Эйнштэйний зөв байжээ буюу таталцлын долгионыг анх удаа илрүүлсэн нь
Тэрбум гаруй жилийн өмнө тэртээ алс хол сансрын уудамд хоёр хар нүх мөргөлджээ. Эхэндээ тэд бие биендээ татагдан эргэлдэж эхэлсэн бөгөөд энэ байдал нь хэдэн зуун жил үргэлжилсэн юм. Тэд улам биедээ ойртсоор, яг л бүжиглэж байгаа хосууд шиг хурдан эргэлдэж эхэлсэн бөгөөд хоорондох зай нь хэдхэн зуун километр болох үед эргэлдэх хурд нь гэрлийн хурд руу дөхөв. Энэ их хурдаар хөдөлсөн асар их масстай биет таталцлын маш хүчтэй энерги ялгаруулж эхэлдэг. Хэдхэн секундын дараа хоёр хар нүх нэгдэж, манай нарнаас 62 дахин их масстай боловч хэмжээгээр нь жишээлж хэлбэл Хөвсгөл аймгийн дайтай шинэ хар нүхийг үүсгэжээ.
Хоёр хар нүх нэгдэхэд үүссэн таталцлын энергийн долгион хязгааргүй сансрын уудамд зүг бүрт тархан аялж эхлэв. Бүтэн тэрбум гаруй жил гэрлийн хурдаар тархсан долгион манай Сүүн зам галактикт 50 мянган жилийн өмнө орж ирлээ. Энэ үед дэлхий дээр Неандерталууд устаж, Хомо Сапиенсүүд хүчээ авч байв. Харин одоогоос 100 жилийн өмнө, өнөөх Хомо Сапиенсүүдийн хамгийн ухаантай нөхдүүдийн нэг Альберт Эйнштэйн ийм таталцлын долгион оршин байдаг гэдгийг өөрийн харьцангуйн ерөнхий онол дээр үндэслэн таамаглав.
Эйнштэйний таамгийг батлах гэж 100 жилийн турш үе үеийн эрдэмтэд асар их хүч хөдөлмөрөө зарцуулжээ. Гол асуудал нь таталцлын долгионыг бүртгэж авах өндөр мэдрэмжтэй төхөөрөмж бүтээх явдал байв. Энэ долгион нь хэдэн зуун сая тэрбум гэрлийн жилийн цаанаас ирэхдээ хүч нь маш их суларсан байдаг тул Эйнштэйн хүртэл өөрөө энэ долгионыг илрүүлэх боломжгүй гэж үзэж байсан юм. Гэвч хүн төрөлхтний танин мэдэхүйн цуцашгүй эрэл хайгуул энд хүрээд зогссонгүй. 1992 оноос LIGO (Laser Interferometer Gravitational-Wave Observatory) хэмээх таталцлын долгион илрүүлэх байгууламжийг барьж, олон зуун эрдэмтэд ажилчид судалгаа хийж эхэлсэн байна.
2015 оны 9 сарын 14ны өглөө Ханновер дахь Алберт Эйнштэйний институтад LIGO төхөөрөмжийн өгөгдлийг хянаж суусан Италийн эрдэмтэн Марко Драгогийн компьютерийн дэлгэц дээр нэгэн онцгой зүйл үзэгдэв. Бүтэн тэрбум жил аялан ирсэн долгион манай дэлхийг дайрах үед нь дэлхийн хамгийн мэдрэг төхөөрөмжүүдийн нэг LIGO бүртгэн авчээ. Нэг инчийг триллион хуваасны дайтай асар сул дохиог хүлээн авсан нь энэ юм. Эрдэмтэд ямар нэгэн алдаа байх вий хэмээн үр дүнг хэдэн арван удаа шалгасан бөгөөд таталцлын долгион мөн гэдгийг албан ёсоор батлах хүртэл бүгд нууцлах хэрэгтэй болжээ. Харин өчигдөр буюу 2 сарын 11-ны өдөр хүн төрөлхтөнд энэ мэдээг албан ёсоор задлаж шуугиан дэгдээгээд байна.
Харьцангуйн ерөнхий онолоор бол ертөнцийн бүхий л үзэгдэл таталцлын хүчнээс үүдэлтэй орон цагийн (spacetime) муруйлтын дагуу явагдана. Масс бүхий ямар ч биет өөрийн таталцлын оронтой байдаг. Зарим нөхцөл бүрдэх үед их масстай биет их хурдатгалтай хөдлөх юм бол өөрийн таталцлыг гэрлийн хурдтай долгион байдлаар цацах замаар энергээ алдана. Энэ цацагдсан долгионыг таталцлын долгион гэж нэрлэдэг. Энэ нь хар нүх, нейтрон од, цагаан одой зэрэг их масстай биетүүд хоорондоо татагдаж их хурдтайгаар эргэлдэх үед үүсдэгийг тогтоогоод байна.
Таталцлын долгион ямар нэг биетээр дайран өнгөрөхдөө тухайн биетийг агшааж сунгадаг. Гэвч энэ нь маш бага нөлөөтэй тул жишээ нь дэлхийгээс нар хүртэлх зайг устөрөгчийн нэг атомын хэмжээгээр л сунгаж агшаана гэж ойлгох хэрэгтэй. Гэвч түүнийг хэмжихдээ энэ агшиж сунгах чанарыг нь ашигладаг юм.
LIGO нь L хэлбэрийн 4 км урт бүхий хоёр вакум хоолойноос бүрддэг бөгөөд хэмжилтийг харьцуулах үүднээс хол зайтай газар хоёрыг барьж байгуулжээ. Нэг LIGO-д бүртгэгдсэн мэдээлэл яг адилханаар нөгөөд нь бүртгэгдэх ёстой бөгөөд үүнийг харьцуулснаар бусад төрлийн дохионуудаас таталцлын долгионыг ялгаж чадах юм. Харин сая бүртгэсэн дохионы хувьд 7 наносекундын дотор хоёр LIGO-д хоёуланд нь бүртгэгдсэн байдаг. LIGO-ийн ажиллах зарчимыг энгийнэээр хэлбэл ердөө л таталцлын долгион ирэх үед өөрчлөлтийг хэмждэг шугам юм. Вакум хоолойнуудаар гэрлийн бөөм илгээх бөгөөд буцаж ирэх хугацааг нь хэмждэг. Хэрвээ таталцлын долгион нэвтэрсэн байвал илгээсэн бөөмд өөрчлөлт орох бөгөөд нарийвчлан судалгаа явуулдаг.
Гэвч энэ долгионы ид шид юу юм бэ? Яагаад зөвхөн үүний төлөө хэдэн зуун сая доллараар бүхэл бүтэн цогцолбор барьж, хэдэн зуун эрдэмтэд ажиллаад байгаа юм?
Эйнштэйн таталцлын долгион байдаг гэдгийг таамаглаж байсан. Үүнээс өмнө хос нейтрон одны эргэлдэх хөдөлгөөнийг судлаад таталцлын долгион байдгийг шууд бишээр баталсан хоёр эрдэмтэн 1993 онд Нобелийн шагнал авч байв. Иймээс таталцлын долгион тийм ч шинэ зүйл биш. Харин сая болсон үйл явдал гэвэл таталцлын долгионыг шууд бүртгэж авсан явдал юм.
Бид хэдэн сая жилийн тэртээ байгаа од руу ганцхан дурангаа чиглүүлээд юунаас бүтсэн гэдгийг хэлж чадна. Гэвч одон орны шинжлэх ухаанд цахилгаан соронзон долгион буюу одод, сансраас ирсэн гэрлийг л төрөл бүрээр шинжилж байна. Харин таталцлын долгионыг бүртгэж авдаг болсноороо сансар огторгуйг зөвхөн хардаг байсан бол сонсдог болох юм. Энэ яг л дүлий хүн гэнэт сонсголтой болохтой адил үйл явдал гэж нэгэн профессор хэлсэн байсан. Хүн төрөлхтөн өнөөдөр орчлонгийн дуу чимээг сонсож эхэллээ. Энэ утгаараа гайхалтай явдал юм. Энэ утгаараа шинжлэх ухааны хөгжил дэвшлийг цоо шинэ шатанд аваачиж байна. Бид их тэсрэлтийн гүн рүү улам бүр өнгийж чадахаар болж, татах хүчний нууцыг тайлахад улам бүр ойртох боломжтой болж байна.
Ноён Эйнштэйн, Таны зөв байжээ. Таталцлын долгион үнэхээр байдаг юм байна.