Ниржидмаа 1907 онд төрж, 1983 онд насан эцэслэсэн бөгөөд түүний 70 гаран насны амьдралын түүхийн тухай энд товч өгүүлэхээр бэлдлээ.
Таны харж буй энэ зураг Торгуудын Бамбар вангийн удам Балт вангийн охин Ниржидмаа гүнжийн зураг. 1931 онд АНУ-ын Ситроен-Хаардтын экспедици Ази тивийн өндөр уул, хад асга, халуун элсэн цөл, их Говийг гинжин дугуйтай Ситроен машинаар анх удаа туулахдаа Шинжааны Торгуудын ван Балтынд саатсан бөгөөд торгуудын ухаалаг гүнж Ниржидмаагийн ааш ааль, өнгө төрхөнд татагдаж, гэрэл зургийн хальснаа дүрийг нь мөнхөлж, удалгүй энэ зураг нь “National Geographic” сэтгүүлд нийтлэгдэн Торгууд бүсгүйн хөрөг Үндэсний Газарзүйн Нийгэмлэгийн архивт одоо хүртэл хадгалагдан байдаг гэнэ.
Оросын түүхэн дэх хамгийн хар өдрүүд
Монголчууд Солонгосыг эзэлсэн нь
Ниржидмаа гүнжийн тухай Данийн нэрт судлаач Г.Хаслунд, францын нийтлэлч Жорж Ле Фэвр, Нидерландын дипломатч Карл Баркман зэрэг өрнийн сэхээтнүүдийн Англи, Хятад, Орос, Франц хэлийг төгс эзэмшсэн, өндөр боловсролтой хэмээн бишрэнгүйгээр бичиж үлдээсэн тэмдэглэл, түүний намтар болон дээрх гэрэл зурагт буусан дүр төрхөөс харахад олон эрсийн зүрх сэтгэлийг эзэмдсэн энэ бүсгүй монгол соёлыг дэлхий дахинд тодорхой хэмжээгээр илэрхийлж байсан нь үнэн болж байна.
Ниржидмаа 1907 онд төрж, 1983 онд насан эцэслэсэн бөгөөд түүний 70 гаран насны амьдралын түүхийн тухай энд товч өгүүлэхээр бэлдлээ.
Ниржидмаа нь Шинжааны захирагч байсан, торгуудын Балт вангийн охин юм. 1882 онд төрсөн Балт вангийн талаар түүхэнд ялангуяа 1911 оны үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнд оролцсон оролцоо, баримталж байсан байр суурийнх нь талаар дурьдсан зүйл цөөнгүй үзэгддэг. Хятадын талыг баримтлагч байсан гэх нь ч бий. 1771 онд Ижил мөрнөөс буцаж нүүсэн торгуудын голлох ноёдын нэг Бамбарын хойч юм. Манжийн үед, түүний дараа төрд ч Хятадын төрийн хэрэгт нөлөөтэй оролцдог монгол ноёдын нэг байсан энэ хүн Бээжинд хүмүүнлэгийн, Токиод цэргийн боловсрол (1906-1908) эзэмшсэн бөгөөд 1917 онд Шинжаанаас Бээжинд шилжин сууж, Хятадын БНУ-ын сенатын гишүүн байгаад 1920 онд Токиод нас барсан гэдэг. Өндөр боловсролтой, ялангуяа Хятадын хэл соёлыг нэвтэрхий мэддэг, япон, англи хэл эзэмшсэн Балт ван хүүхдүүддээ Өрнийн боловсрол олгосон бөгөөд ууган хүү Минжүүрээ Николай II хааны тэтгэлгээр Санкт-Петербургт, удаах хүү Цэдэндоржоо Германд сургасан бол хоёр охиноо Францад сургуульд явуулжээ. Ууган охин Сэрцоо нь хүн эмнэлгийн чиглэлээр суралцсан боловч залуугаараа өөд болсон байна. Харин отгон охиноо хар бага наснаас нь Бээжингийн франц сургуульд суулгаж байгаад насанд хүрсэн хойно нь Европт Өрнийн хэл соёлын мэргэжил эзэмшүүлсэн нь энэхүү өгүүллийн баатар гүнж Ниржидмаа юм.
Нидерландын дипломатч, хятад судлаач Карл Баркман гэгч хүн Зүүнгарын торгуудын тэргүүн ноёдын нэг Дондогдашийн хүү, Монгол руу нүүсэн ойрадын их нүүдлийг манлайлагсдын нэг Асарай тайжийн тухай “Mandate” хэмээх роман бичсэн байдаг бөгөөд энэхүү романы эхэнд “Дотнын найз, торгуудын гүнж Ниржидмаадаа зориулав” гэж үлдээжээ. К.Баркман Ниржидмаагийн тухай “Бүсгүй францаар хачин сайхан ярихыг яана. Англи, хятад, орос хэлийг ч унаган юм шиг эзэмшжээ. Би үүнийг нь мэдээд, “Ойрад торгууд хэлээрээ та ингэж сайн ярьж чадах уу даа” гээд асуучихав. Үүнийг дуулмагц бүсгүйн нүүр гийж, учиртай инээмсэглэснээ, төрөлх хэлээрээ бололтой нэг хэсэг юм хэлэв. Би юу гэснийг нь ойлгосонгүй, гэхдээ сонорт маань нэг л гойд уянгалаг хэл дуурсах нь тэр ээ” гэж дурсчээ.
Мөн нөгөө элсэн цөл, говьд аялаж яваад вангийн гэрт хоносон аялагч, эрдэмтдийн нэг Г.Хаслундын дурдатгалд “Ноёны авхай ирнэ гээд нутгийн иргэд бүгд бужигналдаж эхлэв. Юун ноёхой хаанаас ирж байгааг асуувал хөтөч торгууд “Үгүй та мэдээгүй юм уу?” хэмээн гайхаж. Ниржидмаа гүнж алс холын Францаас нутагтаа ирж байгаа хэрэг байжээ.
Г.Хаслунд “Аа өнөө цуутай гүнж үү?” хэмээн дуу алдсанаа бичжээ. Өмнө нь Хятад, Монголоор аялсан барууны эрхмүүдийн амнаас энэ нэрийг олонтаа сонсож, тал нутгийн торгуудууд Ниржидмаагийн тухай үлгэр мэт зүйл ярьдаг байсан бөгөөд швед эрдэмтэн “Ийм хүн үнэхээр байдаг л байгаа даа, домог биш биз” гэж боддог байжээ. Орой нь хилийн боомт Чугучак буюу монголчууд Тарвагатай гэдэг газарт Г.Хаслунд Ниржидмаагийн барааг анх харсан байна.
Урвагч нарын харгайгаар харь дайсанд хөнөөгдсөн Шадар ван Чингүнжавын түүх
Зүүнгар улсын амьд үлдэгсдийн түүх
Монголчууд ихэд нөлөө үзүүлсэн Түвдийн түүх
Дэлхийн 2-р дайны нууцууд
Бүсгүйн талаар “Монгол бүсгүйн өнгө жавхааг нүүрэндээ тодруулсан, жавхалзсан гоолиг биетэй тэр бүсгүй Брюссэлиэс сууж ирсэн галт тэрэгнээсээ буугаад хоёр хонож байсан бөгөөд яриа хөөрөө, донж маяг нь Европын хотуудад долоон жил суусны шинж аргагүй тодорч сэтгэл татах нь ид шидийн мэт” хэмээн бичсэн байв. Тэд удтал ярилцаж дани аялагч маань монгол бүсгүйн хэлний мэдлэг, ухаалаг яриа, хурц сэргэлэн ой, чөлөөтэй өргөн сэтгэлгээг бахдан 10 гаруй жилийн дараа буюу 1935 онд “Монголын хүмүүн ба бурхад” номоо хэвлүүлэхдээ Ниржидмаагаар өмнөх үгийг нь бичүүлсэн байдаг.
1930 онд Парист “Ковыльные волны” (Агь халиурсан тал) хэмээх сэтгүүл гаргасны эхний дугаарт цус нэгт ахан дүүс нь Ниржидмааг Парист хэрхэн хүлээж авч уулзсан тухай томоохон өгүүлэл хэвлэгджээ.
Үүний дараа монгол бүсгүйн тухай Парисаар эгшин зуур тархаж, түүнд бичсэн захидал, зориулсан дуу шүлэг нь сэтгүүлийн редакцийг дарж байжээ. Сэтгүүл зургаан жил хэвлэгдэн гарахдаа Ниржидмаагийн тухай дурдан бичээгүй дугаар бараг үгүй гэх бөгөөд Европт халимагуудын байгуулсан “Хальмаг Тангчин туг” нийгэмлэг 1933 онд Парист Ниржидмаад зориулан ёслолын хүлээн авалт зохион монгол үндэсний бүрэн хувцас, зүүсгэлтэй бүсгүйн зургийг уг арга хэмжээн дээр байлцсан И.Билибин гэгч зурагчин тусгайлан авчээ.
Зургийн баруун дээд өнцөгт худам монгол үсгээр бичсэн гурван мөр байдгийг Ниржидмаа өөрийн гараар бичиж өгсөн гэж ярьдаг. Эрдэмтэн Владимир Санчировын уншсанаар “Эрээн хавиргын хуучин торгуудын хошууны бүгдийн дарга, ван ноёны охин Ниржидмаа” гэсэн үгс байдаг юм байна..
Бас нэг сонин баримт буй нь Ниржидмаа Францад байхдаа 1937 онд монгол уртын дууны ном гаргасан явдал юм. Торгууд ястны дуулдаг 18 дууны үгийг Ниржидмаа өвгөд хөгшчүүлээс сурч цээжилж авснаа латин үсэг халимаг хэлээр, мөн тод монгол үсгээр буулгасан энэ ном ойрад монголчуудын хэл соёлыг Баруун Европт танилцуулсан хамгийн анхны бүтээл ч байж мэдэх юм.
Ниржидмаа 1937 онд нутагтаа буцаж ирсэн бөгөөд хойтон жил нь нөхөр нь болох мөн торгуудын сурвалжит ноён нас баржээ. 1938 онд тэрбээр Бээжинд сууж байсан Францын ерөнхий консул Мишэль Брэальтай дэр нэгтгэж нөхрөө даган Азийн олон оронд сууж байжээ. Монгол хүний, монгол бүсгүйн нэрийг очсон газар болгондоо бахдуулж, бишрүүлж явсан торгууд бүсгүй Ниржидмаа Парист 1983 онд 76 настайдаа бие барсан гэдэг. Монгол нөхрөөс нь гарсан түүний хоёр хүү Шарль дө Торгут, Бонни дө Торгут нар өдгөө Францад амьдардаг. Эх нь тэдний торгууд монгол ястайг үеийн үед мартуулахгүйн тулд de Torgout хэмээх овог авахуулсан бөгөөд Ниржидмаагийн ач охин Натали дө Торгут гэхэд л хэдэн жилийн өмнө Халимагт очиж байжээ.
Ниржидмаагийн ах дүү, тэдний үр хойчисийн түүх намтар ч мөн сонирхолтой юм. Ах Минжүүр ван нь (эцгээсээ хэргэм залгамжилсан) Санкт-Петербургт орос, слав судлалаар мэргэжсэн бөгөөд 1949 онд халимаг, орос хоёр эхнэрийн хамтаар Төвд, Энэтхэгээр дамжин АНУ-д гарсан бөгөөд хожим нь Тайванийн иргэн болж парламентын гишүүнээр сонгогдож байв. Түүний халимаг эхнэрээс гарсан охин Даваанямбуу хоёр хүү төрүүлсний нэг нь Төвдийн томоохон хувилгаан ламын хойд дүрээр тодорч одоо ринбүүчий цолтойгоор Малайзад буян номын ажил эрхэлж буй. Ниржидмаагийн удаах ах Цэрэндорж 1920-иод онд Германд сургууль төгсөж ирээд Бээжингийн католик их сургуульд герман хэл зааж байснаас өөр мэдээ алга гэж бичжээ.
Бэлтгэсэн дэд хурандаа П.БАТНАЙРАМДАЛ
