхдээ    миний өчигдрийн ярьж   байсан vг    хоосон vг биш байгаа биз гэж Итгэлтээс асуухад тэр хvчлэн инээснээ «Тийм. Чиний vг хэзээ ч хоосон vг байгаагvй» гэлээ.

Хvмvvс хундагатай архиа тулгаад хөнтрөхөд Итгэлт бусдын нvдийг хариулж байгаад цацаж орхилоо. Жамбал гэгээний хажууд суун хэлэх vгийг нь заана. Нvvр нь нилээд улайсан гэгээн, ам халан ярьж байхад согтсон хvмvvс эвшээвч сонирхон сонсож байгаа дvр vзvvлнэ.

–Хатан, авхай  хоёрт  манай   гэгээн өчvvхэн бэлэг авчирсан юм гээд   Жамбал   өврөөсөө   хадаганд боосон очиртой алтан  бөгж, эрхий дарам сувдтай ээмэг хосыг гаргаж өгөхөд бvх цугларагсад шижир алтны чанарыг гайхан шагшрав.

— Энэ бөгж, ээмгийг Цогт бэйсийн хvрэн дархан гэдэг хvн хийсэн юм гэж бэлэглэсэн юм нь олны анхаарлыг татаж   байгаад баярласан  гэгээн хэлэв.

— Алт, та нар   хараач гээд Павлов бөгжийг гэгээвчээр орсон нарны гэрэлд барьснаа нарны гэрэл хvртэл шунаг гэгч нь шингэж байна гэлээ.

–Алт шиг сайхан юм хаа байх вэ? Одоо арван пvv алттай бол большевикуудыг бут ниргэхэд тун амархан байна гэж нэг хvн хэлэв.

–Манай хааны алт арван пvv лав байсан. Тэгээд тус болсонгvй. Yнэнч албат бид нь энд аглаг ойд зэрлэг араатны дунд архи  уугаад баларч  байна  гэж бас  нэг согтуу хvний ойворгон дуугаар хэлэв.

–Алтыг  цэгнэж  чаддаг  байх хэрэгтэй. Тэгвэл тvvний хvч хязгааргvй их. Одоо арван пvv алттай бол Америкт очоод юу ч хийж болно гээд Павлов бөгжийг эхнэртээ буцааж өгөв.

Хvрээнд гамин ялагдсан мэдээг аль эрт сонсож зvрх чичирч, сvнс нь зайлсан хятад пvvсvvдээс архи зээлээр авчруулан хоног гаруй найрлаад гэгээн буцахдаа «Та бvхэн миний өчvvхэн гэрт зочлон очихыг хvсье» гэлээ.

Тэр орой Итгэлт буцахдаа «Павлов минь. Би удахгvй нvvж ирнэ. Тэгээд газрын хөрсийг эргvvлнэ» гэжээ.

Бадарч хvрээнд гамин дарагдсаныг сонсмогц Төмөртэй хамтарч олсон буу зэвсгээ хэрэглэн хэдэн хvний хамт мордож Луу гvний хvрээний хэд хэдэн хятад лангуунуудын өнгөтэй, өөдтэй бvхнийг цөлмөн авчээ.

Энэ vед улаан армид бут цохигдсон цагаан цэргийн хэсгvvд Тvнхэнээр дамжин монголын нутагт орж Павловын удирдлагын дор нэгдэн баронтой холбоо барьжээ.

Чингисийн их тулгуур төрийг босгож, их монгол улсыг байгуулна гэсэн бароны хуурамч vгэнд итгэсэн монголын феодалуудын идэвх сэргэж Богдын лvндэнгээр нутгийн ардуудаас агт морь татан цэрэг дайчилж, ямар ч хаалгыг тогтоохгvйгээр монгол нутгийн умраас нэвтрэн гэрэлтсэн эрх чөлөөний их нарыг таглах тэмцэлд орлоо.

Ингээд сайд Ван, Заяын шавь Луу гvний нутагт орос монголын хамтарсан цэрэг байгуулагдаж монгол жанжин нь сайд вангийн Пvрэв туслагч, орос жанжин нь Павлов болжээ.

Энэ цэрэг нь юуны өмнө хятад пvvсvvдийг дээрэмдэж эхлээд дараа нь монгол малчдыг дээрэмдэж очсон газраа архидан завхайрч байлаа.

Аюул аюул зэрэгцэн, амьсгалах зай хомсдсон энэ vед Өлзийнх Гvнжийн уулын ар хормойд нутаглаж байлаа.

Нэг өдөр тэднийд хоёр янзын гийчин ирж энэ бор гэрийн доторхи амьдралыг өөрчлөв. Өглөө Цэнд vнээгээ гилж явахад зээрд морьтой, хөх даалинбуу хуучин дээлтэй баргил бор хvн ирж нөхрийг нь сураглан асуугаад гэртээ бий гэхэд нь шууд очлоо.

— Нохой хорио гэсэн гийчний дуугаар гарч ирсэн Хуяг нvд нь том болон инээмсэглэснээ «Чи чинь газрын хаанаас гараад ирэв» гээд морио гэрийн бvслvvрээс уяж байсан Доржийн дэргэд очив.

Цэрэг дайны хэцvv цагт танилцан нөхөрлөсөн хоёр цайз уулзаж юуны өмнө золгоод, бие биесийн өөрчлөгдсөнийг гайхан ярив.

Гэрт орж Өлзий, Хуяг хоёр цай чанаж байтал Цэнд ирж цай хоол, архи болон Доржийг дайлав. Дорж цэргээс хэрхэн буцаж ирсэн. Хужирбуланд яаж амьдарч байсан, гамин орж ирсэн Богд, да Жунтангийн зурагт мөргөж, цэрэг зэвсгээ хураалгасныг нэгд нэггvй яриад «одоо нэг бол vхэх, эсхvл сэхэх цаг болжээ. Yхэхийг хvсэх хvн байхгvй болохоор сэхэхийг зорих, сэхэхийн тул vзэлцэх цаг иржээ. Юуны өмнө манай орныг дур мэдэн дээрэмдэж байгаа гадаадын хулгай нарыг хөөж гаргах хэрэгтэй болоод байна» гэж хэлэв.

— Барьсан зэвсгээ хураалгаж орхиод юугаараа хөөх юм бэ? гэж Хуяг асуугаад Дорж руу сэтгэл хангах хариу горьдон ширтэв.

—  Зэвсэг олдох болно.   Чи  гоймон баатрыг танина шvv дээ! гээд нvдээ цавчлан Хуягийг ажив.

–Танилгvй яахав. Золбоотой эр шvv гэж Хуяг хэлээд тамхи асааж авлаа.

Дорж бас тамхи асааж аваад хэсэг дуугvй сууснаа өмнөх аягатай архиас том балгаж тавиад «гоймон баатар, бид нар, ардын нам байгуулаад, оросын шинэ засгийн газраас тусламж олж монгол улсаа чөлөөлөх гэж байгаа…» гэхэд нь vг дуугаралгvй сонсож суусан Өлзий:

— Ардын нам гэнээ? гэж лавлан асуув.

—  Тийм. Ардын нам! гэж Дорж давтан хэлэв.

— Чи чинь  тэр  ардын  намын  хvн  vv?  гэж  Өлзий асуув.

— Тийм. Би бол ардын намын хvн.

— Та нар чинь улаан оростой сvлбээтэй амьтад уу?

— Тийм.

—  За тэгвэл хvv  минь  явж vз. Хvvгий минь битгий уруу тат. Бид  чинь  бурхантай   шашинтай монгол  хvн Ардын нам, улаан оростой   нийлж сvнс, сvлдээ алдахгvй гэж Өлзий ууртай бөгөөд шийдэмгий хэлэв.

—  Аав аа та юу болж байна. Энэ чинь миний сайн нөхөр шvv дээ гэж Хуягийн хэлэхэд нь:

— Юу ч гэсэн тэр. Би  тэр улаан намын чинь тухай сайн мэднэ.  Хvv минь зvгээр явж vз. Эсвэл ах нь хошуу тамганд очиж  хэлнэ. Бид та нартай адил  бурхан шашнаа харааж чадахгvй гээд Өлзий өндийж суув.

Дорж ардын намын vзэл бодлогын тухай ярихыг оролдсон боловч Өлзий яриулсангvй. Хан өндрийн хvрээн дээр байдаг лам багшаасаа хэдхэн өдрийн өмнө ардын намын тухай сонссон Өлзийн сэтгэлд ардын намыг жигшин занах бодол оргилон Доржийн vг бvхний хариуд «Чи яв. Тvргэн зайл» гэдэг ганцхан хариу өгч байв.

Хуяг бол ардын намын тухай ац бодолтой байлаа. Монголыг чөлөөлөх гэдэг нь зөв мэт боловч бас л гадаадын хvмvvстэй нэгдэж байгаа болохоор эргэлзээтэй ажээ. Доржийн ярианаас vзэхэд цэрэгт танилцсан нөхөд нь бараг л тэр намтай нийлснийг бодоход бас л учиртай мэт. Гэтэл Доржтой удаан ярьж учрыг ойлгоё гэхэд Өлзий тvvнийг хөөгөөд боломж өгсөнгvй.

— Yнэн явдал  хэзээ нэгэн  цагт давж гардаг.   Бидний хэрэг vнэн, зөв болохоор давж гарна. Өвгөн та тэр vед буурал толгойгоо шаана даа гээд Дорж vдийн хирд явжээ.

Орой нар ханын элэг өөд гарч байхад буу зэвсэгтэй хоёр хvн ирж Хуягийг тавдугаар Богдын хувилгаан Барон жанжны цэрэгт дайчлах тухай улаан шугамтай бичиг өгчээ.

–За мэдлээ. Би   цэрэгт явж сурсан хvн. Маргааш өглөө мордоод хошуу тамган   дээр очъё гэж Хуяг тайван бөгөөд итгэлтэй  хэлэхэд нь хvн бvхнийг хvчээр эхнэр    хvvхдий    нь   бахируулж   чарлуулан   vдvvлж,   нус нулимсаар нь угаалган дайчилж авсан цэргvvд зөвшөөрөн явжээ.

–Хvv минь бас л салдаг болжээ. Гэвч Барон жанжин гэдэг чинь тавдугаар Богдын хувилгаан гэнэ билээ. Миний хvvг бурхан өршөөг гээд Өлзий уйлав.

— Зvгээр аав минь. Би эргээд л ирдэг шvv дээ.

— Уул нь Богд маань дааж байгаа цэрэг юм гэдэг шvv хөөрхий. Хvvгий минь төрийн сvлд өршөөж, тvмний заяа тvшиг.   Баруун   хацарыг   чинь   vнсье.   Ирэхэд чинь аав нь зvvн хацрыг чинь vнсэнэ гээд хvvгийнхээ баруун хацрыг vнэрлэн vнслээ. Байн байн ханцуйгаараа арчивч Өлзийн нулимс ундран урссаар байлаа. Цэнд эхэр татан хvvхэд шиг уйлан, гарсан нулимсаа шимж байв.

Хуяг хар морио унаж явахдаа Цэндэд «Пvрэв тайжийн дээрэмчидтэй нийлэхгvй. Харин ардын намтай нийлнэ. Аавд маргааш   хэлээрэй» гэжээ.

Нар ертөнцийн тvмэн зовлонг харахгvй гэсэн юм шиг хэсэг vvлний  цаагуур орж  нvvрээ барайлгав.

Эргэн эргэн харсаар хатируулан холдож байгаа Хуягийн хойноос харж байсан Цэндийн нvдэнд гялалзсан хар солонго татан тvргэн гулгаж байгаа могой шиг жирвэлзсээр vргэлжилсэн битvv хар туяа болов.

 

 

XIV

Бароны цэрэг хоёр дахь удаагаа хvрээ рvv довтлоход Эрдэнэ, Цэцэн хан аймгаас татсан зуун цэргийн дарга болоод байлаа.

Нэг дэх удаагийн довтолгооны vед Хоолтын давааны ард байсан хорь шахам гаминг устгахад гарамгай байлдсанаар Эрдэнэ ингэж дэвшжээ. Хорь шахам гаминг дайран орж устгаад олзолсон зэвсэг болон бусад юмаа хоёр морин тэргэнд ачин очиход Барон жанжин «өрөө гарыг нь атгаж, таван алтан маниадаар шагнажээ.

Амьдралдаа атгаж vзэх нь битгий хэл санаж байгаагvй энэ их хөрөнгөтэй болоод байхдаа Итгэлтээс баян болсон юм  шиг санагдаж  байжээ.

Хоёр дахь довтолгооны vед Эрдэнийн анги Улиастайн голыг уруудаж Наймаа хот руу дайрчээ. Модчингоос буудсан Бароны их буунд сандарсан гамин Наймаа хотоос ухарч амжаагvй байхад угаас Галшараас гаралтай өндөр цагаан морьтой Эрдэнээр манлайлуулсан цэрэг Наймааны хойт хэсгийг эзлэн хvрээ рvv ухарч байгаа гаминг цавчилж байжээ.

Yдийн хирд гамингийн санд мэнд орхисон хvрээ рvv хуйгvй сэлээдий буугаа бvсэндээ хавчуулсан Эрдэнэ цагаан морин дээрээ vл мэдэг хөндлөн суугаад Гороодын улааны өмнvvр гарч зvvн сэлбэд ойртон ирлээ. Ард нь яваа цэргvvд «Арын замаар алхалж байдаг. Атриа сvvлтэй борлог морь, албаар биднийг захиран суугч атаман хэргэмтэй Семонов» гэж бvдvvн нарийн хоолойгоор дуулалдан явах нь Эрдэнэд сонсогдон дууны аяыг хамраараа даган гиншиж явлаа.

Гэнэт Эрдэнийг морины амыг татан зогсоход ард нь жагсан явсан зуун хvн зогсож, дуу гэнэт тасрав. Өмнө нь нуруу модноос дvvжлэгдсэн хоёр хvн vл мэдэг найган хөдөлж байв.

Энэ бол гамингууд биш, тэдэнд монголыг худалдсан ноёд ч биш, харин ядуу зvдvv хувцастай энгийн монгол хvмvvс байлаа.

Бароны хоёр орос цэрэг уранхай хөх дээлтэй ахимаг насны хар хvнийг дvvжлvvр рvv чирэн явахад арваад насны бvстэй хvvхэд «Аав аа, миний аав аа» гэж хашгиран гvйж очиход нэг цэрэг өшиглөв. Хvvхэд гэдрэгээ унаснаа босож нэг алхаад дахин унаад сэтгэлийн гvн ёроолыг доргиулсан дуугаар «Аав аа, миний аав аа» гэж хашгиран байв.

Эрдэнэ ухасхийн давхиж хар хvнийг чирч яваа хоёр цэргийг дvvжлvvрийн дэргэд гvйцэж очив.

—  Болохгvй. Та нар энэ хvнийг тавь гэж хашгиран хэлэв.

Хоёр цэрэг омголон цагаан морио тогтоож ядан байгаа Эрдэнийг, урамдан ойртож байгаа бяруун бухыг ногоо хазах зуур хялайн харж байгаа нас шvд гvйцсэн том бухын нvдээр харж байснаа, нэг нь баргил бvдvvн хуруугаараа салаавч хийж нулимаад Эрдэнэ рvv барив.

Эрдэнийн уур дэлбэрэн шатаж бvсэндээ байсан сэлээдийг атган автал дэргэд нь ирсэн монгол цэрэг гарыг нь шvvрэн барьж аваад:

— Та болохгvй гэлээ.

«Аав аа. Миний аав аа!» гэж хvvхэд хашгирсаар байхад цагаан цэрэг хар хvнийг дvvжлээд хөгжилтэй инээв. Бароны цэрэг бол монголыг аврагч гэж Эрдэнэ итгэж байсан билээ. Гэтэл ядуу монголыг нялх vрийн нь нvдэн дээр дvvжлээд хөгжилтэй инээж байгааг хараад өөрийн гэнэн сэтгэлийг ойлгов.

Тэгээд мориндоо ташуур өгч баруун тийшээ нvд анин давхилаа. Хойноос нь цэргvvд нь хэд дахин дуудсан боловч Эрдэнэ сонссонгvй.

Хvрээний зvvн талд буу дуугарч эхлэхэд Бат сэрж босоод хааны хаалгаар гvйн гарах гэтэл хэдий нь босоод хашаан дотор зогсож байсан багш нь хориглоход арга  буюу зогсов.

— Гэвш   минь энэ лvн лvн  гэж  байгаа чинь нөгөө vхэр буу гэдэг нь бололтой. Хvнд ингэж бие биеэ алж байх ямар хэрэг байна даа гээд Эрэнчин явж гэрийнхээ хатавчийг тvшин зогсов.

Гамин орж ирээд энд тэндгvй дээрэмдэн монгол, хvний нэр төрийг доромжлон байхыг Эрэнчин сэтгэл өвдөн харж байлаа. Тэгээд төр, шашныг толгойлж байгаад монгол орныг тvмэн зовлонд унагаасан Богдод хорсох сэтгэл нь улам их болж «Монгол орныг яавал аврах вэ?» гэсэн асуудлыг өөрөө өөртөө байн байн тавьдаг болжээ. Гэтэл ямар ч хариу олддоггvй бөгөөд хэрэв бурхны сургаалаар хичээнгvйлэн номхон суугаад байвал улс vндэс сөнөхөд хvрэх нь дамжиггvй байжээ.

Монгол шарын шашныг зовлонг тонилгож жаргалыг эдлvvлэхийн тул залжээ. Гэтэл монгол, шашин нэвтэрснээс хойш өөдөлсөнгvй явсаар эцэст нь ийм байдалд хvрэхэд аврах хvч шашинд vгvй ажээ.

Эрэнчин ямар ч гэвштэй хэд хоног маргаж, тvvнийг уг дуугарах чадалгvй болгож чадна. Гэтэл гамингийн ганц суманд хариу хийж чадахгvй байлаа. Зөвхөн Эрэнчин ч биш гандан хvрээний бvх лам нар нийлж ном уншаад гамингийн vйлдэж байгаа бузар булай зvйлийг зогсоох чадалгvй гэдгийг Эрэнчин мэдэж байлаа .

Шарын шашнаас болж монгол хvн бvхэн бурхан болох гэж зvтгээд улс орон, vндэс угсаагаа мартсанаас дэлхий дахины бусад улс тvмнээс арчаагvй хоцроод гар нь загатнасан бvхэнд доромжлогдох болжээ гэж Эрэнчин боддог болжээ.

Гэвч Эрэнчинд энэ орныг аврах нь битгий хэл, аврах замыг зөвхөн зааж ч чадах эрдэм ухаан байсангvй. Эрэнчинг эрдэм ухаантай лам гэж олноор хэлэлцдэг. Гэтэл хийсэн юм гэвэл өдий төдий хvнийг өөр шигээ арчаагvй болгожээ. Энэ бvхнийг бодоход Эрэнчингийн сэтгэлийг ямар ч гэрэл гэгээгvй бухимдал эзлэв.

Уулаасаа хөл, чимээ багатай гандан салхинд хөдөлсөн бургаснаас айж зугтаад бутанд хурсан туулай шиг нам гvм болоод тэртээ зvvн зvгт сонсогдож байгаа бууны дуу ертөнцийн ганцхан хөг аялгуу болж байлаа.

–Багш аа гэртээ оръё гэж Батын хэлэхэд Эрэнчин шавь руугаа ажиглан харснаа «өөр ч яах вэ дээ» гээд гэртээ оржээ.

Yдээс хойш бууны дуу тасрав. Бат гадаалах нэрээр гарч, гинжнээсээ тавигдсан нохой шиг алга болов. Явсаар хятадын их чөлөөнд хvрч очив. Эзэд нь дvрвэж эзгvй vлдсэн хятад пvvснээс хvрээнийхэн шуудайгаар юм зөөж гvйлдэн байв.

Бат vvнийг гайхан, тvvнийг сонирхон алмайрч өмнөөс нь сайхан цагаан морьтой монгол хvн мориныхоо хар хурдаар давхиж ирлээ. Тавиад алд газар ирэхэд нь эцгээ гарцаагvй таньсан Бат «Аав аа. Миний аав аа» гэж хашгиртал Эрдэнэ морины амыг залж хойш эргvvлэн улам хурдлав.

— Аав аа. Миний аав   аа гэж   байдаг тэнхээгээрээ хашгиран хойноос нь гvйв.

Саяхан нvдний нь өмнө дvvжлэгдсэн хvний хvvхдийн дуу дахин чихэнд нь хадсан Эрдэнэ мориныхоо дэлэнд хацраа наан бөхийж, зvvн хvрээний баруун талаар хойш давхин удалгvй далд оржээ.

Эцгийн нь бараа аль хэдий нь тасарсан боловч Бат гvйсээр андуу нарын их чөлөөний баруун vзvvрт ирээд бахардан унав.

Зvvдэндээ учирч ярилцан өдөр бvр хvсэн мөрөөдөж явсан эцгээ хэдхэн алхмын тэртээ харсан боловч уулзаж чадаагvй Бат оройн нар жаргах vед багшийндаа ирлээ.

Батыг ор сураггvй алга болсонд сэтгэл нь зовсон Эрэнчин байж болохоор айл бvхнээр шавиа сураглан олж ядаад хэдэн шавь нартайгаа хамт гудамжинд зогсож байв.                                                                  

Батыг хараад vлэмж баярлан угтаж очоод:

— Иш  гэвш  минь гэрээ  мартсан  гэсэр  гэгчээр энэ vймээний цагт хаагуур морилж яваад ирэв дээ гэхэд нь:

–Аав. Миний аав… гэхээс өөр хариу хэлж чадсангvй. Хэсэг байж тайвширсны дараа Эрэнчинд бvх болсон явдлаа ярьсанд:

— Амьд явбал алтан аяганаас ус ууна гэдэг юм. Аавтайгаа заавал уулзана гэж Батыг тайтгаруулав. Тэр орой нэг шавь нь ирж Эрэнчинд хvрээний сvvлчийн сонинг ярьжээ.

— Багш аа Барон жанжныг богд, тавдугаар Богдын хувилгаан  гэсэн гэнэ.   Мөн хол  хувилж  шvv  гэхэд нь Эрэнчин  их л  хөгжилтэй   инээж:

–Хар архины шилэн дотроос харсан юм болов уу. Халх нэг богдоос мундахгvй балаг хvртсэн юмсан. Хоёр болсон бол  хэцvvджээ гэлээ.

— Бароны   цэрэг  хvрээний   эзэн   болж  өдий   төдий гэмгvй  номхон  хvнийг дvvжлэн,  айл  гэрийг дээрэмдэн байлаа.

Нэг орой Эринчингийнд, нөгөө тvвдэд ном сураад ирсэн гэвш ирж тэр хоёр удтал ярив,

— Ер нь бодоод л байхад бурхны сургаал гэдэг чинь хоосон зvйл байна гэж Эрэнчинг хэлэхэд нөгөө хvн гайхан харснаа:

— Багш минь та дэмийрч байна уу?

–Огт vгvй, харин ухаан орж байна.

–Ландором яг ингэж асуугаад эхэлсэн юм шvv. Чи эртхэн хvрээнээс зайлбал дээр  байх гээд нөгөө хvн босож тvргэн гарлаа.

Эрэнчин хамаг сайхан насаа бурхны ном vзэхэд зориулжээ. Тvvний уншсан номыг тэргэнд ачвал олон даачаа болно. Гэтэл сvvлийн vед vзсэн мэдсэн бvхэн нь хоосон юм шиг санагдаж эхлэв.  Хvсэл эрмэлзлийг тэвчиж нярваан дvрийг олох хэрэгтэй гэж бурхны ном сургадаг байлаа. Гэтэл хvсэл эрмэлзлийг бvх нийтээр тэвчвэл хорвоогийн амьтад сөнөхөд хvрнэ. Тэгвэл бурхан, тvvний сургаал амьдралын эсрэг, амьд явахын эсрэг ажээ.

Эх болсон зургаан зvйлийн хамаг амьтны тусын тулд гэдэг бурхны сургаал тэдэнд амьдрал жаргалыг биш, харин нийтийн vхэл, мөхлийг ерөөдөг ажээ.

Сvсэгтэнг номхон дорой байлгахын тулд олон зvйлийн сvрдvvлэх аргыг богд зонхов зохиосныг Эрэнчин сайн мэдэж байлаа. Гэтэл бурхны шавь нар өөрсдөө хvсэл эрмэлзлээс салж байсан удаагvй. Эцэстээ монгол оронд буу зэвсэг барин тvмэн хvний амийг сvйтгэхээр ирсэн бароныг тавдугаар богдын хувилгаан гэж олон тvмнийг хуурч эхлэв. Энэ бvхэн бодогдоод ирэхэд «чи хvн амьтныг жаргуулахын тул юу хийсэн бэ?» гэдэг асуудал Эрэнчингээс салахаа болив. Гэтэл хий цэц булаалдахаас өөр юу ч хийгээгvй бөгөөд Эрэнчингийн цэц булаалдан ном хаялцсанаас болж өлсөж зовсон нэг ч амьтан цадаж жаргасангvй. Эрэнчин богд зонховын сургаалд эргэлзэж эхлэх vедээ бvр ч шургуу ном уншиж эхэлсэн. Гэвч унших тутам эргэлзэх нь их болж билээ.

— Гэвш ээ! Чи бурханд итгэдэг vv? гэж нэг орой Эрэнчин Батаас асуув.

Бат багш нь чухам яагаад ийм юм асууж байгаагийн учрыг олж ядан гайхаж тvvнийг ширтэв. Эрэнчин цагаан сэтгэлийн туяа бадарсан зөөлөн нvдээр шавиа харж байснаа гашуудалтайгаар санаа алдаад «Гэвш минь ертөнц дээр итгэлээ алдах шиг хэцvv юм байхгvй бололтой» гээд хэсэг дуугvй бодол болон байснаа «Чамтай ч юу гэж ярих вэ дээ» гэж хажуулдан хэвтлээ.

Ингэж байтал багш нь ном vзэхээ бvр болиод, vг дуу нь цөөхөн болсноор барахгvй уцаар ууртай  болов.

Нэгэн удаа Батыг дагуулан гадаалж явахад нь нэг авгай ирээд хайрцаг шvдэнз барьж ерөөл авах гэхэд «би ерөөл гэдэг юv юм бэ гэдгийг мэдэхгvй» гэж уцаарлан хэлжээ.

 

 

XV

Тvвд газрын нандин хvжний анхилуун vнэр нэвтэрсэн том тасалгааны дунд тавьсан ногоон сандал дээр муу хийцтэй улаан шавар бурхан шиг Богд гэгээн морилон суув.

Ширээнд нь хийсэн баян хуур оросын хөгжмийн их зохиолч Чайковскийн дөрөвдvгээр симфонийн хэсгийг эгшиглэвч тvvнийг сонсож байгаа шинж байсангvй. Энэ ширээг баатар цагаан хаан бэлэглэжээ.

Богдын сохорсон хоёр нvд цагааран гөлөрч хааяа, хааяа шазуур нь татвалзана. Гаднаас нэг лам орж ирээд алгаа хавсран сөхөрч:

— Нарангэрэлт тvмэн наст богд Жавзандамба танд айлтгахын учир, гэгээний  аврал тавдугаар богдын  хувилгааны чадлаар хvрээнээс  хөөгдсөн гамин  хойт зvг зугтан   явахдаа   мал   хөрөнгө  дээрэмдэж,   хvн   амьтан сvйтгэж байгаа  мэдээг авлаа гэж уянгалуулан өгvvлэхэд богд эвшээснээ:

— За мэдлээ. Чи энэ чихэнд чийр болсон юмаа зогсоогооч гэх зуур том алтан бөгжтэй долоовор хуруугаар сандлаа заав.

Лам бөхөлзөн очиж ширээний баян хуурыг зогсоогоод дахин алгаа хавсран сөхөрч:

— Нарангэрэлт тvмэн наст Богд Жавзандамба танд айлтгахын учир, их төрийн сайд.ноён ирээд таныг хvлээж байна гэлээ.

–Би завгvй. Харин чи Данигай сойвонг оруул гэж амандаа бvвтнэв.

Удсан ч vгvй нөгөө шадар сойвон орж ирээд өмнө нь сөхрөв.

— Данигай юу?

—  За, эзэнтэн минь би байна.

–Чи анги Эрэнчинг мэдэх vv?

–За мэднэ. Эзэнтэн минь

— Өчvvхэн тэр хорхой өдөр шөнийн  хорин дөрвөн цагт намайг муу хэлж байдгийг чи мэдэх vv?

— За мэдэхээр барах уу даа. Би танд хэдэн удаа айлтгасан билээ.

— Аа тийм билvv. Тvvний насны тоо гvйцсэн.

— За  мэдлээ гээд Данигай гарч одлоо.

Өнгөрсөн өвлийн эхээр Жамбал  Цамба хоёр хvрээ орж ирээд Бароны анхны дайралтаас чангарсан гаминд хоригдож, гандан дээр Далайчойнхор вангийн нэг ламынд сууж байлаа.

Ингэж байхдаа мөрийтэй хорол тавьж алдаад нилээд өртэй болжээ. Барон орж ирсний дараа тvvнээс айж хvрээний айлуудаар нуугдсан энгийн худалдааны хятадуудыг Баронд барьж өгнө гэж сvрдvvлэн хахууль авч овоо юм олсон  боловч өрөө дарж бас л чадсангvй.

Нэг орой зvvн хvрээнд айлд байж байтал Данигай сойвон орж ирээд тvvнтэй танилцаж маргааш нь тэдний гэрт зочлов.

Сойвон тэр хоёрыг архи, айраг, тарган махаар дайлж удтал ярилцав.

— Та хоёр богд Жавзандамбын их хишиг хvртэх хvсэл байна уу? гэж Данигай асуув. Данигай, энэ хоёроор анги Эрэнчинг тонилгуулах бодолтой   байснаас ингэж сайхан зан гаргажээ.

–Яаж хvртэх гэж? гэж Цамба асуув.

Данигай хэсэг дуугvй суув. Цамба сойвонгийн амыг ширтэж байлаа. Харин Жамбал хултай айргийг авч шимлээ.

— Гандангийн анги Эрэнчинг таних уу?

–Танина гэж Цамба хэлээд Жамбал руу харлаа.

— Тэгвэл богдын тааллаар тvvний насны тоо гvйцсэн гэж Данигай хэлэхэд Жамбал  гөлийсөн хvйтэн нvдээр ажиглан байснаа:

— Тэгээд бид хоёр анги Эрэнчинг алах хэрэг vv гэж шууд асуув.

— Тийм.

— Бид хоёр лам улс. Хойтохоо бодно гэж Жамбал хэлжээ.

Данигай Жамбалыг ширвэн харлаа. Тэгээд гурван мөнгөн аяганд архи хийж, нэгийг өөрөө аваад удаан шимж уув.

–Тус бvрд чинь зуун  алтан  маниад өгнө. Цамбын   нvд  том   болж   нvvрэнд   нь   баярын   туяа алгуур тодорч  «хэрэв  Нарангэрэлт…»  гээд  vгээ  эхлэх гэтэл Жамбал нvдээрээ дохио өгч зогсоов.

–Бид сvнстэй улс. Тийм том нvгэл хийж  чадахгvй гэж   Жамбал   хэлэхэд  Данигай   онигор   нvдээ   зальтай, цавлан инээмсэглэж

— Гурван зуун  алтан маниад өгье гэж  хэлэв.

 Жамбал  ширтэж   байгаа   Цамбын   нvдэн «за  одоо боллоо» гэсэн тэмдэг тодорхой байв. Гэвч Жамбал нэгэн удаа ширвэж харснаа дуугvй   хэсэг суув.

–Бидэн   шиг   усан   нvдтэй,   цусан   зvрхтэй   улсад дааж боломгvй нvгэл байна гээд Жамбал аягатай архийг авлаа.

— Дөрвөн зуу болгоё.

Жамбал нvvрээ алгаараа арчиж бодолхийлэн хэсэг сууснаа:

— Дээдсийн   таалал тийм бол бид дагая гэж хэлээд Данигайг ширтэв.

Энэ ярианы дараах орой Эрэнчин Батыг дагуулан гадаалахаар гандангийн захад гарлаа.

Хотын олон нохдын хуцах тасралтгvй дуу янгинаж, тэнгэрт vй тvмэн од мяралзан баруун хойноос тасалдсан хvйтэн салхи vлээж байлаа. Хэдхэн алхмын цаана байгаа юм харагдахгvй ажээ.

— Гэвш   ээ, мөн  харанхуй  шөнө өө.  Ийм  шөнө чи хонь манаж vзсэн  vv? гэж Эрэнчинг асуухад   дэргэд нь явсан Бат:

— Хавар vзээгvй. Зун бол vзсэн гэв.

–Би иймэрхvv шөнө адуу ч манаж vзсэн гэж хэлээд Эрэнчин тэнгэр рvv харснаа:

— Балдан бид хоёр багадаа яг л иймэрхvv шөнө хонь манаж байгаад хот руу гэтэж байсан нэг чоныг гишгэчих шахаж билээ гээд инээмсэглэв.

Эрэнчин сvvлийн vед багын өнгөрvvлсэн амьдралаа ярих дуртай болжээ. Ингэж ярихад Эрэнчинд хоёр сэтгэл төрдөг байв. Нэгдvгээрт багын тэр амьдрал нь тvvний хамгийн сайхан vе санагдаж баяр жаргалын сэтгэл төрнө. Хоёрдугаарт тийм сайхан амьдралаа эцэст итгэл утга   чанараа   алдсан   энэ   амьдралаар   сольсноо бодох тутам гомдоод барагдашгvй гунигтай сэтгэл төрнө. Энэ удаа ч яг энэ хоёр сэтгэгдэл зэрэгцэн байлаа.

— Гэвш ээ чи хvнд хэрэгтэй юм хийсэн vv? гэж Эрэнчинг асуусанд Бат учрыг нь олж хариу өгч чадсангvй.

— Хомны шатыг удаан эдэлдэг юм уу?

Эрэнчин урьд залуудаа тэмээний хомны шат хэд хэдийг хийсэн билээ. Тэгээд одоо бодоход, хvнд хэрэг болох юм тvvнээс өөр юу ч хийгээгvй мэт санагдав. Гэтэл тэр нь одоо байдаг эсэхийг өөрөө  мэдэхгvй байжээ.

–Уддаггvй юм аа багш минь. Эвдрэх дээр нь чавганц нар бяц цохиод тvлчихдэг юм гэж Бат сvрхий мэдэмхий хариулав.

Эрэнчин гомдолтойгоор санаа алдав. Хомны шат удаан байдаг юм гэж хариулсан бол Эрэнчин хязгааргvй баярлах байж билээ. Гэвч Бат тvvнийг яаж мэдэх билээ дээ.

Тэр хоёр цааш хэд алхтал хажуугийн хvрднээс хоёр хvн гарч шууд Эрэнчингийн дэргэд очмогц бvдvvн бороохойгоор зэрэг цохиж унагав.

Дахин цохих гэтэл гудамжны vзvvрт хэдэн хvний ярилцах дуу гарч нөгөө хоёр хvн харанхуйд шингэж алга болов.

Юу болсныг өнгөрсөн хойно нь мэдсэн Бат багшийгаа тэврэн авч «Багш аа! Багш аа!» гэж хашгирав.

Батын чарлаж хашгирсан дуугаар хvмvvс гvйн ирэв. Эд бол номын нийлэг хийгээд тарж явсан Эрэнчингийн шавь нар байжээ.

Зарим нь багшийгаа авч гэр рvv нь явцгаав. Зарим нь цохисон хvнийг олох гэж ийш тийш гvйлдсэн боловч харанхуй шөнө зугтан алга болсон тэднийг яаж олох билээ.

Өглөө нь гандангаар анги Эрэнчинг гадаалж явахад нь хоёр дээрэмчин цохижээ гэдэг яриа бvр дэлгэрсэн байв.

Yд өнгөрөхийн vед Эрэнчин нvдээ алгуурхан нээж дэргэд нь байсан шавь нараа ажиглан харж:

— Намайг битгий зэмлээрэй. Би өөрөө төөрч явсан хvн шvv гэжээ.

Орой бусад шавь нараа явуулаад ганц Батыг дэргэдээ vлдээжээ.

– Намайг хэн цохисон бэ?

— Дээрэмчин цохисон.                     

— Юугий минь авсан бэ?

— Юу ч  аваагvй

— Юу ч аваагvй болохоор дээрэмчид биш бололтой. Богд цохиогvй байгаа?

— Хаанаас даа. Багш  минь Богд гэгээн юу гэж таныг цохих вэ?

— Юу ч л гэсэн дээрэмчин биш.Чин ван Ханддорж, Чин сvжигт чин ван да лам Цэрэнчимидийг хэн алсныг чи мэдэхгvй биз дээ. Богдын гар  нь урт юм шvv дээ. Дvv минь энэ харанхуй нvхнээс зайлж vз гээд дуугvй болов.

Гэрийн дотор нам гvм бөгөөд том тосон дэнгийн гэрэл их бага болон асаж Эрэнчин удаан бөгөөд тасалдан амьсгалж байв.

— Гэвш ээ чи ухаантай хvн. Өөрийн  замыг бодох хэрэгтэй байна. Над шиг өнгөрvvлсэн амьдралаа эргэж харж vр ашиггvй гаслах, vзсэн бvх юмандаа итгэл алдах гунигт  битгий  хvрээрэй. Миний   амьдрал  дууссан   газраас  амьдралаа  эхлэх хэрэгтэй.  Эхлээд явахад өргөн дэлгэр зам шиг санагдаж байсан. Гэтэл одоо миний өмнө жим ч vгvй болов. Хvv  минь чи   эхлээд нарийн боловч  явах тутам өргөн болдог замыг олж ав. Тэр бол энгийн хар амьдралын зам бололтой…гээд баахан дуугvй болсноо чи нөгөө хадгаа аваад өгөөч гэв.

— Соном хадаг уу?

Эрэнчин нvдээрээ «тийм, нөгөө хадаг» гэж дохио өгсөнд Бат шvvгээнээс нандигнан боосон Жавзангийн хадгийг авч өглөө. Эрэнчин хадгийг чанга атгаж нvдээ анихад нvдний  нь булангаар тунгалаг нулимс бултайв.

Төгсгөлд нь  хоосон өнгөрvvлснээ   мэдсэн  амьдралд нь энэ хадгаас vнэтэй, vнэнч юмгvй байв. Гэвч хойтохоо даатгаж өгсөн энэ хадгийн хариуд өгөх юм өөрт нь байсангvй. Хvссэн   гуйсан  номыг   нь уншина   гэхэд   өөрөө, тvvнд нэгэнт итгэлгvй болжээ.

— Энэ хадгаар нvvрийг минь бvтээгээрэй…гээд Эрэнчин аньсан нvдээ нээхэд хоёр хацар руу нь нулимс урсав. Хэсэг дуугvй байснаа юм хэлэх бололтой уруулаа хөдөлгөснөө хэд   ангалзаад  амьсгал  нь тасрав.

Эрэнчинг шавь нар нь оршуулахад Бат хэд дахин ухаан алджээ. Далан давхрын энгэрт Эрэнчинг оршуулж байхад Богдын ордонд төрийн ерөнхий сайд Жалханз хутагт  тэргvvтэйн сайд ноёд цуглараад барон жанжин, Богд хоёрыг хvлээж байв.

Богд өөдөлж, хэдэн хvнээр хувцаслуулаад хөтлvvлэн ширээнд сууж өглөөний зоогоо барьж байхад Данигай орж ирлээ.

— Анги Эрэнчинг таны тааллаар болгосон. Харин энэ хэрэгт таван зуун алтан маниад зарцуулав.

— Мэдлээ гээд  Богд том  гэгчийн мах амандаа хийгээд удаан гэгч нь намчуулав.

Гаднаас нэгэн лам орж ирээд алга хавсран мэхийж «тавдугаар богдын хувилгаан, их жанжин барон Унгерн морилон ирээд төр шашныг хослон баригч богд Жавзандамба таныг хvлээж байна» гэхэд Богд босож Данигайгаар    хөтлvvлэн    цугларсан    ноёд   хутагт   руу явжээ.

Богдыг тасалгаанд ороход нилээд богинодсон хvрэн торгон дээл дээр сэлэм, гар буу зvvсэн Барон жанжин угтан очиж

 — Төр   шашинг   хослон   баригч   нарангэрэлт  тvмэн наст богд Жавзандамба таны өлмий бат орших болтугай. Би бол цагийн заалт, бурхны авралаар vймээнээс болж зовлонд учирсан гурван хааныг ширээнд нь  буцаан мандуулах хувийг олжээ. Нарангэрэлт тvмэн наст богд    Жавзандамба  таныг ширээнд чинь залав. Одоо улааныг бут цохиж  баатар цагаан  хааныг ширээнд  нь зална.   Тvvний   дараа   Манж   их   гvрний   эзэн хаан   их  Хуандийг ширээнд залах   билээ гэж эхлээд энэ гурван зvйлээ гvйцэтгэхийн тулд юуны өмнө улааны халдварыг vvрэнд нь устгах хэрэгтэй. Энэ эрхэм vйлийг тvргэн зуур бvтээхэд төр шашныг хослон баригч, нарангэрэлт тvмэн наст богд Жавзандамба та туслах ёстой. Надад цэрэг хэрэгтэй. Хичнээн олон бол төдий чинээн сайн. Халх дөрвөн  аймаг,   шавь таваас зэвсэг барьж чадах бvхнийг морьдын   хамт  дайчлах  лvндэн  та   буулгаж   ажаамуу. Богдын энэ лvндэнг ноёд хутагт та бvхэн дагаж биелvvлнэ гэдэгт би гvнээ итгэнэм. Бидний хооронд буй болсон холбоог эрхэм  та  бvхэн  хvндэтгэн vзэх  буй  заа  гээд шууд эргэж гарлаа.

Ноёд хутагт нар Богд руу харахад байшингийн булан руу чиглэсэн тvvний цагаан нvд, vзvvр нь товчлон улайж байгаа хамар нь ямар ч хөдөлгөөнгvй гөлийж байлаа.

Барон, Богдын ордонгоос гарч мориндоо мордон давхисаар саяхан Сийлэн Пуугийн яам байсан байшинд ирж  буув.  Тvvнийг  угтаж  хурандаа   Сапойлло уузлав.

— Шоронд байсан улсыг гаргасан уу?

— Гаргасан.

— Магсаржавыг надтай уулзуул.

— За мэдлээ гээд Сапойлло эргэхэд Барон зогсоож «барьж ирж болохгvй, урьж ирэх хэрэгтэй. Ойлгов уу?» гэлээ.

— Мэдлээ. Урьж ирэх хэрэгтэй гээд Сапойлло явжээ. Магсаржав  гаминд баригдаж  гянданд хоёр  сар  гаруй суужээ. Эхлээд гамингууд барьж авсан хvмvvсээ ширvvлэн эрvvдэв. Хатанбаатарыг хорин удаа банздажээ. Гэтэл баригдсан монголчууд зодуулах тутам догшрон хорсож занах нь vлэмж болов.                                            

Ялангуяа хэдэн өдөр хvндээр эрvvдvvлсэн манлай ван Дамдинсvрэн, Жигжид гvн нар шархны халуунаар vхэхдээ «энэ муу сайн дээрэмчдэд хэвтэж vхэхгvй» гээд гяндангийн хана тvшин босоогоор vхсэнээс хойш монголчуудыг зодох бvр хараал зvхэл нь арвин болов. Энэ учраас гамингууд ширvvн зодохоо больж элдэв нарийн бvр нялуун арга хэрэглэх болов. Нэгэн удаа Го Си лин өөрөө Магсаржавтай уулзжээ. Магсаржавыг тасалгаанд ороход Го-Си-лин хар тамхинд шарласан шvдээ ярзайлган инээж босоод «Дундад монголын олон тvмэнд алдар нэрээ мандуулсан их хvн тантай уулзах завшаан олдсонд өчvvхэн би vлэмж баярлана» гээд намалзан хоёр гараар дээш суухыг урив.

— Одоохондоо би таны гинжинд байгаа болохоор надтай уулзах нь юун завшаан байх билээ. Эрхэм та андуурч байгаа бололтой гээд Магсаржав хvйтэн инээмсэглэв.

— Төрийн их явдлыг vvсгэж байгаа vед хvндэт нөхрийг хvртэл чилээх аргагvй цаг байдгийг та юун андах билээ гээд Го Си-лин зузаан шилний цаадах улаан зовхитой нvдээ анивчин, нvvрнийхээ бvх арьсыг vрчийлгэн инээв.

— Их явдал, бузар хэрэг хоёр зай олон өртөө гэдгийг генерал та юу эс андах билээ.

– Та дээшээ  морил  гээд генерал  Хатанбаатарыг харахад нvдэнд нь хорсол, нvvрэнд нь инээмсэглэл тодров.

Магсаржав намбатай алхаж урьсан байранд нь суув. Намайг эдэнд урван бууж өгөхгvйг мэдсээр атал ингэж ёсорхдогийн учир юу билээ. Аль хор өгөх гэж байна уу? гэх зэрэг элдвийг бодож байлаа. Гэтэл генерал дийлэгдэж доройтсон орны энэ хvнтэй зөөлөн аргаар яривал бас ч учир буй. Yхэхийн өмнө амьдралыг хайрлах нь хvн бvхний зан гэж бодож байлаа.

Генерал хонх дуугаргахад гамин ирээд хvрээнд байгуулагдсан янхны газраас шилж авчирсан vзэсгэлэнтэй   хоёр  хятад  хvvхэн  элдвийн  зууш, дарс  авчирч ширээ нь дээр тавив.

Го Си-лим уруулаа татгануулан зальтай инээмсэглэснээ: «Энэ хоолыг Бээжингээс ирсэн тогооч танд зориулан хийсэн юм. Зооглож vзээд таалбал танд ийм тогооч олж өгч өчvvхэн би лавтай чадна» гээд урт цагаан ясан савхаар дийзтэй хоолноос авч vмхэв.

— Бидний  хvсэл, зай  суртахуун өөр  болохоор танд таалагдсан   хоолыг  амтархан  идэж  чадахгvй  байх  гэж айж байна   гээд  Магсаржав  ёжтой   инээмсэглэв.

Го Си-лин нvдээр дохиход хоёр хvvхэн нvд, хошуугаар тоглон Магсаржавын хоёр талд сууж архи аягалан бариад, хацраа  мөрөнд нь шалиглан наав.

— Эднийг гаргахгvй бол би тантай  нэг ч  vг солихгvй гэж Магсаржав ууртай хэлэв.

— Уул нь бидэн шиг цэргийн хvн гуа охидоос зугтаах хэрэггvй юм. Гэвч танд тааламжгvй байгаа бол…гээд хөмсгөө   зангидан   ширвэхэд   хоёр   хvvхэн   эгшин   зуур гарлаа.

Магсаржав хоолноос тайван идэж гурван хундага архи уужээ. Го Си-лин хоол идэж архи уух зуур хулгай нvдээр байн байн ажиглав.

— Та бид цэрэг эрс болохоор шууд ярих сайхан гэж би бодож байна. Монгол хятад хоёр хэзээнээс төр улсаа хамтран байгуулж, ээлжлэн барьж ирсэн билээ. Гэтэл сvvлийн vед зарим нэгэн ухвар мөчид хvмvvс гадаад орны дэмий балай vгэнд орж нэгэн гэр бvлийг тасалж, тvмнийг vймvvлэн зовлонд учруулахад хvрлээ. Зvй ёсыг тогтоон, нэгэн гэр бvлийн сайхан ёсыг сахих их vйл хэрэгт эрхэм их жанжин нэгэн морины хvч тусалбал манай   улсын засгийн газар таны гавьяаг яаж мартах буй заа. Харин дэмий эсэргvvцэж хvчинд дарагдвал хойч өдөр гэмшиж барахгvй хэрэг болно гэдгийг та юу андах  билээ  гээд   Го  Си-лин Хатанбаатар өөд харлаа.

~— Та баахан сархад зооглосноос болж тvvх судраа мартаж байгаа бололтой. Бид төр хамтран байгуулж байсан удаагvй.

Харин нэгэн нь хvчирхийлж, нөгөө нь зарагдаж байсан. Сvvлдээ хоёул Манжийн эрхэнд орж дарлагдан байсаар эцэст хоёул тусгаар улс болсон. Гэтэл та нар цэргийн хvчээр тvрж биднийг эзэлсэн билээ. Гэвч эзлэгдэх, дарагдах хоёр шал өөр зvйл болохоор бид эзлэгдсэн боловч дарагдаагvй байгааг эрхэм жанжин ойлговол зvгээр юм даа гээд Магсаржав савхаа өмнөх ширээн дээр тас хийтэл тавив.

— Та   манай   улс,  танай   энэ  өчvvхэн   орноос   хэдэн давхар илvv хvчтэй гэдгийг ойлгодог биз? хэмээн Го Си-лин   хэлэхэд нvvр  нь уласхийж,  шазуур  нь татвалзав.

— Гэвч өндгөө хамгаалсан шувуу, чонын нvдийг сохолж  дийлсэн   vлгэр байдаг юм шvv гэж Магсаржав тайван бөгөөд хэгжvvн хэлэв.

Го Си лины маяглал дуусаж нvvр нь минчийж vрчлээтэн шал   дэвсэлж  «vхэр   монгол»,  «тэнэг  монгол»  «Танай цагаан сарыг би улаан сар болгоод та нар өндгөө яаж хамгаалахыг vзнэ» гэх зэргээр хашгиран догширч хоёр цэрэг дуудаж Магсаржавыг гаргажээ. Тэр өдөр Магсаржавыг дөч банздаад, гянданд хийжээ.

Гэтэл хvрээ рvv барон довтолж, гамин хөөгдөөд Магсаржав суллагдан гэртээ хариад байж байтал Бароны явуулсан хурандаа Сапойлло ирж «Чингис хааны төрийг дахин байгуулахаар бурхнаас заяагдсан тавдугаар богдын хувилгаан их жанжин барон Унгерн халх Монголын Дайчин баатар таныг морилон ирнэ vv? гэж урив» гэхэд нь Хатанбаатар татгалзалгvй явжээ.

Барон Унгерн монголд сайныг хийхгvй гэдгийг Магсаржав мэдэж байсан. Гэвч монгол оронд хvнд бэрх энэ vед нийслэл хvрээнээс гаминг хөөсөн энэ хvн нэр олж авсан тул тvvнтэй хөнгөн харьцаж болохгvй байлаа.

Хатанбаатар Магсаржав Зөвлөлт орос улсаас тусламж гуйхаар явсан Сvхбаатар нарын хэрэг vйлийн тухай сайн мэдэж байсан болохоор тэднийг цаг хожуулахын тулд бололцоотой бvх аргыг хэрэглэж Бароныг саатуулах нь одоо цагийн хамгийн зөв арга гэж боджээ.

Хатанбаатарыг барон их л хvндэтгэн хvлээж авлаа. Гурван хааныг ширээнд нь суулгаж, оросын улаан намыг устгах зорилгоо яриад «Энэ хэрэгт минь баатар та тусална гэж би гvнээ итгэж байна» гэлээ.

— Ганзаганы сумтай та нар, газар нутаг дээрээ байгаа  улаан намыг яаж дийлэх билээ  гээд Хатанбаатар ширтэн харлаа.

— Бидэнд хvчирхэг том гvрэн тусална гэж Барон хэлээд босож модон гаансандаа тамхи нэрж татах зуур Хатанбаатарыг ажиглав.

Хатанбаатар ажиггvй байшингийн доторхийг ажиглан харж байв. Барон хамар амаараа утаа зэрэгцvvлэн савсуулж хэсэг зогссоноо «Улааныг дарах зэвсгийг бид гадаад хvчирхэг гvрнээс худалдаж авна» гэлээ.

— Юугаар? гээд Магсаржав амаа мурийлган ёжтой инээмсэглэв.

— Барон шууд хариу өгсөнгvй. Тамхиа татсаар тасалгаан дундуур ийш тийш хөрөөдөн хэсэг явлаа.

— Энэ тухай бид сvvлд ярья. Нэгэнт богд гэгээн бидэнд тусална гэсэн болохоор та бидэнд тусална байх гэж би бvрэн итгэж байна гээд шууд ирж сандал дээр суугаад Магсаржавын өмнөөс хөнхөр ногоон нvдээрээ цавчилгvй харав.

–Монголын тусгаар тогтнолын төлөө биеэ хайрлахгvй зvтгэх тангаргийг би өгсөн хvн. Гэхдээ уул vзээгvй хормой шуух, ус vзээгvй гутал тайлах гэгчээр юу болохыг мэдээгvй байж таны vгэнд итгэхэд хэцvv. Бас тэгээд гамингийн гянданд суусан учир бие баахан доройтсон болохоор одоохондоо төрийн явдалд хvчлэн зvтгэх чадал мөхөс байна гэж Хатанбаатар хариулав.

— Та  улаан  оросоос тусламж  гуйхаар  явсан  Сvхбаатар, тvvний нөхдийг таних уу? гэж Барон шууд асуув.

— Танина  гэж Хатанбаатар   ажиггvй  хариулав.

— Улаан орос бол гуйлгачингууд, тэд та бид шиг тэнгэр язгууртанг дvvжлэн алах бодлоготой улс. Энэ учраас бид хvчин хавсарч дарахгvй бол дэлхий дахинд vлэмж аюул болно. Та vvнийг сайн ойлгож байгаа гэж би итгэж байна гэхэд Бароны нvд хурц нар туссан шар шувууны нvд шиг гөлөлзөж байлаа.

— Би улаан оросын зорилгыг сайн мэднэ гэж Хатанбаатар хариулав.Ингээд Барон, Магсаржав хоёрын яриа дууссан бөгөөд хэдэн өдрийн дараа Бароны хэлснээр Богд Хатанбаатар Магсаржавыг Цэргийн яамны сайд болгожээ.

Гэтэл Магсаржав монголоос цэрэг татах Бароны ажилд элдвээр саад хийгээд байхад нь баруун хязгаарыг тогтнуулах бvрэн эрхт сайдын тушаалд томилж нийслэл хvрээнээс зайлуулжээ.

 

XVI

Хаврын өдөр хvн бvхэнд залхуутай бол том дашмагтай ус vvрээд арай ядан хөлөө солбиулж байгаа Хонгорт бvр ч залхуутай бөгөөд зvдэргээтэй ажээ.

Гэртээ ойртох бvр амрах нь олон болж, амрах бvр суух нь удаан болж байлаа. Ингэж явсаар хашаандаа орж ирвэл багш нь шазуураа зууж очоод дашмагий нь авмагц «тvргэн явж ирээд цай чанаж өгөхгvй, харанга дуулж алах нь уу» гээд хар хvчээрээ алгадав. Дахин алгадах гэхэд нь зайлж орхисон чинь ламын уур улам бадарч бvдvvн модоор цохих гэхэд модон дээрээс нь бариад татаж орхитол шургачин унав. Босоод дахин дайрах гэхэд нь «Би илжиг биш, энэ хvнд дашмагаа өөрөө vvрээд vз» гээд Хонгор бvдvvн модоо барин хөдлөлгvй зогсов.

Лам Хонгорыг хvчээр дийлэхгvй болсноо ойлгож бачимдавч яах ч аргагvй болон:

— Лам багшдаа гар хvрнэ гэнээ гээд дэмий л амьсгаадав.                                                                               

— Би илжиг биш гэж Хонгор давтан хэлээд зогсож байхад нvдэнд нь олон жил зодуулсны хорсол багтан ядаж байв. Лам дахин довтлох юм бол Хонгор дайралдсан газраа бvдvvн модоор цохиход бэлхэн бөгөөд шийдэмгий байлаа.

— Заяагvй хог чи зайл! гэж уурандаа бахардсан лам хашгирав.

–Хөөлтгvй. Би явна гээд Хонгор тайван эргэж гартал хашааны хонх жин жан гэлээ.

Гудамжинд хаашаа явахаа бодон тvр зогсов. «Гэртээ харья. Дахиад энд ирэхгvй» гэж шивэгнээд Булган уулын зvvн амыг чиглэн алхжээ.

Yд хэлбийж нар араас нь шуналтайяа шарж нvдэнд нь vе vе нулимс хуралдан дусална.

Хонгор явсаар даваа давж газрын уруу руу бvр шогшиж эхлэв. Ам уруудах vед нар жаргаж, оройн сэрvvн болон салхи vлээв.

Хэсэг явсны дараа бvрэнхий болсон боловч зогссонгvй явсаар л байлаа. Шөнийн сэрvvн салхи тэрлэгийг нь нэвт  vлээж   эрvv   толгой   нь  өөрийн   эрхгvй   зодолдож эхлэв.

Гэтэл сар гарч, явахад нилээд амар болов. Нэгэн хот айлын хойгуур явж өнгөрөх гэтэл баахан ноход хуцалдан ирэхэд нь газар хий шvvрэн, ойртож ирснийг нь хөөж явтал эмээлтэй тавьж хоносон морьтой дайралдав.

Бvсээ чөдөртэй нь залгаж ногтлон мордоод цааш явахад ноход хэсэг дагаж хуцсанаа буцав.

Маргааш орой гэрийн бараа харагдахад баярлах, айх зэрэгцэн морио тавиад явгалан харилаа.

Должин уйлан тэвэрч аваад учир тоймгvй vнсэв. Гэртээ ороод аяга дvvрэн өрөм амаа олохгvй идэж байсан хvvгээ нvднийхээ булангаар хялайн харж байсан Итгэлт

— Чи оргоод ирэв vv! гэж гэнэт асуув.

Хонгор бvлтэгнэн тvгдэрснээ «тийм ээ» гэж аман дотроо бувтнан хэлэв.

 —  Явган ирэв vv?

—  Тийм ээ гээд Хонгор доошоо харлаа.

 –Тийм байх аа. Хар хошуун дээр морио тавьж байхыг чинь  хараагvй   гэж   бодож   байна   уу   гээд   Итгэлт Хонгор руу жижигхэн нохойг яс хэмлэж байхад нь ойртон ирж байгаа бvдvvн нохойн  нvдээр ширтэв.

–Явган ирсэн гэж Хонгор давтав.

 Хонгорыг  морио тавьж  байхад  нь  гэрийн  гадна зогсож байсан Итгэлт хараад «хар хошуун дээр морио тавиад нэг явган хvн манай руу чиглэн ирлээ. Морь нь эцсэн юм болов уу?» гэж байсан юмсанжээ.

   — Хоовон хөх нохой, хэний морийг унаж ирснээ хэлэхгvй юу гээд Итгэлт босож унинд хавчуулаатай байсан жижигхэн яргай ташуурыг авлаа.

Хэрэг биш болсныг ойлгосон  Хонгор   босож  «Явган ирсэн» гэж ер бусын тайвнаар хэлэв.

— Хөөрхийг цайгий  нь уулгаач.  Биднийг санаад л ирж байхгvй юу гэж Должин уйлав.

— Дуугvй бай гэж гэр дvvрэн хашгираад Итгэлт яргай ташуураар Хонгорыг гурав дахин ташуурдав.

— Аав аа. Ахыг битгий зод гээд Солонго дундуур нь орсонд Итгэлт тvлхэж орхив. Хонгор хөдөлсөн ч vгvй. Уйлсан ч vгvй.

— Чи  яс зааж  байна  уу.  Хэний   морь  унаж  ирээд, юунд тавьсан бэ? Хулгайлсан уу гэж хашгиран асуугаад дахин гурван удаа ташуурдав.

Хонгор хариу дуугарсангvй. Шvд нь хяхтнан нvдэнд нь нулимс цийлэгнэвч дусаалгvй шингээж гарлаа.

«Итгэлтийн хvv ч мөн дөө» гэж дотроо бахархан бодовч гаднаа сvр vзvvлэн хашгирч хоёр дахин цохив. Гэвч энэ удаа зөөлөн цохижээ. Хонгорыг хөдөлгөж ч чадсангvй. Ташуураа хаяа руу шидэж орон дээр сандайлан суув.

Хонгорын нvд гялалзан, жавьж нь татвалзана. Гэрийн дотор Должин, Солонго хоёрын уйлах дуу енгэнэнэ.

— Биднийгээ гээд ирж байхад нь ингэж байдаг хvн бас байдаг аа гэж vгээ тасалдуулан хэлээд Должин Хонгорыг тэвэрч авлаа.

— Одоо хvргэж өгнө дөө дамшгийг гэж Итгэлт хэлэв.

— Очихгvй. Яасан ч очихгvй  гэж Хонгор шийдэмгий хэлэв.

— Хvлээд хvргэж өгнө дөө.

  — Дахиад оргохдоо эргэж ирэхгvй шvv.

— Боль хvv минь, аавтайгаа ингэж болдоггvй юм гэж Должин хvvгээ хориглоно.

— За сууж тэр аягатайгаа ид гээд Итгэлт гарч Галсанг дуудав.

Галсан гvйн ирэхэд нь «шалавхан мордоод, хар хошууны цаад руу ор. Бараан морь байгаа байх. Бариад ир» гэснээ.

— Хонгор  оо эмээлтэй юм уу. Yгvй юу? гэж асуув.

— Би явган ирсэн гэж Хонгор тод хэлэв.

— Уургатай мордоорой гэж Итгэлтийн хэлэхэд Галсан гэр тvшvvлэн тавьсан урт уургыг аваад хар хошууны зvг давхив.

Удсан ч vгvй Галсан пойлс тоногтой, ширэн гөлөмтэй хуучин эмээл тохсон хар  хээр  морь бариад ирлээ.

Итгэлт хvvгээ зодож ч vзлээ. Аргадаж ч vзлээ. Гэвч «явган ирсэн» гэхээс өөр хариу сонссонгvй.

«Дахиад оргохдоо эргэж ирэхгvй шvv» гэсэн Хонгорын vгийг дэмий vг гэж бодоогvй Итгэлт хvvгээ буцааж хvргэсэнгvй. Харин Галсанг явуулж юмыг нь авчруулав.

Хонгорын унаж ирсэн морийг хvрээ рvv явж байсан замын хvнд худалдаад эмээлийг нь илvv гэрийн бараанд хийжээ.

Yvнээс хэдэн хоногийн дараа арван хэдэн морьтой хvн дагуулсан Хатанбаатар Магсаржав Итгэлтийн хотонд ирж улаа унав.

— Бид Заяын хvрээ рvv явна. Сайн морьд эмээллэж, хоёр улаачаар нэхvvл гэж Хатанбаатар тушаав.

Итгэлт олонтой сонссон энэ хvний нэрийг сонсмогц сvнс нь зайлан адис авч морьд барьж эмээллэх зуур хонь гарган дайлав.

Магнай дээрээс нь цагаан солонго татаж, Мэлмийнээс нь гал улалзаж байна. Хөгшин минь охиноо авч очоод адис хvрт гэж мөргөөд гарсан Нямаа авгайдаа хэлээд залбирав.

Нямаа Хонгор хоёр улаа нэхэв. Хөх торгон дээл дээр гурван vе улбар шар торгоор эмжсэн хар торгон хантааз өмсөж нэг тал руугаа алтан бариултай урт сэлэм унжуулж, нөгөө тал руугаа модон хуйтай сэлээдий буу зvvсэн бvдvvн хар гэзэгтэй, зvлгэсэн хvрэн царайтай тэр сайхан эрээс Хонгорын нvд салж  чадахгvй явлаа.

Харин Нямаа хvмvvсийн сvvлийг барин «Хатанбаатар вангийн улаа нэхсэн хойно, би гэдэг хvн мөнхжиж дээ» гэж vглэн баярлан байн байн залбирч явлаа. Шөнийн турш давхисаар наран мандахын vед Заяын хvрээ орж шууд явсаар гэгээний хашаанд морьтойгоо давхин орлоо. Хонгор Хатанбаатараас салалгvй дагаж явсаар Заяын гэгээний өндөр шалтай гэрийн өмнө очив.

Хатанбаатар ван мориноос vсрэн бууж, цулбуурыг нь Хонгорт өгөөд хvрэн суман ташуураа барин гэр рvv орлоо.

Зая бандид гэгээн Павловын охинтой өргөн орон дээр тэврэлдэн хэвтэж байв. Хатанбаатар тvр зогссоноо гэгээний шилэн дээрээс базан авч чармаа нvцгэнээр нь чирэн хаалгаар гарч ирлээ.

Хvvхэн чухам юу болж байгааг ойлгож ядан цагаригласан нvдээ нухлан гайхаж хоцорлоо.

— Төр донсолж тvмэн vймсэн хатуу vед та ингэж байхдаа ичихгvй байна уу? гээд баатар ван, гэгээнийг ташуурдаж гарлаа.

Нvцгэн гэгээний царай шатаж байгаа шар тосны гvзээ шиг vрчлэлдэн чухам юу хийснээ мэдэхгvй «Би больё. ЁО аллаа. Байя» гэж хашгирч байгааг хараад Хонгор тэсгэлгvй инээв.

Хоёр өдрийн дотор зуун залуу эр, хоёр зуун сайн морьтой гаргаж өгөхгvй бол таныг төрийн цаазаар аваачна мэдэв vv, та! Би дахин ярихгvй шvv гээд баатар, чичирч байгаа гэгээнийг тавилаа.

— Хоёр бурхан зодолдож   байхад   инээж   болохгvй, алдас болно хvv минь гэж  нэг хvн шивэгнэн хэлэхийг харвал дэргэд нь  Нямаа  гуай  залбиран   зогсож  байв.

Гэвч Хонгор инээдээ барьж чадсангvй. Гэгээний уйлан хашгирсан дуунаар өндөр цагаан хурган малгайтай Павлов, хэдэн хvнтэй гvйлдэн ирсэн боловч Хатанбаатарын эсрэг юу ч хийж чадсангvй.

Yдийн хирд Хонгор, Нямаа хоёр морьдоо тууж буцах замдаа Хонгор байн байн инээхэд «Дамшиг минь алдас болно» гэж өвгөн хориглон наминчлна.

Бvр чармаан нvцгэн байсан шvv. Нямаа гуай та харсан биз дээ.

— Харалмар чинь ямар гэм хийчихсэн юм болдоо… vгvй  vгvй  алдас болно.  Хөөрхий  гээд  жуумалзсан  хошуугаа алгаараа таглан.

Тэнгэрт бөөн бөөн vvл нvvн хуралдаж удахгvй нvсэр бороо орохыг зөгнөн бvлээн салхи өмнөөс нь vлээхэд Хонгор, Нямаа   хоёр морьдоо гуядан  шамлав.

Хонгор хурдан хээр морио унаад адууныхаа шилдэг морьдыг холбоод исгэрэн хөөж явахад эр хvний жаргалын оройд гарсан юм шиг бодогдоод дөрөөн дээрээ босон ташуураа мориныхоо дал руу хөндлөн тавив.

Маргааш хонины хишигтэй, нөгөөдөр хошуу сахиусанд мөргөж, цөгц, архи, атга балин олж иднэ гэж бодоод арааныхаа шvлсийг залгиж авсан Нямаа Хонгорын дvvлж яваа хөгжилтэй бодлыг яаж ойлгох билээ.

 

XVII

Заяын хvрээнээс цэргээ дагуулаг гарч явсаар Хатанбаатар ван Магсаржав Улиастайд хvрч очлоо. Тvvний цэрэгт, хиагт руу явах замдаа дайралдсан Хуяг, тавьтын дарга болоод явж байв.

Улиастайд Бароны тушаалаар урьд очсон Ванданов цагааны дарга нарын хамт монгол цэрэг дайчилж Зөвлөлт улс, Хиагтад буй болсон монголын ардын тvр засгийг эсэргvvцэх бэлтгэл хийж байжээ.

Гэтэл татсан цэрэг нь оргож хvнс тэжээл агт морьд тасалдаж, ажил нь огт бvтэхгvй байлаа. Бухимдаж уурласан Ванданов, Улиастайн сайд Чvлтэмийг дуудав.

Чvлтэм бол нэгэн жижиг хошууны засаг ноён бөгөөд автономитын vед монголын өмнө зvгээс довтолсон харийн цэргийг цохих хэрэгт гавьяа байгуулан нэрд гарч Улиастайн сайд болсон хvн юм.

Энэ хvн гадаадын буу зэвсэгтэй хvмvvс монгол оронд ямар зорилготой ирдгийг нvдээр vзэж зvрхээр таньсан бөгөөд монгол бол тусгаар улс байх ёстой. Тvvний хэрэгт гадаадын хvн оролцох ёсгvй гэдэг vзэлтэй хvн байсан юмаа.

—  «Монгол улс тусгаар байвал ямар засагтай байсан ч надад хамаагvй!» гэж vргэлж хэлдэг хvн билээ.

Энэ ч учраас Вандановын дураараа загнаж байгааг хараад жигшин, тvvний ажилд аль болохоор саад хийж монголын ардын тvр засгийн газар элч явуулжээ.

  —  Би очиж чадахгvй. Дуртай бол ирж уулз гэж Вандановын элчид хариулжээ.

Элчийг явсны дараа «төрөлх нутгаасаа хөөгдөж ирээд төрсөн нутагтаа байгаа хvнийг дуудна гэнэ» гэж ойрын хvмvvстэй ууртай хэлж байлаа.

Чvлтэмийн хариуг сонсоод Ванданов хагартлаа уурлаж «Чамд би хэн гэдгээ vзvvлье» гэж хашгирав. Орос нь цагааны арав гаруй дарга явуулж Чvлтэмийг барьж зайдан морь унуулан авчрав.

— Нохой   чи, миний тушаал ёсоор яагаад ирдэггvй юм    бэ?   гэж    Вандановын   хашгиран асуухад Чvлтэм хvйтнээр инээмсэглэснээ:

-Хойноос ирээд хотонд, хоёр хоноод авдранд гэж чамд намайг дуудах эрх байхгvй. Би бол Богд эзний зарлигаар томилогдсон төрийн сайд гэлээ.

— Богд эзэн гэж Ванданов ёжтой хэлээд хөмсөг нь зангирснаа дуудах нь битгий хэл, бариад ирснийг харахгvй юу гээд ихэмсэг инээв.

— Чиний чадалтайнх биш. Олон тvмэндээ хөөгдөж орох оронгvй болсон тэнvvл дээрэмчдээр толгойгоо мэдvvлж байгаа бидний арчаагvйнх гэж Чvлтэмийн хэлэхэд шанааны нь судас гvрэлзэн бvх бие нь чичирч байна.

  — Чамайг би буудаж алав ший гээд Ванданов мөрөө ханхалзуулав.

— Өөр чи юу ч хийж чадахгvй шvv дээ гэж хэлэхдээ Чvлтэм хvйтэн бөгөөд тавлангуй инээмсэглэв.

Ванданов, нааш цааш холхиж шал шагайж бодолхийлэн алхав. Энэ хvнийг хvчээр айлгаж чадахгvй гэдгийг ойлгов. Буудаж орхиход тун амархан байв. Гэтэл өөрт нь энэ хvн хэрэгтэй бөгөөд хэрэв монголчуудын дунд нэртэй энэ хvнийг алж орхивол тэртэй тэргvvн   унаж байгаа нэр хvнд нь бvр дампууран унана гэж ойлгож байлаа.    

— Та  чинь амьд явахаас уйдсан хvн vv? Надад агт морьд,    эр цэрэг,    хvнс саадгvй   нийлvvлж өгвөл таны амийг    өршөөхөөр барахгvй    Барон  жанжинд айлтгаж хэргэм зэрэг нэмнэ гээд худал инээмсэглэв.

— Та нар vхэхийг хvсээгvй байхад төрсөн нутаг, газар    шороон    дээрээ байгаа би хvсэхгvй.  Гэвч өчvvхэн биений vхлээс айгаад та нартай нийлж ард тvмнээ дээрэмдэх хэрэгт орж нэр алдраа гутаахгvй.

— Та    буруу ярьж байна. Манай жанжныг богд гэгээн тавдугаар богдын хувилгаан гэсэн. Бид богдыг ширээнд нь суулгасан. Улсыг чинь тусгаар тогтнуулж өгснийг    та    мартаагvй    биз? Сайдын хvлгийг тайл гэхэд барьж ирэлцсэн цагааны нэг дарга Чvлтэмийн хvлгийг тайлж өгөв.

Чvлтэм хулгана харсан муурын нvдээр Вандановыг нэвт ширтэн толгойгоо дохиж байснаа цэвдгээр инээмсэглээд «хvvхэд хуурч байгаа биш дээ та нар. Та нар бол нэр нvvр байхгvй луйварчид дээрэмчид» гэж хашгирав.

— Баатар цагаан хааны албат нарыг тэгж болохгvй.

— Тэр    тусмаа    болно. Тэр хаан чинь ширээнээсээ ширдэг дээр бууж хөөгдсөн, орон гэр санах сарвайхгvй новшнууд минь! гээд Чvлтэм амьсгаадан ойртоход Ванданов   нохойд бvслэгдсэн муур шиг гэдрэгээ ухарч байв.

— Yvнийг даруй бууд гэж Ванданов хашгирав.

Тэр орой Вандановын дээрэмчид Чvлтэм сайдыг буудаж алав.

Хэдэн    өдрийн дараа  Хатанбаатар Магсаржав  цэргийн   хамт Улиастайд    хvрэлцэн иржээ. Ажил нь улам бvр   бvтэмжгvй    болж    байгаа, бас тэгээд Чvлтэмийг алсандаа бантсан   Ванданов  цагааны даргуудаа дагуулан угтав.

   — Халх    монголын  их  жанжин та энх амгалан   морилж ирэв vv? гэж Ванданов ёслов.

Хатанбаатар бvрэн зэвсэгтэй зогсож байгаа дарга нарыг тойруулан харснаа. «өнөө орой миний цэргийн тооллого дээр ноёд та бvхэн морилж очихыг урья» гэлээ. Ванданов дураараа загнаж ард олныг хэлмэгдvvлэн Чvлтэм сайдыг буудаж алсныг Хатанбаатар бvрэн мэдэж байсан. Тэгээд Улиастайд очмогц барьж авна гэж бодсон юм. Гэтэл тэд бvрэн зэвсэглэснийг хараад «Ингээд барихад эд эсэргvvцэж, хэдэн хvн алагдах болно. Энэ учраас оройн тооллого дээр очиход нь гэнэт дайран барьж авъя» гэж боджээ.

Оройн тооллого болж, юу хийхээ мэдсэн монгол цэргvvд Хатанбаатарын дохиог хvлээн бэлхэн зогсож байв. Цагааны дарга нар цувралдан ирэхэд Ванданов алга байлаа. Хатанбаатар Хуягийг дуудаж «Өмхий санаатай золиг чинь ирэхгvй нь бололтой. Хоёр хvн дагуулж яваад амьд барьж ир» гэж шивэгнэн хэлэв.

Цэргийн тооллого эхлэв. Цагааны дарга нар уранхай хувцастай, олдсон юмаар зэвсэглэсэн монгол цэргийг доромжилсон нvдээр харж «ийм байж ардын засаг байгуулах санаатай» гэж дотроо бодож байлаа. Гэхдээ өөрсдөө Англи, Америк, Японы шилдэг зэвсэг хэрэглэж яваад Сибирийн хутга, шөвөг барьсан партизануудад vхтэл цохиулж   шавар    шаазангийн    хагархай    шиг болсноо мартсан ажээ.

Магсаржав   дохио өгмөгц монгол цэргvvд зэрэг хөдөлж цагааны дарга нарыг баривчлав.

Энэ vед Ганцын даваа өөд өндөр бор морьтой Ванданов сэлээдийгээ бэлхэн барин эргэж харсаар давхиж явлаа. Тvvнээс нилээд хойно Хуяг хоёр цэргийн хамт хурдлан давхина.

Өдөр Магсаржавын хvйтэн харцнаас сайн юм болохгvй нь гэдгийг Ванданов ойлгосон. Гэвч дарга нарт хэлбэл байлдаан болоод монгол цэрэгт баригдах буюу алагдана гэж бодоод ганцаараа оргохоор шийджээ. Ингээд нөхдөө орхиж, тооны vеэр сэм оргосон боловч Хуягт мэдэгдэж хөөгдөв.

Өртөөчид буу тулгаж сvр бадруулсан Вандановт муу морь   эмээллэж, Хуягт шилдэг морио өгч байснаар Шороотын   өртөөн   дээр   гvйцэгдэж    буудалцсан   боловч зайлж чадалгvй баригдав.

Маргааш нь хандарга хvлэгтэй Ванданов Хатанбаатар Магсаржавын өмнө дагжин зогсож байв.

— Чи    Барон    жанжны    тушаалыг зөрчиж   намайг барьж авсан ялаас өршөөгдөхгvй.

— Бидэнд Бароны өршөөл хэрэг болохгvй. Харин чамайг Чvлтэмийн хариуд буудаж ална.

— Чи vнэн ярьж байна уу?

— Надад тоглох зав алга.

-Чи бид хоёр монгол хvн шvv дээ.

— Монгол хvн гэж ярихын тул монголын төлөө цохилох зvрхтэй    байх хэрэгтэй.  Чамд  тийм зvрх алга гээд Хатанбаатар шууд гарлаа.

Тэр орой Вандановыг аваачиж буудахад тэр  нь уйлж, хашгирч, мөлхөн сөгдөж амь гуйсан бөгөөд яг буудах vед ухаан алджээ.

Хатанбаатарын цэрэг Улиастайгаас хөдөлж Дөрвөд Далай хааны өөд аялав. Тэнд бугшиж байсан цагаантан ард олонд багагvй балаг тарьж гэгээн цагаан өдөр аллага дээрэмдлэг хийж байжээ.

Ногоорсон ургамал, өнгийн цэцгээр чимэглэгдсэн хорвоо хөхөөн дуу юутай сайхан бэ? Мандах наранд тvмэн зvйлийн өнгө бадарсан урт амыг уруудан Хуягийн захирсан Хатанбаатарын магнайн тавин цэрэг цувран явлаа.

Хуяг урт биетэй, өндөр цээжтэй сайхан бор морь унаад цэргийн өмнө явна. Хажуугийн уулнаас хорь шахам адуу хөөсөн хvн гарч ирээд цэргийг хармагц зогсов.

Хуяг дуран авч тэр зvг харснаа «Төмөр гуай» гээд vг сэггvй давхиснаа явдал дундаа «Төмөр гуай би Хуяг байна» гэж дахин дахин хашгирч явсаар ойртон очиж «Төмөр гуай» гээд vсрэн буув.

Yнэхээр ч Төмөр байлаа. Тvvнд өөрчлөгдсөн юм гэвэл нvvр нь овон товон цоохор болоод сvрхий турснаас хамар нь өндөр болжээ.

Бадарчтай нийлж гаминг цохиод хэдэн өдрийн турш залуу гамингийн урт нvvр харагдаж сэтгэл нь зовж явсан билээ. Тэгээд Цэцэн Сартуулын хошуунд урьд хамт адуу хөөж явсан танилындаа очиж хэд хоноод буцаж эхнэр хvvхдээ авах бодолтой явжээ. Гэтэл бvх бие нь янгинан, заримдаа тогтон ядан чичирч vе vе нvд нь    харанхуйлан    манарч,    уруул   нь омголтон хатаж явахын    аргагvй    болжээ. Yнэнийг хэлэхэд Төмөр тулдаа л  байлаа. Тvvнд цагаан бурхан тусчээ.

Ямар нэгэн даваан дээр гарч мориноос буугаад овоо өөд чулуу шидээд мордох гэснээ эмээлийн бvvргээ тvшээд нvдээ анин хэсэг зогсов. Өвдөг нь чичрэн бие нь салганан амьсгаа нь давхцана. Хvчлэн мордоод цааш явахад байн байн газар тэнгэр хөрвөлдөх шиг болоход нь бvvргээсээ чанга тэврэн явж байлаа.

Тарвагачны майханд ухаантай, ухаангvй ороод унтсан чинь шөнө дэмийрч ухаан алджээ.

Тарвагачин эр эм хоёр хашир улс байсны ачаар ирсэн танихгvй хvнд ямар өвчин туссаныг мэдээд нэгэнт өөрсдөө болсон болохоор туслан өргөв.

Төмөр дэмийрэхдээ догшин биш бөгөөд гагцхvv Дулмаагийн нэрийг дурдаж «эр хvн дээ хөө» гэж давтан хэлдэг бөгөөд энэ vгээ хэлж байхдаа халуундаа барзайсан нvvр нь vлэмж баяраар дvvрдэг ажээ.

Сар гаруй хэвтээд ухаан орсон боловч эдгэрсэнгvй. Yгдэрч хvндэрсэн өвчин нь хэвтэрт яг хадаж хvний гарт орон хэдэн сар болжээ.

Сайхан сэтгэлт тарвагачин эр эм хоёр Төмөрийг орхиж ад vзэлгvй өргөжээ. Намрын сvvлээр тарваганаас бууж бор гэртээ харихдаа гэрийнхээ нэг талд зузаан бамбайгаар ор засаж өгөв.

Цагаан сараас хойш бие нь сайжирч, сайжрах тутам эхнэр хvvхдээ бодох нь их болж, арчаагvйдээ бухимдана.                                                                             

Хавар нь очих гэж явсан нөхөртөө хэл хvргvvлж уулзсан бөгөөд нөхөр нь Төмөрийг авч явахдаа гэрийн эзэнд тавин лангийн ембvv хадгийн хамт барьжээ.

Нөхрийндөө очоод Төмөрийн бие улам сайжирч эхнэр хvvхэд хоёртойгоо уулзахаар явах тухай бодож эхлэв. Гэтэл нэг өдөр нөхөр нь Дөрвөд далай хааны руу адуу хөөхөөр явъя гэлээ. Төмөрийн өргөн магнай vрчилдэн нvд нь солбин бодолхийлснээ: «Тэр зvг бол явахгvй. Надад авах өшөө нэхэх авлага бий. Баатар бэйлийн баяны адууны аль олигтой бvхнийг хөөж, сэтэртэй хониор нь боодог хийж идээгvй цагт сэтгэл минь амрахгvй, цахиур Төмөр өөхөн цагаан чулуу биш гэдгийг мэдэж аваг» гэлээ.

Хоёр найз хос морь хэрэглэн хэдэн хоног довтлоод баатар бэйлийн нутагт орж нэгэн хадтай ууланд амрахаар бvгэв.

Төмөр адуу хөөхийнхөө өмнө цэдрийн бvрээ шиг хангинуулан хурхирч, унтан амардаг билээ. Гэтэл энэ удаа унтаж чадахгvй байн байн тамхи татаж тэртээ харагдах аманд байгаа айлуудыг ширтэнэ. Тэр айлуудын нэгэнд хайрт Дулмаа нь хvvтэйгээ хамт байгаа шvv дээ гэж бодоход өнөөдрийн нар аргамжаатай мэт бодогдоно.

Өнөө шөнө эхнэр хvvхдээ авна. Маргааш тэр ууланд амраад орой нь Баяны сэтэртэй хониор боодог хийж иднэ. Нөгөөдөр орой адуу хөөнө. Миний хvv аавдаа дvvрvvлээд тэр адууг хөөж эцэг хvv хоёрыг салгаж зовоовол ингэдэг юм гэдгийг Баянд хэлж өгнө гээд Төмөр босож хадан дээр зогсон аманд байгаа айлуудыг ширтэв.

Удахгvй болох уулзалтын их баяр сэтгэлийг нь хөөргөн эхнэр хvvхэд хоёр нь байн байн харагдах шиг болж, нvvрний нь ширхэг бvхнээс баяр гэрэлтэнэ.

–Тэр хоёр минь намайг өдөр шөнөгvй хvлээж байгаа. Гэхдээ өнөөдөр ирнэ гэж огт зvvдлээгvй шvv дээ. Хөөрхий минь гээд инээмсэглэв. Унтсан нөхөр нь хариу дуугарсангvй. Гэвч сэтгэл нь хөөрсөн Төмөр эхнэр хvvхэд хоёр нь өдийд юу хийж яаж байгаа тухай зохион ярьж байв.

Төмөрийн сэтгэл баяраар дvvрэн байлаа. Гэвч тvvний энэ баяр нь хоосон манан байж билээ. Учир нь өнгөрсөн өвөл Дулмаа хос морьтой алга болсон юм.

Харанхуй болж од жигдрэн тvгэхэд мордож шууд захын айлын ойр очиж нохойн дуугий нь чагнав.

— Энд алга бололтой гэж    Төмөр шивэгнэн хэлээд морины амыг эргvvлэв.

Хэдий харанхуй шөнө боловч Төмөр зорьсон айлдаа шууд орж чаддаг. Билчээрт байгаа мал, нохойн дуу, гэрээс гарсан хvний төрх намба, чингэлэг бараа, гэр зэрэг өдий төдий тэмдгээр олж чаддаг. Гэтэл энэ шөнө гэр нь олдсонгvй. Харин айл явдаг өвгөний гэрийг нохойн дуугаар нь таньж очоод гэрээ сурагласан чинь эхнэр нь өнгөрсөн өвөл баримжаалах зvггvй алга болсон байлаа.

Төмөрийн сэтгэл хоосон болох шиг болж, санаа алдан хэдэн удаа тамхи угсран татсанаа «хvvтэйгээ хамт явсан уу?» гэж нам дуугаар асуув.

Хашир өвгөн эмгэн хоёр Төмөрийн сэтгэлийг давхар зовлонд унагаахгvйг хичээн «тийм» гэж сулхан хариулав. Хэрэв Төмөр өвгөн эмгэний нvд рvv харсан бол бvх явдал илрэх байсан билээ.

Төмөр нөхрөө дагуулан явахдаа юу ч дуугарсангvй. Гашуудсан сэтгэлийг засах vг олдохгvй болохоор дэмий юм ярихын оронд дуугvй явбал дээр гэж боддог хvмvvс байдаг бөгөөд тэдний нэг бол Төмөрийн нөхөр байлаа.

– Хvv эхнэр хоёр минь хаа яваа бол доо гэж Төмөрийн асуухад нөхөр нь өөрөө явуулчихсан юм шиг хулчганан займарснаа «Хаа явдаг бол доо?» гэж асуултыг асуултаар хариулав.

— Халх нутгийг нэгжиж байгаад олно доо. Баатар бэйлийн хошуу хэнтэй учраатай болсноо мэднэ гайгvй. Төмөрийн зvрхийг маажсан хvний хумс нь хугарна гэж шvдээ хавиран  шивэгнэн    хэлэхэд нөхөр нь дорой бөгөөд намуухан дуугаар «Тийм» гэж хэлэв.

Yvр цайхын vед нөгөө хадтай ууландаа очиж буув. Төмөр юу ч дуугаралгvй дээш харан хэвтэж, сэтгэл нь тvмэн зvйлийн бодолд дарагдан «Дулмаа, хvv хоёроо хаа байгаа бол?» гэсэн асуудалд хариу эрж байлаа, Орой нь мордож шууд явсаар Баяны гэрт очиж буув.

Хоёр бага хvvтэйгээ хоол идэж байсан Баян Төмөрийг хармагц гэмт хvн гэлбэлзэнэ, дайрт морь далбилзана гэгчээр «Төмөр минь сайн явж байна уу. За дээш суу. Хоол ид» гэж юу болохоос чичрэн айсан зvрхээ гаднах сайхан зангаар далдлахыг хичээв.

— Чамайг харанхуй  модон дотор хvлж   хаяад хээрийн нохойн идэш болгоно доо. Хамт явъя. Явахгvй гэвэл хvчээр авч  явна гэж Төмөр тайван бөгөөд хорсолтой дуугаар хэлэв.

— Төмөр минь би эхнэр хvvхэдтэй хvн. Намайг өршөө. Намайг   нигvvлсэн өршөө хэмээн  гуйж Баяны  нvднээс бөөн хар нулимс асгаран ам нь ярвалзан татганаж байв.

— Надад ч байсан. Харин чи тэр бvхнийг минь юман чинээ бодоогvй. Өөртөө байхгvй нинжин сэтгэлийг бусдаас горьдсоны хэрэггvй, Өрийг нь цоолж байхад гэнэн нvдээ бvлтэлзvvлэн харж  байдаг хонь биш. Бушуухан явъя.

Хөрөнгөтэй хvн  юу ч хийж болно гэж бат итгэж явсан Баян сvvлчийнхээ аргыг хэрэглэв.              

— Агт морь, амбан шар, алд хадаг барья. Амь өршөө гэж магнай дээрээ хvйтэн хөлс бурзайлган зэвхий дуугаар алгаа  хавсран хэлэв.

— Олон таван vг хэрэггvй. Явъя гээд Төмөр Баянд ойртов. Би явахгvй гэж байдаг   чадлаараа  хашгираад vvд рvv гvйх гэтэл Төмөр хуучин торгон дээлийн нь дал дээрээс базаж авлаа.

Баяны муухай дуугаар илvv гэрээс гуйн ирсэн хоёр зарц нь эзнээ хамгаалах гэсэн боловч хvрч чадсангvй. Төмөрийн   нөхөрт цохиулан том  гэрийн  хатавчинд нам цохиулан унав.

Төмөр Баяныг дарж аваад эвхэртэл нь хvлэв. Гэвч хоёр хvvхэд нь «аав аа! Миний ааваа. Аавыг минь болиоч» гэж яс янгинуулан чарлаж хvлээтэй эцгийнхээ дээрээс хэвтэв.

Сэтгэл зvссэн хvvхдийн дуу, өшөө хорслоор дvvрэн Төмөрийн  зvрхийг зөөлрvvлэв.  Төмөр  яахаа   мэдэхгvй тvр зогсов. Зогсолтгvй чарлан байгаа хvvхдийн дуу Төмөрийг бvрмөсөн ялав.

— Амийг чинь хvvхдэд чинь vлдээе. Алдсан морьдоо битгий эрээрэй гээд гарлаа.

Мордохдоо сэтэртэй шар халзан хонийг нь алж аваад явсан ба тэр шөнө гуч гаруй морьдыг нь хөөжээ.

Баян арав гаруй хvнээр нэхvvлээд гvйцэж  чадаагvй учир  Засагт  ханы  хошуунд  заргалдсан   боловч   нэгэнт Төмөрийг барьж чадаагvй болохоор өнчин ишиг ч олж авсангvй.

Ирэх намар нь баатар   бэйлийн сvргээс тавь гаруй шилдэг адуу хөөжээ. Ингэж явахдаа эхнэр хvvхдээ тааралдсан бvхнээс   сурагласан боловч олох нь    байтугай мөр ч гаргаж чадсангvй.                                                 

Хавар нь баатар бэйлийн хошуу захирагчийн манааны хvнийг нь хvлж орхиод хорин нэгэн шилдэг морьдыг нь хөөгөөд сураггvй болжээ.

Баатар бэйлийн хошуу нэртэй лам нараа  цуглуулж, Төмөрт хоёр дахин хараал хийж сор залан, жинсрэг цутгуулсан боловч тус болсонгvй. «Дайны хажуугаар дажин» гэгчээр нэг зальтай эр Төмөрийг чадвал барьж өгнө. Эс чадвал алж өгнө гэж хошуу сангаас нилээд юм аваад ор сураггvй алга болжээ.

Зэргэлдээ хошууддаа бичиг явуулж гайхал Төмөрийг барилцаж өгөхийг гуйсанд цаг төрийн самуунд нэрвэгдсэн хошууд ямар ч дэмжлэг өгсөнгvй.

Ингээд Төмөр баяны адуунаас хоёр дахь удаагаа хэсэг морь хөөгөөд явж байхдаа Хатанбаатар вангийн манлай цэрэг Хуягийн тавьттай тааралджээ.

Хуяг Төмөр хоёр дотно нөхдийн ёсоор уулзаж юуны өмнө золгож тамхилалцав. Тэгээд Хуяг цэргvvдээ буулгаж амруулах зуур Төмөртэй тавтай ярилцжээ. Төмөрийг өөрийн амьдралд тохиолдсон юмаа яриад дуусахад Хуяг тамхи татаж баахан дуугvй бодол болон сууснаа «Та чадалтай, сайхан санаатай хvн. Гэвч төр донсолж, тvмэн vймж байгаа хатуу цагт олны төлөө тэмцлээс аймхай туулай  шиг зугтааж зөвхөн хар амиа бодож явах таарах уу даа» гэж шууд зэмлэв.

Төмөрийн нvд сэрвэсхийн Хуягийг ажиглан харлаа. Нөхдөдөө хэзээ нэгэн цагт зэмлэгдэж vзээгvй эмнэг сэтгэл нь хөндөгдсөн боловч   уурласангvй.

— Надад өөр зам байгаагvй. Би энгийн номхон амьдаръя гэж бодсон. Бvтээгvй  гэж  өөрийгөө өмгөөлөв.

Хуяг марташгvй тус олон удаа хvргэсэн энэ эрийг хvндэтгэж байсан боловч сэтгэлдээ бодсон vнэнийг хэлэхээс буцсангvй.

— Энэ цагт энгийн номхон амьдарч  болохгvй.  Зовсон орон, доромжлогдсон олонд тус болох цаг ирээд байна гээд ноёд баядын дарлалд зовж ядарсан монгол орныг гадаадын дээрэмчид тал бvрээс нь хэмлэн  мэрж байгаа гашуун явдлыг яриад Хатанбаатараар удирдуулан яваа өөрсдийн тэмцэл, зорилгыг хэлэв.

Төмөр хэсэг дуугvй сууснаа:

— Би ядарсан хvнд тус болж байсан гэж нам дуугаар хэлэв.

—  Одоо vед таны тэр тус бол хор. Та өнөөдрийн аяга хоолыг залгуулж өгөөд, маргаашийн нь жаргалын хvсэл эрмэлзлийг мохоож байна. Хар тамхи татахад нэгэн vе бvх зовлонг умартаж, хоосон жаргалын хий мананд умбадаг боловч vнэндээ цогц бие нь ялзарч  байдаг гэж Хуяг хэлэв.

Төмөр  гашуун бөгөөд гомдолтой инээмсэглэв.  Хуягийн vг хатуу боловч тvvнд vнэн юм их байх шиг санагдав. Ялангуяа эрс шулуун хэлж байгаа Хуягийн сэтгэл ихэд таалагдав.

Өглөөний нар хэнийг ч голж шилэлгvй бvхнийг ээн жигнэж хажуугийн ууланд өвөөлж бvвтнэн дуугарч байлаа.

Төмөр бодол болон сууснаа

— Энэ морьдыг цэргvvддээ унаа болгож ав гэж гэнэт хэлэв.

— Тvvгээр ч барахгvй та өөрөө цэрэгт ороод бидэнтэй яв гэж Хуяг хvvхэддээ хэлж байгаа эцгийн дуугаар хэлэв. Давааны наад руу Хатанбаатарын гол цэрэг цувран орж ирлээ. Намилзан яваа туг хиур нь салхинд тоглож, өглөөний нарны гэрэлд зэр зэвсэг нь гялалзан сvртэй бөгөөд жавхлантай ажээ.

Төмөр тэр зvг ажиглан харж байснаа «Баатар вантай уулзаж болох болов уу?» гэж асуув.

 

XVIII

Гvн цасанд дарагдсан ойн дундуур гарсан нарийхан замаар эцэж ядарсан морьтой ганц хvн гэлдрэн явж байлаа. Баруун ташаанд нь модон хуйтай сэлээдий буу санжигнан, зvvн ташаанд нь орос морин цэргийн урт сэлэм унжина.

Yдийн наранд цасны өнгө гялтганан, модны мөчрийг дарсан сэвсгэр цас салхинд бут бутаар унана. Арай ядан хөлөө зөөж байгаа морины хөлд цас удаан бөгөөд залхуутай чахарна. Газар шагайн явж байгаа энэ хvн бол Эрдэнэ ажээ.

Цагаанаас салж явснаас хойш хэд хоног явсан боловч хаашаа юу хийх гэж яваагаа мэдсэнгvй. Мэдэхийг ч хvссэнгvй. Тvvнд урьдын жавхаа, хийморь огтгvй болоод чихэнд нь «аав аа, миний аав аа» гэж хашгирсан хvvхдийн нарийхан дуу хоногшин, тэр хvvхдийн зовлонгийн хамаг гэмтэн нь цагааныг хvрээнд авчирсан Эрдэнэ өөрөө мэт бодогдож байлаа.

Морь нь зогсоход хэд давирсан боловч хөдөлсөнгvйд бууж хөтлөн цааш гэлдрэв. Ингэж явж байснаа зогсож буу сэлэм хоёроо цасанд шидэж орхив. Хамгийн хэрэггvйгээр барахгvй хамгийн гэмтэй зvйлээсээ салах шиг бодогдож бие нь хөнгөрөх шиг болов.

«Энэ хог байсан цагт хvн жаргахгvй» гэж шивэгнээд бушуухан тэндээс зайлахаар хөдөлж хэсэг явтал ард нь хvн дуугарах шиг болов.

Эргэж харвал том хvрэн морь унаж, халиун морь хөтөлсөн, хvрэн дээлтэй, том vнэгэн лоовуузтай хvн ирлээ. Yvрсэн урт бууны ам нь дээш ёрдойн харагдана. Эрдэнэ, зэвсэгтэй хvн мөрдөн ирж явааг хараад юу болохыг хvлээн зогсов. Хараач дээ! Даржаа баатар ажээ. Баатрыг дэргэдээ ирж зогсоход «Баатрын амгаланг айлтгая» гэсэнд «сайн, та сайн уу» гэж хариу мэндлэв.

— Чамайг юун хvн юм бол  гэж баахан сэжиглээд хойноос чинь нилээд дагалаа. Буу сэлмээ хаяж байхыг чинь ч харж л байлаа. Ийм цагт сумтай буу, иртэй сэлмийг хаяж болдог эд биш дээ гээд мориноос буув.

Эрдэнэ болж өнгөрсөн явдал, ямар ч зорилгогvй явж байгаагаа яриад,

— Энэ эзгvй ууланд тантай учирна гэж зvvдэлсэн ч vгvй гэв.

— Эзгvй биш, Одоо энэ нарийхан зам монголыг аврах зам болоод байгаа юм. Yvгээр хиагт руу өдий төдий хvн явж, Сvхбаатартай нийлж, монгол орноо гадаадын хар хэрээнvvдээс аврах хэрэгт нэгдэн орж байгаа юм шvv. Би ч бас тэр зvг явж байна гээд Сvхбаатарын vйл явдлын тухай ярьж өгөв.

— Намайг цагаантантай нийлж явсан болохоор авах болов уу? гэж Эрдэнэ асуув.

-Авалгvй яахав. Май буу сэлмээ гэж Эрдэнийн хаясан зэвсгийг богцноос гаргаж өгөв.

Хоёр хоног яваад гурав дахь өдрийнхөө vдийн хирд Хvдэр   харуулд   цэрэг   элсvvлж   байсан Сvхбаатартай учрав.

Даржаа угаас Сvхбаатарыг таньдаг болохоор дотно уулзаж Эрдэнийн бvх явдлыг хэлэв,

— Бидэнд өнөөдөр нэг сум хэрэгтэй байхад та арван хэдэн сумтай хурдан буу, сэлэмтэйгээ хаяж байдаг чинь тусгvй хэрэг. Манай орныг хэмлэж байгаа дайсан олон байна. Хvчтэй ч байна. Зөвхөн Хиагтад арван мянга гаруй  гамин  байна.   Биднийг  устгахаар  хvрээ,  баруун аймгуудад цагаан намын этгээд хvч хуралдуулж байна. Эднийг зөвхөн буу сэлэм хоёроор хөөж болно. Гэтэл та буу, сэлмээ хаяж байх. Бид нэгэн санаа нийтийн хvчээр зvтгэвэл хvрэхгvй газар, чадахгvй юм байхгvй. Бидэнд оросын ажилчин тариачин нар Зөвлөлт засаг, большевик нам тусална…Бид одоо цөөхөн байна. Гэвч дийлнэ гэж Сvхбаатар ярилаа.     

Эрдэнэд «большевик нам» гэдэг vг хэзээ хаана дуулснаа санахгvй боловч нэг л их таньдаг хvнтэйгээ учирсан юм шиг бодогдов. Гэтэл алиа Петр сэтгэлд нь орж танил vгийн эх олдов. «Бид засгаа байгуулаад, та нарт тусална» гэж Петрийн хэлсэн vг санаанд нь орж «Даанч итгэлтэй ярьдаг байсан. Ийм учиртай юм байсан байж шvv. Мунхаг золиг. Сөргvvлэн мэтгэж байхын оронд ярьсан хэлснийг нь ойлгож авсан бол өдийд хаанаас ингэж эргvv хурга шиг мангуурч явах билээ» гэж биеэ зэмлэв.

Энэ хvнийг тавьтдаа авч сургууль хийлгэ. Буу зэвсэгтэйгээ хvн шvv гэж Сvхбаатар орж ирсэн хvнд хэлэхэд нь Эрдэнэ, Петрийн тухай бодлоос салж харвал Дорж зогсож байв.

—  Доной сайн байна уу?

— Сайн, мэнд амгалан уу?                  

Сvхбаатарын хөмсөг нь зангиран Эрдэнийг сэжиглэлтэй харснаа «Яагаад Доной билээ! Сая Эрдэнэ байсан биш билvv?» гэж асуув.

Эрдэнэ сандран бvхий л амьдрал явдлаа нэгд нэггvй тоочин ярилаа. Сvхбаатар байн байн Эрдэнийг ажиглан харж, заримдаа ярьснаас нь лавлан асууж байв.    

-Та Долгорт дэндvv хатуу сэтгэл гаргасан бололтой гэж Сvхбаатар хэлэв.

— Намайг доромжилсон шvv дээ.

  — Хатуу амьдрал, гэмт хэрэг ч хийлгэдэг юм шvv! Тэр хөөрхий эмэгтэйн буруу биш ч байж болно. Та сайн бодоорой гээд Сvхбаатар гарлаа.

Ингээд Эрдэнэ ардын журамт цэргийн цоохор цэргийн хорооны нэгдvгээр тавьтын цэрэг болжээ.       

Өдөр ирэх тутам ардын журамт цэргийн тоо олширч эгнээ нь батжин өсөж байлаа. Дарлал зовлонгоор жирэмсэлсэн монгол орны тал бvрээс зэвсэгтэй зэвсэггvй морьтой явган хvмvvс цугларан, эх орон ард тvмэндээ эрх чөлөө, тусгаар тогтнолыг олгох болд илдийг давтаж эхлэв.

Булаг шандаас гол горхи, горхи нийлж мөрөн, мөрөн нийлж далай болдог шиг доромжлол дарлалаас хорсол, хорслоос тэмцлийн далай vvсэн долгилж, тэр далайг сөрсөн бvхнийг хөмрөн живvvлэх шуурга исгэрэн шуугив.

Гадаадын хvмvvс харахад босох нь битгий хэл, хөдөлж чадахаа больсон архаг өвчтэй эрvv өвдөг нь нийлсэн өвгөн шиг болсон монгол орны булчинд, залуу эрийн хvч зангирч найман vе Богдыг залаад ч, наян тохой майдар босгоод ч олж чадаагvй эрх жаргалыг хvнд ажилд цэврvv болсон малчин ардын хvдэр гараар дайсны гараас булаан авах аварга тэмцлийн тvvдэг гал улалзаж ийнхvv эхлэв.

Орос оронд мандсан их хувьсгалын ширvvн аянганд гvн нойрноосоо сэрсэн ард олны бие нь тэвээрч улс гэрийн төлөө шударга тэмцэлд нэгдэн зангирлаа.

Муу амьд явахаар сайн vхэх нь сайхан гэж боссон олны тэмцлийн хvчит vерийг Богдын лvндэн, бароны бардам дээрэнгvйлэл, гамингийн догшин авир аль нь ч хориглох хvч байсангvй.

Хуралдан бойжиж байсан ардын журамт цэргийн хэсгvvд, гаминтай хэд хэдэн удаа тулалдаж, ялаад хvч зориг нь улам ч бадарлаа. Гаминтай тулалдсан хэдэн удаагийн жижиг байлдаанд Эрдэнэ гавшгай оролцож Сvхбаатар жанжнаас сайшаал хvртжээ.

Нэгэн удаа Сумъяа бэйстэй уулзахаар явахдаа Сvхбаатар гучаад хvн дагуулж явсны дотор Эрдэнэ оролцож билээ.

Сvхбаатар замдаа ямар нэгэн богино дуу аялан явснаа хажуудаа явсан Эрдэнэд хандаж «дуу дуулж явахад газар амархан дөхдөг юм шvv» гээд инээмсэглэснээ «гэхдээ одоохондоо чанга дуулж болохгvй байна.» гэж нэмж хэлэв.

Эрдэнэ эхний нь vгэнд «Эр бор харцага»-ыг дуулъя гэж бодсон боловч сvvлчийн нь vгийг сонсоод уушгиндаа хураасан хийгээ алгуур буцаан гаргалаа.

Цэргvvд vг дуугvй цувралдан явж байлаа. Гэтэл Сvхбаатар дөрөөн дээрээ өндийж эргэн хараад «нөхөд минь мөөгний хятад шиг газар шагайн цувралдаад юу хийх билээ. Цөм хvрээд ирээч» гэхэд нь цэргvvд зэрэгцэн ирлээ.

Сvхбаатар бадарчны тухай хоёр шог vлгэр ярьсанд цэргvvд хөгжилдөн зарим нэг нь хариу болгож шог vлгэр ярьжээ.

Ингэж инээлдэн явтал өмнөөс нь морьтой  монгол хvн давхин ирж гамингууд ард олныг дээрэмдэн, тэдний өвсийг хураан авч байгаа тухай мэдээ хvргэж ирлээ.

– Гамин олон юм уу? гэж Сvхбаатар асуув.

— Зуу шахам.

Сvхбаатар хэсэг бодолхийлснээ цэргvvддээ хандаж, vзээд алдах уу? гээд том цагаан шvдээ яралзуулан инээмсэглэн.

—  Бароныхонтой байлдаж байх нь арчаагvй юм байна билээ. Yзэлцье гэж Эрдэнэ хэлэв.

— Эндээс хол байна уу? гэж Сvхбаатар асуугаад хvний ирсэн зvг харлаа.

— Ойрхон.  Энэ уулын  цаад дор.

— Бид юуны өмнө алалдахыг хичээх хэрэг алга. Болбол ярилцаж байгаад буулгаж авъя. Тушаалгvйгээр буудаж  огт болохгvй.

— За явцгаая гээд Сvхбаатар явжээ.

Замдаа ирсэн хvнээс гамингийн байрлаж байгаа газрыг нэгд нэгэнгvй мэдэж авсан Сvхбаатар уулын орой дээгvvр цэргvvдээ байрлуулаад өөрөө хоёр хvний хамт гамингуудын зvг хатируулан явлаа.

Давхисаар ирж яваа гурван морьтой хvнийг хараад гамингууд майхнаас гарч зогсов.

Сvхбаатар майханд тулж очоод морины амыг татаж зогсоод «Ноён чинь хаа байна?» гэж асуув.

Гамингийн ноён, хэлмэрчийн хамт Сvхбаатар өөд явж ирлээ.

–Та нарыг монголын ардын журамт цэрэг бvслээд байна. Хэрэв эсэргvvцэлгvй бууж өгвөл амийг чинь эсэн мэнд vлдээнэ. Хэрэв бууж өгөхгvй бол… гээд уулын толгой руу харахад хэлсэн ёсоор нь явган морьтой хvмvvс энд тэнд булталзаж байлаа.

Гамингийн ноён уулын толгой руу ажиглан харж баахан дуугvй зогссоноо эрс бөгөөд шийдэмгий дуугаар «бид бууж өгөхгvй» гэлээ.

— За тэгвэл зэвсгийн хурцаар vзэлцэх болж дээ гээд Сvхбаатар тайвнаар морины амыг эргvvлэв.

Гамингууд холдож байгаа хvмvvсийн хойноос нилээд удаан гөлрөн  зогсов.   Бvрэн зэвсэгтэй зуу гаруй  хvний дэргэд ямар ч аймшиггvй орж ирээд ямар ч аймшиггvй буцаж байгаа гурван хvний ган зориг, хvрээнээс хөөгдсөн аюултай явдалд цөс нь хайлж, зvрх нь шантарсан гамингуудыг vл харагдах ган цалмаар хvлж зогсоосноос ингэж гар хөдөлж чадсангvй. Ирсэн хvмvvсийг холдсон хойно ухаан орсон гамингийн ноён «Байраа эзлээд» гэж хашгираад өөрөө өвс ачсан тэрэгний доогуур орж хэвтлээ.

Удсан ч vгvй хоёр талын уулнаас буудаж эхлэхэд гамингууд хариу буудаж бараг хагас өдөр vргэлжилсэн тулалдаан болоод эцэст нь ашиггvй байр эзэлсэн гамингууд тэрэгтэй өвсөө шатаан зугтсан боловч амьд гарсан хvн ховор ажээ.

Партизанууд буу, сум vлэмжийг олзлон авч их л баяр болов.

1921 оны 3-р сарын 16-ны шөнө ардын журамт цэрэг, Хиагтад байгаа гаминг хөөх их тулалдаанд мордов. Доржийн удирдсан цоохор цэргийн хорооны нэгдvгээр тавьт Хиагтын баруун хойноос довтлохоор ойртон очив.

Орой бууж өгөхийг гамингаас шаардсан хоёр дахь бичгийн хариу ирэхгvй болохоор нь Сvхбаатар цэргээ цуглуулж «бид гамингаас энх тайвнаар бууж өгөхийг зvй ёсоор шаардсан боловч тэд хариу өгсөнгvй. Одоо бид зэвсэг хэрэглэхээс өөр замгvй болжээ. Энэ байлдаан бол монгол улс байх, эсэхийг шийдэх юм. Биед нь монгол эхийн цус эргэлдэн, цээжинд нь монгол зvрх цохилж байгаа хvн бvхэн өнөөдөр хатан зориг гаргах хэрэгтэй. Дайсан арван мянга гаруй бид дөрвөн зуу гаруй. Гэвч бидний хөл доор минь доромжлогдсон эх орон, ард минь зовсон ард тvмэн байгаа болохоор бид дийлэхгvй байж болохгvй. Айж сандарч байгаа хvн байвал одоо буцаж болно» гэж хэлэв.

Олон цэргvvд «жанжны алдар бат оршиг!» гэж нижигнvvлэн хашгирав. Монгол оронд ардын хувьсгалын тvймэр дvрэлзэж энэ тэмцлийн төв нь Хиагт болов.

Сvхбаатар дэлтэй хонгор мориндоо мордож цэргийн өмнө явахад тvvний бие нь аварга том болсон юм шиг Эрдэнэд харагдав.

Шөнө дундын vед цэргvvд анги хуваагдан байраа эзэлж дохиог хvлээв.

Yvрийн гэгээ хvлээн зогсож байхад Эрдэнийн зvрх цохилон «Монгол ах дvv минь…» гээд хашгирч байсан хvvхний дуу, өөрийг нь барих гээд ноцолдож байсан гамингийн нvvр царай харагдан бахиралдах нь сонсогдох мэт болж сэлэмийнхээ бариулыг гараа бадайртал атгаж байлаа.

Yvр гэгээрэхийн vед довтолгоон эхлэв. Анхандаа сандарч зугтсан гамин сэхээ авч зарим газраа хориглож эхлэв.

Гэтэл vхэр буу дуугарч шороо манан хадуулан дэлбэрэв. Гамингууд эргэлтгvй сандран эхлэхэд партизан цэргийн довтолгоо эхэлж орой болоход Хиагтыг эзлэв.

Дорж тавин цэргийнхээ хамт хэдэн пvvсний хашаанд орвол эрvv өвдөг нь нийлэх шахсан хөгшин луухаанаас өөр хvн байсангvй. Дорж тvvнд буу тулгаж байгаад «Торго дурдан, нанжин чавга, нар хамба чинь хаа байна. Хэлэхгvй бол пvн гээд чи чөтгөр болж нутаг буцна гэтэл хятад сандран мөлхөв.

— Ямар зусарч золиг вэ. Тэр хэлсэн юм бушуу гаргаж өг! гэж Дорж зандрав.

Хятад бvх байшингаа нээж өгөхөд«чадах чинээгээрээ авцгаа. Yнэндээ бидний хөрөнгө. Дийлсэн цэргийн сvр» гэж Дорж ихэмсэг бөгөөд бардам дуугаар хэлэв.

Эрдэнэ цэргvvдийн хамт торго хураасан байшинд орлоо. Нөхөд нь толгой, толгойгоор хураасан торгоноос доод тал нь хоёр гурван толгойг авч байв. Зарим нэг нь хэд хэдэн толгойг ч баглаж боогоод дааж ядан vvрнэ.

Эрдэнийн сэтгэлд Долгор бодогдов. Амьд мэнд явбал хэзээ нэгэн цагт тvvнтэй уулзах мэт санагдав. Би дэндvv ширvvн зан гаргасан болов уу? Тэр минь намайг дагаж зовлон vзсэн хvн дээ. Хатуу амьдрал vнэнч сэтгэлийг нь сохолсон ч байж болох юм даа. Хөөрхий минь бvх насандаа мөрөндөө торго углаж vзээгvй юмсан» гэж бодоод цэцгэн хээтэй цэнхэр торго авч задалснаа «Дээл хийхэд хэдэн ам торго ордог юм бэ? гэж хажууд нь толгой торго бариад vзэж байсан Доржоос асуув.

— Ялсан  цэргийн  дээлд толгой  ордог  юм.  Энгийн хvнд бол арван хоёр ам болно гээд Дорж бvдvvн дуугаар ха ха гэж хангалуун инээв.

Эрдэнэ цэнхэр торгоноос арван хоёр амлаж хутгаараа огтлон аваад муутуу цаасанд эвтэйхэн боож өвөртлөөд эргэхэд нь «Ийм юманд ороод алгын чинээ юмаар яах вэ? Ядахдаа нэг толгойг аваач» гэж Дорж хэлжээ.

— Зvгээр. Надад энэ болно гэж Эрдэнэ явдал дундаа эргэж хэлэв.

Маргааш өглөө нь Доржийн тавьтыг жагсаав. Хэдэн хvний хамт Сvхбаатар давхиж ирээд мориноос бууж хөмсөг нь мушгиран эрчилснээ: «Та нар бол ардын журамт цэрэг болохоос биш, бvлэг дээрэмчид биш. Өчигдөр орой пvvснээс дээрэмдсэн юмаа одоо энд авчирч тавь» гэлээ.

Цэргvvд дуу ч гарсангvй, хөдөлсөн ч vгvй.

— Доржийг тавьтын даргаас огцруулж арав   банздана. Танай тавьтын даргаар Даржааг томилов. Энгийн номхон ардаас сэтэрхий зvv, сиймхий самбаа авсан хvнийг хамгийн хатуу цээрлvvлнэ гэж Сvхбаатар өндөр дуугаар хэлэв.

—  Жанжин аа! Банздах гэдэг чинь харгис засгийн шvvлт биш vv. Манай ардын засгийн vед ард биднийг эрvvдэн шvvх явдалгvй болно гэж хэлсэн бус уу? гэж олон дундаас нэг хvн хэлэв.

Сvхбаатар хvйтэн инээмсэглэснээ «Дээрэм бол харгис засгийн юм болохоор шийтгэл тохирсон байх нь зvйн хэрэг» гэлээ.

Цэргvvдийн дунд шивэгнэлдэн ярилцах битvv чимээ сонсогдож байлаа. Тэгээд авсан юмаа авчран овоолов.

Бvгдийн сvvлд Эрдэнэ аажим алхаж очоод өврөөсөө муутуу цаасанд нандигнан боосон торгоо гаргаж боодолтой нь тавив.

— Юу юм бэ? гэж Сvхбаатар асуув.

— Дээлийн торго.

— Задлаач гэж Сvхбаатар намуухан боловч тод дуугаар хэлэв.

Эрдэнийн тавьсан юм бусад цэргийн юмнаас шал өөр зvйл шиг Сvхбаатарт санагджээ.

Эрдэнэ торгоо унтаж байгаа манцуйтай хvvхдээ задалж байгаа эхийн гараар задлаад Сvхбаатар өөд гэмшилтэй бөгөөд гомдолтой нvдээр харлаа.

— Хэнд өгөх гэсэн юм бэ? гэж Сvхбаатар асуугаад Эрдэнийг ажиглан зөөлхөн нvдээр ширтэв.

— Долгорт гэж Эрдэнэ нам дуугаар хэлээд доош харлаа. Сvхбаатар нэг хvнийг дуудаж ирээд:  «Надад Сумьяа бэйсийн бэлэглэсэн торгыг Эрдэнэд өг»гээд олон цэргийн зvг харснаа «Ардын журамт цэргийн зорилго нь сайхныхаа хирээр бузар ажил хийсэн хvнд оногдох шийтгэл хатуу байна гэдгийг бодож дахин ийм булай юм  бvv хийцгээ»  гээд  мориндоо мордож манаруулан давхилаа.

Хэдэн өдрийн дараа Бароны тvрvvч цэрэг Баяр гvнгийн удирдлагаар довтлон ирлээ. Энэ байлдаанд Эрдэнэ гарамгай оролцож Сvхбаатар олны өмнө нэрийг нь дурдаж сайшаав.

Хэдэн өдрийн турш бароны гол хvчтэй тулалдах хориглолтын бэлтгэл хийлээ. Ардын журамт цэрэг гvвээний орой дагаж ашигтай байрыг эзлэн авчээ. Хаврын нар нvvрнээс жигнэж ухсан окопны чийгтэй шороо доороос хайрч довтлон ирэх дайсныг хvлээсэн цэргvvдийн зvрх цохилон хоорондоо богинохон vг шивэгнэн ярилцаж байлаа.

Нар нилээд хөөрсөн тэнгэр рvv харахад энд, тэнд хэсэг хэсэг бөөн vvл өмнө зvг нvvж vл мэдэг бvлээн салхи умраас vлээнэ.

Бароны цэрэг хэсэг хэсгээр давшин байр эзэлж эхлэв. Сvхбаатарын дохиогоор ардын журамт цэрэг гал нээлээ. Ширvvн тулалдаан хэдэн цаг vргэлжлэхэд дайсны хvч нэмж ирсээр байлаа. Yдээс хойш цагаантан их буугаар хэсэг буудсанаа хэдэн пулемётын галын доогуур давшив.

Уулаас сайн бууддаг Эрдэнэ хоёр гурван хvнийг унагаав. Ардын журамт цэргийн байдал хvнд болж, зарим газраар Бароны цэрэгт шахагдан ухарч эхлэв.

Сvхбаатар Эрдэнийн дэргэд ирж нэгэн бичиг өгөөд «vvнийг тvргэн цээжил» гэлээ. Тэр бичиг бол дээд шивээнд байсан улаан цэргийн зуун гуравдугаар бригадаас яаралтай тусламж гуйсан бичиг байлаа.

Удсан ч vгvй Эрдэнэ уул бичгийн vгийг нэгд нэггvй цээжлээд дайсантай буудалцаж байсан Сvхбаатарт хэлэв.

— Хамгийн сайн морь унаад vvнийг хvргэж өг. Цагаантанд баригдах болбол устгах хэрэгтэй гэж Сvхбаатар хэлжээ. Бичгийг авч мордоод Дээд Шивээний зvг довтлоход цагаантан хойноос нь буудсан боловч оносонгvй. Явсаар Дээд Шивээнд ирж зуун гуравдугаар бригадын гурван зуун тавдугаар хорооны штабын манаатай учир явдлаа яриад даргатай нь уулзахаар явлаа. Удсан ч vгvй даргын тасалгаанд орж ёслоод бичгээ гардуулав. Тэр дарга орчуулагчаар дамжуулан уул бичигтэй танилцаж байхад цаад тасалгаанаас шинелээ нөмөрсөн орос хvн гарч ирээд Эрдэнийг харснаа «Уухай даа. Эрдэнэ . Би чамтай лав уулзана гэж бодож явсан» гээд шууд ирж номхон зогсож байгаа Эрдэнийг тэврэн авлаа.

–Алиа Петр… амьд мэнд vv, чи минь гэж Эрдэнийн нvд нь том болоод дуу алдав.

— Амьдаар барах уу. Чамд туслахаар ирээд байна гээд том ногоон нvдээ эргэлдvvлэн бvдvvн дуугаар инээв.

— Комиссар аа Сvхбаатар биднээс даруй туслахыг гуйсан байна гэж дарга Петрт хандаж оросоор хэлэв.

— Зөвлөлт засгийн газар, монголын тvр засгийн газрын хэлэлцээгээр монгол нутагт бугшсан цагааны дээрэмчдийг дарахад Зөвлөлт улс тусална гэсэн болохоор бид тvргэн туслах хэрэгтэй байна. Бас тэгээд Эрдэнэ бид хоёр vхрийн наймаа хийж явахдаа энэ гуйж, би тусална гэсэн юм сан. Тийм яриа бий байх аа! Эрдэнээ гээд Петр тvvнийг чанга тэврэв.

— Бий байх шvv гээд Эрдэнэ инээв.

Удсан ч vгvй цэргийн тvргэн жагсаалын бvрээ хангинаж монголын ард тvмний эрх чөлөө тусгаар тогтнолоо байлдан авах их тэмцэлд ах дvvгийн тусламж vзvvлэхээр ажилчин тариачны улаан цэргийн нэгэн анги хөдлөхөд тvрvvнд Петр, Эрдэнэ хоёр зэрэгцэн явлаа.

 

XIX

Цагаантны Резухин генерал Заяын шавь, сайд Ван, Далай Чойнхор ван, Луу гvний зэрэг хошуудаас гурван мянга орчим монгол цэрэг дайчилж, орос орноос хөөгдөн дvрвэж гарсан мянга гаруй оросын цагаан цэрэгтэй нийлvvлээд Бароны баруун жигvvрийг буй болгов. Энэ цэргийн зорилго нь Хиагтад байгуулагдсан монголын ардын тvр засгийн газрыг устгаад Бароны гол хvчтэй нийлэн улмаар Зөвлөлт орос улсыг довтлох ажээ.

Yvний нэг хороог Павлов захирав. Цэрэг байгуулж эхлэх vед Павлов Итгэлтийнд ирж уулзаад «өвгөн минь бид улаантай vхэлдэн тулалдана. Yvний тул Монголын аймаг, хошуудаас цэрэг, агт, хvнс хоол дайчилна. Энэ учраас чи Резухин генералтай нvvр учирч арван сайн морь, амбан шар арвын хамт их цэргийн хэрэгцээнд өгье гэж айлтгах хэрэгтэй. Тэгэхгvй бол хvчээр дайчлагдах болно» гэлээ.

— Юу болохыг нь мэдээгvй байж, тийм их хөрөнгөө зvгээр өгөх хэрэг vv?

— Амлах өгөх хоёрын дунд их зай бий гээд Павлов хөгжилтэй инээн ширэвгэр шар сахлаа эрхий хуруугаар шударснаа улааныг унагааж авсан цагт чи бид хоёрын өмнө алтан зам нээгдэнэ гэлээ.

— Та нар улааныг давах уу даа гээд Итгэлт зальтай нvдээр Павловыг харлаа.

— Давна. Олон жилийн дайнд улаанууд цуцаж ядарсан. Бас тэгээд газар дээр нь өлсгөлөн болж байгаа болохоор бид дийлж их эзэн хаант орос улс дахин мандана гэж Павлов бардам хэлээд аягатай архиа хөнтрөв.

— Мэдэхгvй дээ. Бусад хvн хэлсэн бол ч итгэхгvй… Чамд бол итгэж байна… За тэгээд тэр жанжинтай чинь хэзээ уулзах вэ?

— Маргааш Заяын хvрээн дээр очиж уулзахад болно. Хамт явах уу?

— Тэгье.

Энэ  орон   нутаг,  зөөр  хөрөнгөгvй,  хэдэн  оргодлууд, улааныг дийлнэ гэдэгт Итгэлт итгэсэнгvй, гэвч хөрөнгөө дээрэмдvvлэхгvйн тул  Павловын хэлснийг хийх нь зөв гэж бодов.

Должин, генералд барих урт шар хадаг авдраас гаргаж, Галсан, Итгэлтийн морийг эмээллэж байхад улаан, цагааны тэмцлийн тухай хоёр найз vргэлжлэн ярилцав.

— Өвгөн минь чи, бидний vйл хэрэгт нэг л итгэхгvй байна даа.Уул нь итгэж болох юм шvv гэж Павлов хэлэв.

— Хаанаас даа. Ямар vмхий санаатай золиг вэ, Би чамд итгэхгvй хэндээ итгэх вэ гээд Итгэлт нарийхан дуугаар худал инээв.

Хоршоо хоёр Заяын хvрээ рvv явах замдаа улаан, цагааны явдал, улс орны хэргийн тухай өдий төдий юм ярьжээ. Гэвч Павлов улааныг бут цохиж их орос улсыг байгуулан алтан замаар халбиулах vлэмж хvчинд Итгэлтийг итгvvлж чадсангvй.

Итгэлт байн байн худал инээж «за би ч яахав амласнаа өгч болно. Харин цааш нь горьгvй шvv» гэж явлаа.

— Бид чамаас юу ч авахгvй байж болно. Хэрэгтэй бvхнээ дайчлаад авах хvч бидэнд байна. Харин ингэх нь нэгдvгээрт чамд хэрэгтэй. Хоёрдугаарт бидэнд хэрэгтэй. Ер нь тэгээд чиний хөрөнгийг vрэх гэж би бодохгvй шvv дээ гэж Павловын хэлэхэд «би чамд итгэнэ» гэж Итгэлт дахин дахин хэлнэ.

— Дайн дуусаад хоёул том vйлдвэр байгуулна шvv

 Павлов хэлэв.

— Мэргэн ухаан байна.  Би хөрөнгөө арвижуулж л байя. Цэмбэний vйлдвэр байгуулна шvv гэж Итгэлт хариулав.

Гэвч Итгэлт «чи энэ дайнаас амьд ирээд, бид хоёр vйлдвэр байгуулах ч алганы хонхорхой хазахтай адил хэрэг байхдаа» гэж дотроо бодож байлаа.

Маргааш нь Итгэлт, пvvсний байшинд хэдэн хошууны захирагч нарыг цугларуулан цэрэг, морьд, хvнс дайчлах тухай Богдын зарлигийг сонсгож байсан Резухин генералын өрөөнд Павловын хамт орж ирлээ.

Өндөр оройтой цагаан хурган малгай өмсөөд нэг ташаандаа сэлээдий буу, нөгөө ташаандаа гялгар хуйтай сэлэм зvvсэн Резухин генералын өмнө Итгэлт очоод өврөөсөө урт гэгчийн шар хадаг гаргаж барин бөхийж «аварга хvчит баатар цагаан хаант орос гvрний их жанжин таны тvмэн амгаланг айлтгаж өчvvхэн хvн би төр улсыг минь мандуулж өгөх их хэрэгт хандив болгож бага буурай хөрөнгөнийхөө дээж агт морь арав, амбан шар арвыг сэтгэлчлэн барья» гэсэн vгийг Павлов генералд орчуулж өгөв.                                                           

Генерал баясгалантай инээмсэглэж, хадгийг өрөөсөн гараараа дээрээс нь чавчиж аваад «олон тvшмэд та нар сонсож байна уу. Монголын олон тvмэн Богд хааныг ширээнд нь залсан бидний хэрэгт гvн итгэж хvчин туслах ёстой юм» гээд Итгэлтийг тэврэн авч нуруун дээр нь алгадав.

— Хэрэв та миний цэргийн албанд зvтгэхийг хvсвэл таныг хорооны туслах дарга болгоход би бэлхэн байна гэж генерал нvдний шилээ авч арчих зуур хэлэв. 

— Өчvvхэн би инээхээс бусад эмгэг өвчинд баригдсан болохоор эрхэм таны энэ өндөр хишгийг хvлээн авах хувьгvй  билээ  гээд Итгэлт  бvдvvн  генералын  гараас салж алгуурхан хаалга руу ухрав.

— Таны хувьд бол дурын хэрэг гээд генерал баяртай мишээв. Хэдэн өдрийн дараа хошуудаас агт морьд, цэргийн хvнс буу зэвсгийн хvчээр дайчлахад Итгэлтийн мал сvргээс өнчин ишиг ч авсангvй.

Хаврын эхэн сарын нэгэн өдөр Резухиний цэрэг Хиагт хотын зvг хөдлөх болов. Цэргийн хамт Зая гэгээний бие төлөөлөгчөөр Жамбал явах болжээ. Хошуудаас дайчлагдан ирсэн монголын цэрэг Заяын гэгээнээс адис авлаа. Цагаан цэргийн өндөр хурган малгай өмсөж, жижигхэн гар буу бvсэндээ хавчуулсан гэгээний өмнvvр мянга гаруй хvн толгойгоо бөхийлгөн залбираад өнгөрөхөд гэгээн баруун гараар бvгдэд нь адис тавьжээ.

Ингээд цэрэг хөдлөхөд Павлов даргатай монгол цэргийн хороо хошуучлав. Энэ хорооны туслах даргаар Сайд Вангийн хошуу туслагч Пvрэв тайж явжээ.

Пvрэв тайж өөрөө хийлгэсэн өндөр цагаан хурган малгай дээрээ вангийн хvрэн чулуун жинсээ хатгаж өмсөөд цэнхэр торгон дээл дээр шар дурдан бvс бvсэлж том хvрэн морь унажээ.

Энэ цэрэг зам зуурын тохиолдсон газраас хоол хvнс, унаа хөсөг дээрэмдэн нулимс цусаар зам гарган урагшлахдаа хошуудаас цэрэг дайчлавч монголын ардын намын олонд тунхаглах бичгийн учир явдлыг ойлгосон монгол цэргvvд бөөн бөөнөөр оргон алга болж цэргvvд оргох тутам цагаан дарга нар ширvvсэж байлаа.

Ингэж явсаар Павловын хошууч хороо орос монголын хилд Зэлтэр харуулын тушаа газраар ойртон ирлээ, Өглөөний нараар угтаж ирсэн Монгол Зөвлөлтийн цэрэгтэй тулгаран гурван цаг гаруй ширvvн байлдсаны дараа цагаан цэргийн хvчин суларч тvvний монгол цэргvvд нь буцаж дуртай зvгтээ бутран алга болжээ.

Оросын цагаан цэрэг тавь гаруй хvн буудалцан vд өнгөрvvлээд бас л зугтаж эхлэв. Эдэнтэй хамт vлдсэн ганц монгол гэвэл хорооны туслах дарга Пvрэв тайж байлаа. Гэвч Пvрэв тайж зоригтой сайндаа vлдсэнгvй. Харин буу эхэлж дуугарахад бут бургасанд шурган нуугдаад өндийж ч чадахгvй буугаа тэврэн хэвтжээ. Нэг харвал сvvлийн орос цэрэг морь руугаа гvйж харагдахад нь босоод гvйх гэтэл ар талаас нь хvчтэй юм цохиут унаж агшин зуур vхжээ. Унахад нь хол унасан жинстэй цагаан хурган малгай нь цагааны зугтсан цэргийг хөөсөн монгол зөвлөлтийн цэргийн морины хөлд дайрагдан навсарч шороонд булагдав. Алдар эрж, охид бузарлаж явсан энэ хэрцгий тайж шороо vмхээд vхсэн байлаа.

Энэ байлдаанд оролцсон монголын ардын журамт цэргийн дотор Эрдэнэ явалцсан бөгөөд цагааныг зугтахад мориндоо мордон нэхэв. Сумьяа бэйсийн хошуунаас ирсэн өндөр зээрд морь нь бvхний өмнө гарч довтлоход Эрдэнэ сэлээдий буугаар хааяа нэг буудан давхилаа.

Хэсэг явтал өмнө нь хvрэн морьтой цагааны дарга жижиг буугаар эргэж буудсаар давхиж явлаа. Энэ бол Павлов байжээ. Гэвч Эрдэнэ тvvнийг таньсангvй. Мориндоо ташуур өгч бөхийн хурдлав. Нилээд хөөцөлдөвч зай нь ойртсонгvй морийг нь буудаж орхивол дээрх хvн нь тэртээ хол тонгорцоглон унав.

Мориноосоо салахдаа буугаа алдсан Павлов босож ядаж байтал Эрдэнэ давхиж ирээд vсрэн бууж буу тулгав.

Павлов гараа алгуураар өргөн зогсов. Эрдэнэ, ажиглавал хөлс шороо болсон нvvртэй энэ орос бол өөр хэн ч биш нөгөө Павлов байжээ.

— Эрдэнэ  гээд Павлов  гараа  буулгаж өмнөөс  нь явах гэхэд «зогс» гэж Эрдэнэ зандрав.

Павловын магнайгаас цус урсан хөлс шороотой зууралдан хар хvрэн болоод хацар руу нь урсаж байлаа. Омголтсон уруулаа хэлээрээ чийглэн амьсгаадна.

— Чи энд юу хийж яваа юм бэ? гээд Эрдэнэ буугаа хуйнд нь хийх гэтэл Павлов vсрэн ирж буу дээрээс нь барьж авлаа. Эрдэнэ буутай гараараа хvчлэн тvлхсэнд Павлов гэдрэгээ алдлан унав.

Эрдэнэ буугаа тvvний зvг чиглvvлтэл Павлов өндийж өвдөг дээрээ сөхрөн «Эрдэнэ минь, бид хоёр эртний танил. Чи миний эхнэр хvvхдийг танина. Амь өршөө!» гээд уйлж гарлаа.

Эрдэнэ гайхан зогсов. Павлов бvр мөлхөн хонин шар нvдээ гөлөлзvvлэн «Амь өршөө! Чи бид хоёр адилхан эхнэр хvvхэдтэй шvv дээ. Амь өршөө!» гээд бvр енгэнэтэл уйлав.

Павловын арчаагvй байдлыг хараад «Энэ мундаг эр ингэж байх гэж дээ. Yнэхээр ч эхнэр охин хоёрыг нь өнчрvvлж яах билээ дээ. Над шиг будилж яваа ч юм билvv» гэж бодоод «муу золиг минь бушуу зайл. Харин дахиад зэвсэг барьсан байвал даа» гэлээ.

Павлов юу сонссоноо ухаарч ядан Эрдэнийг ширтэн байснаа босоод «Би хаачих вэ?» гэж хоолойгоо чичрvvлэн суув.

— Цааш яв.

— Чи намайг араас буудахгvй биз

— Дуугvй яв.

Павлов эргэж явлаа. Анхандаа эргэж харан удаан явснаа сvvлдээ шогшиж эхлэв. Эрдэнэ тvvнийг далд ортол нь хараад орчин тойрныг ажиглавал Павловын хаясан буу нvдэнд нь тулав.

Авч vзвэл ганц ч сумгvй болжээ.

Тэр орой улаан цэргийн нэмэлт хvч ирэхэд Петр ирж Эрдэнэ Петр хоёр дотно уулзав.

— Өнөөдөр би нөгөө Павловыг тавьж орхилоо. Бvр уйлаад   амиа   гуйж   байна   гээд   Эрдэнэ   болсон   явдлыг ярив.

—  Эрдэнэ минь.  Нэг галзуу  нохойг тавивал хэдэн нохойг галзууруулдаг юм гэж Петрийн хэлэхэд Эрдэнэ инээмсэглэснээ «Эхнэр хvvхдээ дурдаад л сөхөрч, мөлхөж гуйгаад байх юм» гэлээ.

Петр Эрдэнийг хурц нvдээр ширтэн байснаа «хувьсгал хийнэ гэдэг бол тоглоом биш юм шvv. Нэг бол чи vхнэ. Эсхvл би vхнэ гэсэн хэрэг. Одоо чиний тавьсан Павлов чинь Резухиний ангид очоод дахин зэвсэглэж өнөө шөнө юм уу, маргааш чамайг нөхөдтэй чинь хамт хvйс тэмтрэхээр ирнэ» гэлээ.

Эрдэнэ гэмшилтэйгээр Петрийг харж инээмсэглэснээ «Арай ч vгvй байлгvй дээ» гэлээ.

—  Yзэж л байгаарай Эрдэнэ минь. Нинжин сэтгэл сайхан боловч зэвсэг барьсан дайсанд гаргахын хэрэггvй зvйл гээд Петр цаасан тамхи гаргаж нэгийг Эрдэнэд өгөөд өөрөө нэгийг татлаа.

Маргааш нь нар гарахын vед Резухиний гол анги, Монгол Зөвлөлтийн цэргийн хориглосон байр руу давшиж эхлэв.

Их буугаар хорь гаруй удаа буудаад дараа нь хэсэг, хэсгээр урагшлан байр эзлэв. Ингээд Монгол Зөвлөлтийн цэргийн хориглосон шугаманд ойртон очтол пулемётын шөргөлсөн галтай мөргөлдөж буцаад байр эзэлж vд өнгөртөл буудалцав.

Зэвсгийн боломжоор хомсхон Резухиний цэрэг хориглолын удаан дайн хийх чадалгvй байжээ. Энэ учраас мянга гаруй морьтой монгол цэргийг модон дотуур нууцлан явуулж монгол зөвлөлтийн цэргийн баруун гараас нь гэнэт дайрав. Гэтэл эхний буун дуугаар хошууран эргэж модны нэг болон тарж хошуу нутгийн зvг алга болжээ. Цагаан дарга нар хvчлэн хоригловол заримыг нь хvлж хаяад, заримыг нь буудан алжээ.

Оройн нар ханын элэг өөд гарах vед цагаан цэрэг бvрмөсөн бут цохигдож сарнин зугтав.

Жамбал явган гvйж явтал хойноос нь ирсэн Павлов морины амыг татаж зогсоод тэр хоёр сундалдан цааш  давхилаа..

—  Нэг бол улаанууд энэ хорвоо дээр амьдарна. Эсхvл би амьдарна.  Бидэнд нэг нар байхгvй гэж Павлов шvдээ зуун хорсон ярьж явахад Жамбал дуугvй: «Энэ оросыг барьж  улаанд тушаавал  зөвхөн  амьд гарахаар барахгvй   гавьяа   шагнал   хvртэнэ»   гэж   бодож   явлаа. Гэвч энэ мундаг эрийг яаж барих арга олдохгvй ажээ.

Ум хумгvй давхисан морь хөлрөн эцэж эхлэхэд тэр хоёр бууж модон дотор амрав. Хааяа нэг дуугарч байгаа бууны дуу чихний vзvvрт сонсогдож байлаа. Павлов бие засахаар суух vед Жамбал бууны бөгсөөр цохиж ухаан алдуулав. Янгинатал хvлж аваад сууж байтал Павлов ухаан ороход нь шууд өргөн аваад эмээл дээгvvр хөндлөн тавиад морио хөтлөн эргэж явлаа.

— Чи   хаачих   гэж   байна   гэж   Павлов   амьсгаадан асуув.

— Чамайг улаанд аваачиж өгнө.

— Чи бид хоёр нэг талын улс шvv дээ!

Жамбал хариу дуугаралгvй явсаар байлаа. Павлов эхлээд «амь өршөө!» гэж гуйв. Гэвч Жамбал дуугарсангvй «улаанд очиход хоёуланг маань ална» гэж сvрдvvлэхийг оролдов.

Гэвч Жамбал улаан хэнийг нь алж, хэнийг нь шагнаж сайшаахыг сайн мэдэж байлаа. Арга нь мухардсан Павлов «улаанд аваачиж өгснөөс энд буудаж орхиоч» гэж гуйхад нь Жамбал хvйтэн инээмсэглээд «Павлов минь би хvvхэд биш» гээд дахин дуугарсангvй.

— Та нартай хамт ардын засгийн төлөө морь нохой мэт зvтгэх гэж цагааны энэ ноёныг барьж ирлээ гэж монгол зөвлөлтийн цэрэгтэй учраад Жамбал хэлжээ.

Павловыг Петр байцааж байхад Эрдэнэ дэргэд нь байжээ. Хэнтэй учирсан, юу болохоо сайн мэдсэн Павловын нvдэнд нь vхлийн шийдсэн галзуурал оволзон «Чамайг Тамирын голын бургасанд буудаж орхилгvй, тэжээж байсандаа харамсаж байна» гэлээ.

— Биднийг алаад та нар барахгvй байсан шvv дээ. Хонгор минь гэж Петр тайван хэлэв.

– Их Оросын аль олигтойг та нар баллаж дууссан улс. Та нарт хайрлах харамлах юм байхгvй. Намайг бушуу буудаад аль. Намайг амиа гуйна гэж горьдож байна уу. Хол байна гээд Павлов, Петрийн нvvр рvv нулимлаа.

Петр ханцуйгаараа нvvрээ арчсанаа

— Бидний шинэ орос улсыг vзэх хувь тавилан чамд байхгvй. Амь гуйхын хувьд бол хэзээ ч чамайг өршөөхгvй гэлээ.

Павлов, Эрдэнэ рvv ажиглан харснаа.

— Эд нар манай орныг баллаж орхиод, одоо танай орныг баллах гэж байна. Гэнэн харанхуй хvмvvсийг хуурахдаа чадамгай амьтад шvv гэлээ.

— Дуугvй бай. Yрийн нь дэргэд эцгийг нь танай цагаанууд дvvжилж орхихыг би vзсэн хvн шvv. Би гэнэн харанхуй ч гэсэн цагаан харыг ялгаж чадна гэж Эрдэнэ хашгирав,

Орой нь Павловыг буудаж элсэнд булж орхиод буцаж явахдаа

—  Өнөөдрийн   байлдаанд  алагдсан   манай   нөхдийн хэд нь Павловын суманд vхсэнийг бид хоёр  мэдэхгvй шvv дээ гэж Петрийн хэлэхэд Эрдэнэ гэмшилтэй бөгөөд хорсолтойгоор санаа алдан доош харлаа.

 

ХХ

Дулмаа хэдэн хонь ямаагаа хотлуулан гэртээ орж хоёр аяга тараг идээд ганцаараа тулганыхаа дэргэд суухад Төмөрийн янз бvрийн дvр нvдэнд нь ээлжлэн харагдана.

Удахгvй эргэж ирнэ гэсэн Төмөр хоёр жил гаруй болоход ирэх нь битгий хэл, сураг ч гарсангvй. Анхны vед шөнө бvхэн чагнаж, нохой хуцвал гарч хараад ирээгvй байхад нь чихрээр хууруулсан нялх хvvхэд шиг енгэнэтэл уйлдаг байжээ. Сvvлдээ уйлахаа болив. Тэгээд «нохой хорь» гэж явуулын хvний дуу гарахад дуртай дургvй гарна.

Ганц эмэгтэй хvн, тэгээд гоо vзэсгэлэнтэй бол хэн зvгээр байлгах билээ. Зовлон дээр зовлон нэмж доромжлол дээр доромжлол хvлээдэг болжээ. Дулмаа заримыг нь vгээр, заримыг нь модоор, заримыг нь хутга шөвгөөр хөөж гаргадаг байлаа.

Гэтэл зарим нь өшиж хvний нутагт цагаачилж байгаа атал сэхvvн зантай хvvхнийг элдвээр хавчдаг болжээ.

Эндээс зайлъя гэж бодохоор Төмөр минь ирээд хэнтэйгээ уулзах бол гэж бодоод больдог байжээ. Гэтэл өдөр өнгөрөөд л байдаг Төмөр эргэж ирэхгvй ажээ.

«Намайг энд орхичоод сураг чимээгvй алга болдог арилсан дотортой амьтнаа» гэж бодоод Төмөртөө гомдовч тэр сэтгэл нь удаан тогтож чаддаггvй байлаа. Учир нь «Төмөрт минь ямар нэгэн саад тохиолдсоноос ирж чадахгvй байна» гэдэг сэтгэл тvvнийг хөөж гаргадаг байв.

Харин ингэж бодох дээр Төмөрийнхөө тухай, тvvнд юу учирснаар ингэж ирэхгvй байна гэж бодоод сэтгэл нь шанална.Тэвч доошоо оръё гэхэд газар хатуу, дээшээ гаръя гэхэд тэнгэр хол тул яах билээ дээ.

Дулмаа алгуур босоод ороо засах гэтэл нохой нь хуцав. Хэдэн морьтой хvн ирж яваа чимээ сонссон боловч Дулмаа гарсангvй.

— Нохой хорио гэж шахмал бvдvvн дуугаар хvн хэлэхэд аргагvй тарлаа.

Баяны хvv хоёр залуу хар хvнтэй орж ирлээ.

—  За гоо бvсгvй сайн байна уу?

— Сайн. Та бvхэн сайн байна уу?

—   Нөхөр чинь чимээгvй юv?

—  Чимээгvй.

—   Нөхөргvй залуу бvсгvйн цангааг гаргаж өгөх гэж бид гурав ирлээ гээд баяны хvv Дулмааг шууд барьж авлаа.

Дулмаа чадал мэдэн ноцолдов. Гэвч гурван залуу эрийг яаж гэтлэх билээ. Дулмаагийн хашгирсан дуугаар айлын нь хоёр хөгшин орж ирснийг гурван залуу хvчээр хөөж гаргалаа.

Ингээд Дулмааг хvслээрээ доромжлоод явахдаа «дахиад олон ирнэ шvv. Гурав багадаад байвал дөрвvvл ирж болно» гээд доромжлон инээмсэглэв.

Дулмаад эндээс зайлахаас өөр аргагvй болов. Хэдэн малаа хоёр хөгшинд захиж орхиод хоёр морьтой хөдлөв.

Хаачих вэ? гэдэг асуудалд анхандаа хариу байсангvй. Хоёр өдөр явсны дараа юу ч гэсэн Төмөрийн нутаг Засагт ханы хошуу орохоор шийджээ.

Гэтэл нэг морь нь эцэж аргагvй  болоод нэг айлын гадна орхиж  цааш   явлаа.  Баахан явж байтал vлдсэн ганц морь нь эцэж танихгvй газар явгарах болов.

Хээр сууж байгаад хашгиран уйлав. Эцсэн  морь нь хаврын өлөн цагаан өвс хазлахаас өөр ямар ч хариугvй ажээ. Уйлсаар  морио  хөтлөн    өргөн  хөндийг    туулав. Хvйтэн шөнө айлгvй газар морио идvvлэн чичрэн дагжиж хоноод өглөө цааш явахад эцсэн морь нь улам ядарсан байхад чирч гулдарсаар арай ядан явж нэг айл дээр ирлээ.

Овоо малтай энэ айлын эзэн Дуламын  яриаг сонсоод  ганц  эмэгтэй хvний зовлон зvдvvрийг хуваалцан, сэтгэл нь их л хөдөлсөн байдалтай байлаа.

Ядарч яваа   хvн, нvvр өгсөн хvнд   итгэх нь амархан байдаг болохоор явах газаргvй болсон Дулмаа тэр айлд байх болжээ.  Яагаад  гэрийн эзэн,    Дулмаад тийм  сайхан зан гаргав? Yнэхээр Дулмааг    өрөвдөв vv?  Yгvй.   Саяхан    эхнэр  нь    талийгаач    болсон    дvvдээ    татлаа тvлхлээгvй ганц бие, vзэсгэлэнтэй хvvхнийг эхнэр болгон авч өгөх гэж боджээ. Гэвч юуны өмнө ямар зантай хvн гэгчийг нь  мэдэх хэрэгтэй болохоор  хонио хариулуулав.

Хvний хоол идэж байгаа хvн сайн хvн болж vзэгдэхийг хичээдэг болохоор  Дулмаа  ажилд сэтгэлээсээ хичээн зvтгэв.

Дулмаагийн  ажилсаг гэрийн эзний сэтгэлд  таалагдаж, аажмаар дvvгээ Дулмаатай дасгаж эхлэв. Ингэж байсаар нэг өвөл өнгөрөхөд Дулмаа гэрийн эзний дvvтэй суучихсан байлаа. Дулмаагийн шинэ нөхөр бол олон таван vггvй, биед халамжтай хvн байсан  бөгөөд ахаасаа учир тоймгvй айдаг, vгнээс нь огт гардаггvй байлаа. Тэр бол vнэндээ ахынхаа  хөлсгvй vнэнч зарц нь байж  билээ.

1921   оны зун. Дулмаагийн  нөхрийн  ахынх өртөөн оногдоход Дулмаа нөхөртэйгөө хамт очжээ. Дулмаа элчид хоол хийх, морь эмээллэх,    заримдаа    улаа  эхлэх зэрэг ажил хийж байлаа. Yе vе Төмөр нь бодогдож зvvд шиг өнгөрсөн жаргалынхаа тухай харамсан суудаг байлаа.  Заримдаа Төмөрийнхөө тухай зvvдлэн  босон   харайна. Нөхөр нь юу болсныг асуухад «Төмөр шиг эр надад дахиад олдохгvй.  Заяа минь яасан ч муу юм бэ! Нvгэл минь яасан ч их юм бэ?» гэж шууд хэлнэ

Харин ингэж хэлэхэд нөхөр нь гомдолтойгоор ширтэн, юу ч дуугардаггvй байлаа. Нэг өдөр баруун зvгээс олон цэргvvд ирлээ. Энэ бол баруун хязгаар дахь цагаантантай байлдаж яваа Хатанбаатар Магсаржавын цэргийн тvрvvч байлаа. Хатанбаатар Магсаржав ирж явааг сонссон өртөөнийхөн сандарч, хоол, унд, агт морьд урьдчилан бэлтгэв.

Оройн нар жаргахын vед цэргийн гол анги хvрэлцэн ирэв. Цэргийн өмнө зэрэгцэн яваа хоёр цагаан морьтой хvн улаан, шар туг намируулан барьжээ. Тvvний хойно зургаан ижил хар морьтой хvмvvс сэлэм огшин явна.

Энэ эгнэсэн зургаан хvний ард улаан зээрд морь унасан Хатанбаатар ван Магсаржав явна. Өртөөний өмнө ирээд Хатанбаатарын дохио өгөхөд олон цэргийн дундаас сайвар бор морьтой хvн гарч ирээд хадаг яндар болсон том цагаан дунг уянгалуулан татав.

Цэргvvд зогсож морьдоос бууцгаав. Өртөөний занги ёслолын хувцсаа өмсөн Магсаржавын дэргэд ирж тусгай бэлтгэсэн улаан халзан өргөөнд морилон орохыг урив.

Хэдэн мөчийн дараа улаан халзан өргөөний өмнө улаан, шар хоёр тугийг босгож тус бvрийг дөрвөн цэрэг манан зогсов. Цэргvvд тавьт тавьтаар хуваагдан байрлав. Хуягийн тавьт гэр майхан хоёрт оржээ.

— Бузар цангаж орхилоо. Уух юм олж ирье гээд Төмөр, алсан цагаанаас олзлон авсан жижиг саваа барьсаар майхнаас гарч ийш тийш харахад тэртээ хойно том гэрийн гадна зуух татаж галласнаас багширсан хөх утаа манаран харагдав.

Дэргэд нь хvрэн дээлтэй эмэгтэй хvн тvлээ хагалж байлаа. «Гал байсан газар, ус байх биз»гэж бодоод Төмөр том том алхлав. Сав бариад цээжээ vл мэдэг бөхийн ирж байгаа мундаг эрийг ажиглан харж байсан Дулмаа гэнэт «Төмөр, Төмөр минь» гэж хашгираад гvйх гэснээ шургачин унав.

Төмөр зогсож ажиглан харснаа «Дулмаа минь, ямар сайхан учрал бэ» гээд гvйн очиж ухаангvй хэвтэж байгаа Дулмааг тэврэн авлаа.

Хvмvvс цугларан ирэхэд тvvний дотор Дулмаагийн нөхөр «Юу болов. Юу болов» гэсээр гvйн очлоо,   Хэн нэгэн нь усаар тургисны дараа ухаан орлоо. Бvгдийг тойруулан хараад «Төмөр минь» гээд нvднээс нь нулимс урсана.

—  Амьд уулзсанаас хойш уйлаад хэрэггvй гэж Төмөр цээжний гvнээс гарсан намуун дуугаар хэлэв.

—  Та хоолойны нь товчийг тайлаач гэж Дулмаагийн хар хvн Төмөрт хандаж    хэлэв. Төмөр тэр хvнийг гэнэн цагаан нvдээр харснаа vл мэдэг мишээгээд Дулмаагийн захны товчийг тайлав.  Дулмаа  өрөөсөн   гараараа  Төмөрийн дээлээс дахин алдчих бий гэсэн бололтой базаад элгэнд нь толгойгоо нааж байхдаа хэдхэн мөчийн дараа юу болж ямар зовлонд учрах бол гэж айн эмээсэн сэтгэлээ дарагдан зvрх нь луг луг цохилоо.

Дулмааг тэврэн сууж байгаа аварга том хvн хэн гэдгийг нөхөр нь сайн мэдэж байв. Энэ учраас «бушуухан Дулмааг Төмөрөөс салгаж авахгvй бол энэ сайхан хvvхэн дахиад чамд олдохгvй» гэж ямар нэгэн дуу шивэгнээд байхад нь өөрийн эрхгvй очиж «эхнэрийг гэрт оруулъя» гээд Дулмааг авах гэхэд нь Төмөр гарынхаа vзvvрээр зайлуулж «юу? Эхнэр ээ! хэний эхнэр?» гэж огцом асуув.

Дулмаа Төмөрийн өвөр дээрээс босож зогсоод «Төмөр минь би аргагvй болсон шvv. Намайг юунд мартаж орхив» гэхэд нь нvдэнд нь гомдол, гэмшил хосолж, нулимс хацрыг даган жирэлзэн урсав.

Төмөр алгуур босож согтуу хун шиг гөлрөн найгаж байснаа:

— «Хvv минь хаа  байна?» гэж хөндий дугаар асуув.

— Төмөр минь чамайг оргоод явахад би чинь хvvгээ алдчихаад байсан. Тэгээд чамайгаа   зовоохгvй гэж худал хэлсэн. Би яасан заяагvй амьтан бэ?

(Ертөнц тэр чигээрээ эргэлдэн Төмөрийн нvдэнд өдрийн хурц нар манаран харлаж дундаа өчvvхэн нvхтэй хар тогоонд хөмрөгдсөн юм шиг болов. Баргил гараараа магнайгаа тулж доош харан зогсох зуур «эр хvн дээ хөө» гэж шивэгнэн хэд давтаж хоолойнхоо товчийг тайлж урт гэгч нь санаа алдаад газар тавьсан саваа авч Дулмаа руу хараад:

—  Эмээлтэй юу, чи гэж асуув.

 

XXI

Хиагт руу довтолсон цагаантны гол хvчийг ардын журамт цэрэг, улаан армийн ангитай бут цохисны дараа Сvхбаатар, Эрдэнийг хvрээний нөхөдтэй холбоо бариулахаар явуулжээ.

Явахын өмнө Сvхбаатараас чөлөө авч Петртэй уулзаж, салснаас хойш хоёр биедээ тохиолдсон учралыг харилцан ярилцав.

— Өвгөн чинь чиний өгсөн морийг унаж Хөшөө модоор дамжин Бийск орж худалдаад нутагтаа эсэн мэнд хvрсэн. Очиход хvv минь яг л чиний хэлдгээр эхлээд жаахан бишvvрхэж байснаа таниад, бvр салахаа больсон. Гэтэл нам намайг дайны талбарт явуулж хувьсгалын ажил хийлгэсэн  гэж эхлээд Зөвлөлт улсыг байгуулах их тэмцэлд оролцож явсан амьдралаа Петр ярилаа.

Эрдэнэ   бодолхийлэн хэсэг дуугvй сууснаа:

— Танай оросыг чинь өлсгөлөн, бөөс хоёрт баригдаад тогтож чадахгvй болсон гэж ярих юм гээд Петрийг харлаа.

— Өлсгөлөн бөөс хоёр ч vнэхээр манайд бий. Бид нэг vе сандарсан шvv. Зэвсэг, хоол дутагдаад бvх юм минь эвдэрч хэмхрээд байхад дэлхийн арван хэдэн том гvрэн оросын цагаантантай нийлээд тал бvрээс дайрсан. Дайсан хvчтэй байсан боловч бид дийлж гараад одоо та нарт туслахаар  ирээд байна.3овлон vзсэн хvн, зовсон хvнд тусалдаг.Одоо ч гэсэн бидэнд хvнд, хэцvv байна Гэвч хэдэн арван жил өнгөрсний дараа бид дэлхийн хамгийн хvчирхэг, хамгийн сайхан улс болно гэж Петрийг ярихад Эрдэнэ урьдын адил сөргvvлсэнгvй.

Айлд зарагдаж, барих олигтойхон модгvй байхдаа л оросын цагаан хааны төрийг булааж авна гэж ярьж байгаад vнэхээр булааж авсан энэ хvний vгэнд vнэмшихгvй зvйл Эрдэнэд байсангvй.                                              

— Одоо манай улс ёстой нэг улс болох уу гэж Эрдэнийн асуухад Петр нөхрийгөө чанга тэвэрч хацарт нь хацраа нааснаа:

— Ёстой тусгаар тогтносон улс болно.  Гэхдээ хийх юм маш их байна. Засгийг байлдаж авахаас шинэ улс гэдгийг   байгуулан   тохинуулах   илvv  төвөгтэй,   нарийн ажил юм шvv. Хэрэв та нарыг хvсвэл бид тусалж болно гэлээ.

Эрдэнэ Петр хоёр vvрийн гэгээ манхайж байхад салав. Тэр өглөө Эрдэнэ хvрээний зvг хос морьтой гарчээ. Замдаа онц юм тохиолдолгvй явсаар хvрээнд ирж заасан  хvнд нь Сvхбаатарын  бичгийг  хvргэж  өглөө.

Хvрээний хувьсгалчид Баронд биеэ худалдсан Довчин бэйсийн тухай жигшин ярилцаж, тvvний гарт байгаа нэгэн чухал бичгийг хэрхэн авах тухай ярилцаж байхыг сонсоод «Би тэдний зарц байсан. Довчинг ч гэсэн, эхнэрийг нь ч гэсэн сайн танина. Уул бичгийг салгаж авч өгөхийг оролдъё» гэж Эрдэнэ хэлэв.

— Бароноос өндөр тушаал хvртээд, манайханд багагvй балаг тарьсан зальтан хөгшин зөнөг байгаа юм гэж нэг хvн хэлэв.

— Юун бичиг юм бэ? Та нар сайн хэлж аль. Би яагаад гэсэн  ч авчиръя   гэж Эрдэнэ хэлэв.

— Барон ялагдвал Баронтой нийлж байсан  Найдан ван тэргvvтэй хvмvvс зугтах тухай  бичиг   байгаа  юм. Олж ирвэл их тустай зvйл гэж хvрэн торгон дээлтэй нэг залуу хэлэв.

Yдээс хойш нар ханын элэг өөд гарах vед Эрдэнэ Довчин бэйсийнд очив. Бэйс гэртээ байсангvй. Харин Гэрэл Эрдэнийг ирсэнд vлэмж баярлан:

— Юу болоод ор сураггvй алга болсон бэ. Та чинь хvнийг өрөвддөггvй хvн байна гэж гомдол нэхэн угтлаа.

— Энэ vймээний цагт над шиг хvн нэгэн газар удаан тогтож болохгvй байна гэхээс өөр vг Эрдэнэ хэлсэнгvй, Гэрэл ч сонирхсонгvй. Учир нь тvvнд Эрдэнэ л ирсэн хойно юу болсон нь падгvй байлаа.

Гэрэл хоол унд авчруулж Эрдэнийг дайлах зуур тvvнийг ажиглан харж байснаа:

— Таны vс цайж эхэлсэн байна гээд vг дуугарахын завдал өгөлгvй хоёр, гурван ширхэг цагаан vс тасалж авлаа.

— Зовсон будилсан хvний vс цайдаг юм бол минийх цайх болсон гэж Эрдэнэ хэлэв.

-Гэрэл Эрдэнийг ажиглан хэсэг дуугvй сууна. Өргөн магнайд нь хоёрын зэрэг vрчлээ буй болсон нь Эрдэнийг улам ч сайхан болгосон мэт санагдав.

— Довчин юу хийж байна даа?

Гэрэл Довчингийн цагаантантай нийлж байгааг зэмлэн яриад:

   — Миний бодоход яг л гаминтай адил дээрэмчид бололтой гэж хэлэв.     

Гэрэлийн энэ vгнээс гогцоодож аваад Эрдэнэ, цагаантан бол монголыг дээрэмдэхээр ирсэн зандалчид гэдгийг ярьснаар барахгvй эднийг хөөх хvч бий болж байгаа. Тэр хvчинд монгол хvн бvхэн туслах хэрэгтэй гэж ярилаа. Хvvхэн баахан дуугvй бодол болон сууснаа:

—  Над шиг нь юугаар туслах билээ дээ гэжээ.

—  Ардын   нам  байгуулагдаад,  Хиагтад  байсан   гаминг хөөж ардын тvр   засгийн газар  байгуулагдсаныг ,чи, сонссон уу?

—  Довчингийн ярьж байхыг сонссон. Бурхан шашингvй айхтар л улс гэнэ билээ.

—  Тийм биш Гэрэл минь би тэр намын хvн шvv дээ. Бас Даржаа баатар тэнд буй гээд Эрдэнэ Гэрэл рvv ширтэв.

— Yнэн vv?

— Би чамд худал хэлэхгvй.

— Тийм дээ. Та худал хэлэхгvй байх аа гээд Гэрэл

санаа алдсанаа,Довчинд ардын намын хvн гэдгээ мэдэгдвэл амьгvй гэсэн vг шvv дээ гэлээ.

       — Тvvнийг би сайн мэднэ. Харин чи нэг тус болохгvй юу?

— Юугаар?

— Довчинд нэг чухал бичиг байдаг юм. Тvvнийг бидэнд олж өгвөл vлэмж тус болох байна.

— Би ямар бичиг мэдэх биш. Олон л бичиг байдаг юм.

— Хоёул хамт vзье. Гэрэл хариу дуугарсангvй    нэлээд сууснаа босож, «Таны төлөө би юу хийхээс ч буцахгvй» гэлээ.

– Гэрэл минь зөвхөн миний төлөө биш. Зовсон монгол орны төлөө юм шvv.

—  Би л таны төлөө гэж хийе. Харин та хэний төлөө гэж хийхээ өөрөө мэд гээд Эрдэнэтэй хамт Довчингийн бичиг сэлтийг нэгжин vзсэн боловч хэрэгтэй юмаа олсонгvй.

— Өөрөө нэг хавтастай бичгээс огт салдаггvй. Тvvнд л байгаа байх даа.

Орой болж хоол идэж байтал Довчин орж ирээд Эрдэнийг хармагц царай нь барсхийгээд «Аа Эрдэнэ хаанаас гараад ирдэг билээ?» гэж асуув.

Эрдэнэ «гаминд баригдаж хатуу ажил хийсээр Бароны цэргийн ачаар суллагдаж ирсэн» гэж ярив. Довчин Эрдэнийн энэ vгэнд vнэмшсэнгvй. Харин тvvнийг сэжиглэж байлаа. Гэхдээ айгаад яах аргаа олохгvй дэмий л элдвийг асуун байцааж байв. «Хэрэв энэ Эрдэнэ улааны тагнуул бол намайг хөдөлбөл барьж аваад яаж ч магад« Yvний чадал хайнагийн шар шиг. Юу ч гэсэн ингээд л сууж байя. Нэг учир нь олдох байх» гэж дотроо бодлоо.

Орны толгойн жижиг ширээн дээр тавьсан хавтастай бичиг Эрдэнийн нvдэнд байн, байн тусавч Эрдэнэ сэжиг авахуулахгvйг  хичээн байлаа. Довчинг хvлж орхиод хавтсыг vзэж болох мэт. Гэтэл уул бичиг байхгvй бол ямар ч ашиггvйгээр барахгvй хор болно гэж Эрдэнэ тvмэн зvйлийн юм бодож байв.

Гэрэл айраг авчруулахаар гарахад Довчин Эрдэнийг хулгай нvдээр ажиглаж байснаа:

—  Эрдэнэ минь чи бид хоёр гэмгvй явсан  шvv дээ гэлээ.

—  Та   намайг  хардаад  байна  уу   даа   гэж  Эрдэнэ тайван хэлэв.

—  «Улааныхан   гэдэг  чинь  намрын  зангуу  гэсэн  vг гээд   Бароныхны  хvч   чадал,   мэргэн  ухаан   ач  тусыг магтав.

Гэрэл айраг авчруулав. «Юу ч л гэсэн ноён Сапойллод хэлж vvнийг байцаалгах нь зөв. Гэвч би яаж мэдээ өгөх вэ. Аргалж байгаад нэг гарах уу» гзх зэргээр бодовч чухам хэрхэн гарах  арга Довчинд олдсонгvй.

— Би   ганзай   халаалгуулсан.   Одоо   болж   байгаа байх. Чи хэлээд авчруул гэж Гэрэлийн хэлэхэд Довчин vг дуугаралгvй босов.

Довчин гараад юуны өмнө нэг зарцдаа бичиг хийж өгөөд Сапойлло руу явуулав. Гэвч энэ хооронд хэрэгтэй бичиг Эрдэнийн өвөрт орсноор барахгvй, хашааны хаалга дуугаран хэн нэгэн хvн гарах чимээг Эрдэнэ сонсов.

— Довчин хvн явуулав бололтой гэж Эрдэнийн хэлэхэд Гэрэл дуугаралгvй гvйн гарснаа удалгvй буцаж ирээд.

— Тийм бололтой. Морь нь байхгvй байна гэлээ.

—  Одоо би явахгvй бол болохгvй гээд Эрдэнэ хөдлөх гэтэл Гэрэл   ойртон ирж нvднээс нь нулимс ундран гарч:

—  Намайг нэг ч болсон vнсээч гэлээ.

— Чиний  тусыг  мартахгvй  гээд Эрдэнэ  Гэрэлийг чанга тэврэн авч уруул дээр нь vнсээд

—  Би амьд мэнд ирвэл уулзана гээд гарлаа.

– Би таныг хvлээе гээд Гэрэл хоцров,

Гэрэлийн царай баяр жаргалаа багтааж ядан, хацар нь улайран сэтгэл нь догдлон байлаа. Гэвч тvvний энэ жаргал удсангvй. Довчинг гэртээ ороход Эрдэнэ хашаа даван vгvй болов.

— Эрдэнэ хаачаа вэ?

— Мэдэхгvй гараад л явсан

Довчин ийш тийш ажиглан харснаа хавтас руугаа гvйн очиж vзээд:

— Уухай чи төрийн дайсантай  нэгдэж миний чухал юмыг хулгайлна бий гээд Гэрэлд ойртон очиж:

— Бичиг яасан бэ?

— Мэдэхгvй. Чиний бичгийг би  хадгалж байсан биш.

—  Тийм  бий. Хар янхан гээд Довчин хашгирав.

— Чиний хажууд хэлдэг чинь байхаас өөр хэн байх вэ. Янханд дарлуулж суусан хохь чинь гээд Гэрэл хорсолтой бөгөөд жигшилтэйгээр чанга инээв.

   — Өлөгчин чамайг Сапойллогийн гарт өгч арьс махаар, чинь хэлvvлнэ дээ.

— Тvvнээс чинь өмнө!  гээд Гэрэл  тавагтай   махан дээр байсан vйсэн иштэй хутгыг авч Довчин руу, хавханд орсон чоно алахаар ирсэн хvнийг харж байгаа нvдээр ширтэн ойртов.

—  Yгvй  Гэрэл  ээ.  Чи  галзуурав уу?  гээд Довчин гэдрэг ухарч байснаа гэнэт ширээ авч хутгатай гар руу, нь цохилоо.                                                               

Гэрэл хутгаа алдаад дахин авах гэтэл Довчин барьж авлаа. Хашир Довчин хvнд биеэрээ Гэрэлийг дарж авсан боловч хөдөлгөхгvй болгож чадаагvй учир хэсэг ноцолдов. Yvд нээгдэж Бароны дөрвөн цэрэг орж ирлээ.

— Энэ   өлөгчин   эмийг   барь.   Улааны   оргодолтой нийлж намайг алах гэлээ. Аваачиж байгаад  махыг нь урахад улааны тагнуулынхаа  хаана  байгааг хэлэхгvй яахав гэж Довчин амьсгаадан байж хэлэв.

Гэрэлийг хоёр цэрэг чирээд гарахад «муу шивэгчин гичий хоолыг минь идэж идчихээд алах нь байна шvv. Ёх гэж магнайныхаа хөлсийг арчин амьсгаадаж байлаа.

 Гурван өдрийн дараа тамлан  эрvvдэвч юу ч хэлэхгvй байсан Гэрэлийг цагаантан улааны тагнуул гэсэн пайз цээжин дээр нь зvvгээд их чөлөөнд дvvжлэн алжээ.

 Шөнө Эрдэнэ хvрээний хувьсгалчтай хамтран Гэрэлийн хvvрийг авч маргааш өглөө нь далан давхрын нэгэн жалганд оршуулав.

 Гэрэлийг гар дээрээ өргөөд явж байхад тvvний «би таны төлөө гэж хийе» гээд харж байх шиг санагдаж хөхөрсөн уруул нь хөдлөх мэт болж байлаа.

Гэрэлийг оршуулаад босох гэснээ Эрдэнийн нvд харанхуйлан, бvх биеийн чадал нь алдраад дайвахад нөхөд нь тvшиж авлаа.

Өөрийн нь төлөө ямар ч баатарлаг vйл бvтээхээс буцахгvй байсан энэ аварга хvний нандин хайрыг бvрэн ойлгоогvй байснаа санах тутам гашуудал нь их болж өмнөх замаа харахгvй мэгдчин явлаа.

Тэдний дээгvvр хоёр хар хэрээ гуаглан хөөцөлдөж өнгөрөхөд Эрдэнэ нvдээ дахин аньж хажуугийн нөхрөөс тvшин авахад бvх бие нь чичирч байв.

 

Уужим талбай байвч

Устай намгийг нь мэдээрэй.

Учирсан амраг байвч

Ухаан   сэтгэлийг   нь   таниарай,

(Ардын  дуу)

 

Сайр   шандын   усыг

Шавхаад   шавхаад   барахгvй.

Сайн   хvний  vрийг

Дараад   дараад   дийлэхгvй.

(Ардын   дуу)

 

Жороо баахан улааныг

Жолоогий нь дөмөөд мордоорой

Зорьсон газар холхон шvv

Зоригоо битгий мохоорой.

(Ардын дуу)