Ч.Лодойдамба Тунгалаг тамир роман гуравдугаар бүлэг

ГУРАВДУГААР БYЛЭГ

I

Хvрээний хойт талаас орж төмөрчний захаар нэвтрэн гарсан баруун Сэлбийн гол байгаагvй бол хvрээний хогийг Туулд хэн хvргэж өгөх байсан бол доо? Энэ гол vерлээгvй цагтаа хуурай сайр байвч vерлэх бvрдээ савнаасаа хальж хамар шархируулсан эхvvн vнэр ханхлуулан тvмэн зvйлийн новш тээвэрлэн улаанаар эргэлдэнэ.

Yдшийн бvрий харанхуй хvрээг нөмөрсөн зуны нэг орой баруун Сэлбийн голын хуурай сайр, зvvн хvрээнээс гарч хорооны зах руу орсон зааг дээр барьсан Жадарын гvvр гэгч улаан зосон будаг нь хуучран цайвар ягаан болсон модон гvvрийг чиглэн нэг хvн бvртэлзэн гvйнэ.

Yvрэглэж эхэлсэн хvрээ рvv Чингэлт уулын зvгээс сэрvvн салхи тасалдан vлээж тvг тvмэн нохойн өнгө бvрийн хөгөөр хуцах тасралтгvй дуу чих базлан яншина. Хэрэв энэ дуу байхгvйсэн бол хvрээ шөнийн цагт эзэнгvй хуучин балгастай яг адил байх сан. Шөнө цагийн нохойн дуу унтсан хvрээний амьд байгаагийн тэмдэг зvрхний нь цохилт байлаа. Нөгөө хvн шууд явсаар хуурай сайрын хайрга чулууг шажигнуулан гvvрийн доогуур ороод хэд алхтал цагираглан хэвтсэн нохой дээр гишгэж давхийн цочиж гэдрэг болов. Нойрон дундаа гэнэт гишгvvлсэн нохой ч айхын ихээр айсан бололтой сvvл хавчин гасалж зайлав. Гvvрийн дор харанхуй бөгөөд шивтэр даасан гашилмал чийг vнэртэнэ. Сэлбэ vерлээгvй цагт энэ гvvрийн дор орон гэргvй хvмvvс нохойтой хутгалдан хорогдоно. Хэрэв догшин урсгал нь шуугин ирдэг vерийн ус арчиж цэвэрлэдэггvй бол энэ гvvрийн доороос юу эс гарах билээ.

Гvvрийн баруун vзvvрийг тулсан эрэгний ёроолоос «Бат уу?» хэмээн асуух нойрмог сулхан дуу гарлаа. Энэ дууны эзэн бол Заяын хvрээний гуйлгачин хvv Жаргал байлаа. Одоо арван найман нас хvрсэн Жаргалын ганц эх нь хоёр жилийн өмнө нас барж өнчрөөд жинчин дагаж Богдын хvрээнд ирээд айлд зарагдаж билээ. Гэтэл өнгөрсөн хавар хоёр гангар шаазан аяга хагалснаас болж хөөгдөн Жадарын гvvрээр шөнийн гэрээ хийдэг болжээ.

Сар гаруйн өмнө Бат, Жаргал хоёр учирч билээ. Чингэхдээ Заяын хvрээний өшөө хонзонг санах нь битгий хэл, олон жил салж сарнисан ах дvv гэнт уулзсан юм шиг баяр хөөр болон бараг л уйлах шахжээ. Анги Эрэнчинг нас барснаас хойш Бат ганданг орхиж хvрээний золбин хvvхэдтэй нийлжээ. Богдын хvрээний гvжир амьдралын хvчтэй vерийн аймшигт долгионд цохигдон урсаж явахдаа гар гараасаа барилцаж авсанд энэ хоёр бие биендээ тvшиг болон, өдөр нь мах хvргэх, айлын хашааны хог цэвэрлэх зэрэг хар бор ажил хийж шөнө нь энд хононо. Одоо ч яахав ирж байгаа дулаан цаг болохоор өдөр, шөнө ээлжлэн өнгөрч л байлаа. Харин өвөл болоход уранхай дээл, маажгий гуталтай энэ хоёр хvн яаж амьдрах бол доо. Гэвч эдэнд өвлийн тухай бодох чадал ч, хvсэл ч байсангvй ажээ. Амьдралын хvнд ачаанд дарагдсан энэ хоёр амьтан өвөлтэй золгохыг бодохоос ирэх өдрийн өглөөтэй яаж золгохоо бодох нь чухал байлаа.

– Тиймээ. Би байна. Яасан зэвvvн шөнө вэ? гэж нохой гишгэснээс цочсон Бат чичрэн тасалдсан дуугаар хариулав.

– Байранд чинь нөгөө шар жингэр байгаа шvv.

– Харин гишгэж орхилоо.

– Хэд дахин хөөгөөд яваагvй юмаа, өнөөдөр олз омогтой юу? гэж Жаргал асуух зуур шуухитнан хөдөлж хэвтрээ засав.

– Амбан хааны хороонд нэг хонины мах хvргэж гурван мөнгө, Даригангын хороонд хоёр иргэний мундаг мах арай гэж хvргээд найман мөнгө олсон. Амбан хааны хорооны айлын авгай овоо зантай юм. Нэг ул боов өгсөн. Бас будаатай хоол хоёр аягыг идлээ. Ул боовоо хоёулаа хуваагаад гvвдэж орхиё гээд Бат өврөөсөө боовоо гаргахад идэх юмны сураг сонссон Жаргал дэргэд нь хэдийн иржээ.

– Аятайхан амттай юм байна гэж Жаргал боовыг тачигнуулан идэх зуур хэлээд хэвтрийнхээ зvг эргэв. Бат унтдаг байраа эзлэн тавтай сууж боовоо идлээ. «Талийгаач багш минь, өглөө бvхэн шар тосонд чанасан зэс шиг хvрэн зөөлхөн дугуй өмнө минь тавиад л за гэвш минь бор ходоодоо божийтол цохиод байдаг хэрэг ээ гэдэгсэн» гээд зогисов.

– Чи vргэлж л багшаа ярьж байх юм даа. Ганц аяга халуун цай уух юмсан. Ижий минь байхдаа гуйж ирсэн юмны минь аль олигтойг аяганд хөшиглөж, халуун хар цай хийгээд өгдөгсөн гээд Жаргал шvлсээ залгиж дуугvй болов.

– Аавтайгаа уулзах юмсан. Сайхан цагаан морьтой энэ хойшоо давхиад явчихсан юм даа.

– Чи буруу хvн харсан байлгvй дээ.

– Хаанаас даа. Очиж, очиж аавыгаа буруу таних гэж юу гэсэн vг вэ.

– Надад ч уулзах, хvсэх хvн байхгvй болохоор амар ч юм уу даа.

– Тийм ч бишдээ. Аав, ижий хоёроо бодож байхад сэтгэл минь нэг л аятайхан байдаг юм. Би ч удахгvй уулзана гэж итгэдэг шvv.

– Yзээгvй юмыг юу ч гэж маргах вэ. За унтъя. Хоёр залуу байр байрандаа цагираглан хэвтлээ. Гэвч Батын нойр хулжаад унтаж чадсангvй. Тvvнд бодож санах юм бишгvй байлаа. Эцэг, эхтэйгээ хамт өнгөрvvлсэн амьдрал нь эргэлдэн хувирч байснаа анги Эрэнчингийн тухай бодол болон хувираад дараа нь Хонгорт шилжив. Yvгээр дамжин урьд өмнө огт бодогдож байгаагvй шинэ бодол сэтгэлийг нь эзэмдэв.

Итгэлтийн охин Солонгын тухай бодол сэтгэлд нь зөөлөн уянга дvvргэж жихvvн шөнө, өлөсгөлөн гэдсийг нь мартагнуулан ертөнцийн хамаг муу муухай бvхэн зайлан, торгон хөнжилтэй, зөөлөн оронд сайхан зvvд зvvдлээд инээмсэглэн унтаж байгаа баян хvний эрх хvvхэд шиг байж билээ. Сайхан бодолд тэжээгдэн хэсэг байснаа санаа алдаад «Баян хvний хангал охины тухай над шиг хvн бодоод ч яах билээ дээ» гэж гомдолтой шивнээд хэвтрээ засав.

Шөнө дундаас хойш гvн нойронд дарагдан унтжээ. Нэг сэрвэл нар гарсан бөгөөд чихний өмнө урьд өмнө огт сонсогдоогvй олон зvйл хөгтэй хөгжим дуулдана. Нvдээ анивчин өндийж харвал Жаргал нь өглөөний дулаанд бие нь тавиран дvнгэнэтэл хухирч байлаа. Босож суниах гэснээ толгойгоо гvvрний хөндлөвч модонд цохиж ярвайв. Чингээд бөхийн очиж Жаргалыг дуудаж сэрээгээд хоёулаа тарвага шиг мяраан гарч чагнавал баруун хойш хачин жигтэй дуу гарах ажээ.

– Юуны дуу вэ?

– Бvv мэд гээд Бат толгойгоо сэгсрэв.

Yл мэдэгдэх дуу гарч байгаа зvг морьтой явган хvмvvс цувран явааг харахад тэнд ер бусын сонин явдал болж байгаа юм шиг санагдаад мань хоёр тэсэлгvй гvйв. Явсаар хятадын өргөн чөлөөнд орвол өмнөөс нь зэрэгцэн олон морьтой хvн гарч ирлээ. Цувран яваа энэ хvмvvсийг хvрээнийхэн гудамжны хоёр талаар эгнэн зогсоод харцгаана. Морьтой хvмvvс бvгд буу vvрч, зvvснийг бодвол цэрэг эрс ажээ. Өнгө бvрийн дээлтэй, зvсэн бvрийн морь унасан энэ хvмvvсийн өмнө ижилхэн бор морьтой хоёр хvн улаан шар туг барьсан нь зөөлөн салхинд намилзан сvртэй бөгөөд vзэсгэлэнтэй ажээ. Энэ бол Богдын хvрээг эзэлж байгаа ардын журамт цэрэг байлаа.

Гудамжинд зогсоод харж байгаа хvмvvс цэргийн дотор таних хvмvvсээ харахдаа баярлан нэрийг нь дуудна. Цэргvvд ч хvмvvсийн дунд таних хvмvvсээ хайн, олбол ялсан цэргийн эрхэмсэг баярыг инээсэн нvдээр буюу толгой дохин дэвшvvлнэ.

Тvмэн зовлонд нэрвэгдэж, дуртай бvхэнд доромжлогдсон эх орноо чөлөөлөх их хэргээ бvтээсний цаглашгvй баяр, бахдал энэ хvмvvсийн нар салхинд борлосон нvvрний ширхэг бvхэнд гэрэлтэн vнэхээр цог жавхлан төгөлдөр ажээ.

– Та нар хараач! Гаминд бууж өгч байхад манай цэргийн хурдан буу хvртэл эгээл зэвэрсэн царил шиг харагдаж байсан. Гэтэл одоо эдний ташуур нь хvртэл наранд гялалзан тоглоод сvртэй байна хөөрхий.

– Улс сэргэж, vндэс угсаа өндийнө гэдэг энэ дээ хөө гэлцэх олны дуунд нэмэрлэж

– Богдын минь аврал-гэж тэдний дунд зогсож байсан Чулуун занги хэлээд сахлаа ихэмсгээр шувтрав.

Тvvнээс нилээд зайтай зогсож байсан Автономитын сангийн яамны тvшмэл агсан Шарав, Чулууны vгэнд цочин эргэн харснаа «завхай тvвд манай монголд гамшиг зовлон хоёроос өөр юу л гялайлгаж байлаа даа» гэж амандаа шивэгнэв.

Хоёр тугийн дараа сагсалзсан дэлтэй өндөр цомбон биетэй, өргөн ташаатай ухаа хонгор морьтой Сvхбаатар жанжин нэг гараараа жолоо цулбуураа хумин атгаж, нөгөө гараараа ташаагаа тулан гvн бодолд дарагдан явна.

– Гоймон баатар гэж олны дунд нэг хvн дуу алдав.

– Юуны чинь гоймон. Ардын журамт цэргийн их жанжин Сvхбаатар байхгvй юу.

– Эр цэргийн эрдэмд нэвтэрхий, хатан зоригтой хvн гэнэ билээ.

– Манай монголын заяагаар тодорсон хvн дээ.

– Цагаа болоход төр самуурч, цагаа болоход тvвшин болно гэдэг юм даа. Одоо нэг олны зовлон, цаг төрийн vймээн арилж тонилох байлгvй дээ гэж Чулуун занги бvдvvн дуугаар хэлээд хоолойгоо намбатай заслаа.

– Манай монголчууд тэвчиж, тэвчиж нэг хөдөлбөл яг л их мөрний vер шиг тохиолдсон бvхнийг дэлбэ татан гардаг улс гэдэг шvv. Ялангуяа цусаа vзэх дээр ч буцах гэдгийг мартаж орхидог гэнэ билээ.

Цугларсан олон, ардын журамт цэргийн сvр жавхаа, унасан морь, хэрэглэсэн зэвсгийн тухай магтан ярилцах нь холоос сонсвол их мөрний нvсэр шуугиан мэт ажээ.

Өгөөмөр зуны өглөөний нар бvхнийг сэргээн гийгvvлж торойх ч vvлгvй цэнхэр тэнгэр ивээсэн хvрээ дэлбээ нь шинэхэн дэлгэсэн хаврын хөх яргуй шиг бөгөөд амирлангуй тайван ажээ.

Сvхбаатарт жилийн өмнө гаминд эзлэгдсэн хvрээнээс оргон гарч, эх орон, ард олноо тvмэн зовлон мянган гашуунаас аврах их хvсэл эрмэлзлийг өвөрлөн умрыг зорьж явсан нь бодогдоно. Тэр цагийн хэцvv хатууг бодох тусам бvтээсэн vйл хэргийг нь гайхамшиг улам тодрох бөгөөд явахад нь гаслан шаналж байсан хvрээ одоо инээн баясаж байна.

Олны шуугиан оволзож, баярын мишээл тодорсон хvрээ, шаналан байж гаргасан хvvхдийнхээ энхрий дууг сонссон залуу эх шиг байлаа. Жилийн өмнө харанхуй шөнө, харийн дайсны мөрдлөгөөс зайлан явахдаа Сvхбаатар инээж баяссан хvрээнд эргэж ирэхэд итгэж тэр өдрийн хэмжээлшгvй баярын тухай бодож байсан. Гэтэл одоо тэр өдөр ирээд байхад хvсэл, эрмэлзлэл нь дуусаагvй.

Сvvлийн хэдэн сарын дотор улс оронд vлэмж хvчтэй шуурга болж бvхнийг нухчин дарж байсан хар vvл сарнин, тэнгэр цэлмэв. Энэхэн ахар хугацаанд Сvхбаатарын амьдралд их юм болж өнгөрчээ. Партизан цэргийг цуглуулж, ширvvн тэмцэлд бэлтгэж байхдаа vсээ хусуулж билээ. Нилээд ургасан vсийг нь хурц тонгоргоор шир шир хусаж байсан хөгшин хар хvн «ганц ч цагаан vс байхгvй, ёстой л нэг залуу хvний vс байна даа» гэж байсан. Хиагтыг эзэлсний дараах өдөр vсээ бас хусуулахад «Жанжны тэргvvнд хэдэн цагаан vстэй юмаа» гэхийг сонссон.

Хиагтад vvрлэсэн гаминг дөтийн замаар тонилгоод утасны хорооны жижигхэн шавар байшинд орж «дэлхий дахинд тунхаглан зарлах нь: Монгол орон тусгаар улс болов. Улс гvрэн бvхэнтэй найрсаг холбоо тогтоохыг шинэ монгол хvснэ» гэж амьсгаадан байж зарлаад гарч ирэхэд ухаа хонгор морийг нь бариад хvлээж байсан партизан «Жанжин аа таны нvдэнд юм орчихоо юу?» гэж асуухад.

– Тийм. Баярын од харвасан гээд том шvдээ яралзуулан инээснээ шууд мордож баруун гvвээ өөд мориныхоо хурдаар гарч Тужийн нарсны зvг удтал ширтэн зогсож билээ. Бие хамгаалагч партизан дэргэд нь очиход «шинэ монгол улсын өрхийг бид татлаа. Одоо улс гэрийг төвхнvvлэх цаг ирэв» гэж хэлэв.

Хэдэн зуун жилийн турш монгол орон бусдын боол болж vндэс угсаа сөнөхөд хvрч байлаа. Шившигт доромжлолоос улс vндсээ чөлөөлөх гэж боссон олон зоригт эр алтан амиа алдсан тvvхтэй. Гэтэл тэр баатар эрчvvдийн ариун хvсэл, мөрөөдөл биелэгдэв гэж бодоход Сvхбаатарын сэтгэл баяр бахдалын галаар буцлан байлаа. Гаминг ялж хиагтаас vлдэн хөөгөөд сэлээдийнхээ амыг vлээн хуйд нь хийж байхад тvмэн хvсэл биелэгдсэн юм шиг бодогдож байж билээ. Сvхбаатар монгол орны төлөө, тvvний дайсантай тулалдах гэж цавчиж, буудаж сурсан. Хий буудахгvй, хоосон цавчихгvйн эрдмийг сурсан нь талаар өнгөрсөнгvй. Гэтэл шинэ улс гэрийг байгуулахад цавчиж, буудахаас өөр олон зvйлийн эрдэм хэрэгтэй ажээ. Монгол гэрт гэрэл оруулахгvйн тулд өрхний оосроос зуурч байсан дайсны гарыг цавчсан. Одоо өрхийг татаж гэрэл оруулсан тэр гэрийнхээ юмыг төвхнvvлэх ёстой болов. Доторхи юм нь зуун задгай, жаран хагархай гэрээ тохижуулах гэсэн монгол хvн тусгаар орон болсноо ертөнц дахинд чанга дуугаар бахархалтай зарлажээ. Гэтэл Зөвлөлт Орос улсаас өөр орон тоомсорлон хариу өгсөнгvй. Энэ бол шинэ гэрээ хоёр гараараа төвхнvvлэх ажилд нь зvйл бvрийн саад учруулна гэсэн vг. Энэ учраас сэлмээ хуйд нь хийлгvй, буугаа сумлаж нэг гартаа бариад, нөгөө гараараа ажлаа хийх хэрэгтэй ажээ.

Сvхбаатар бол энгийн нэгэн цэргийн эр байж билээ. Гэтэл одоо шинэ тогтож байгаа улсын бvх цэргийн жанжин, шинэ монгол улсыг байгуулах их хэргийг удирдах vлэмж vvрэг оногджээ. Урьд бодож байгаагvй юмыг бодож олох, шийдэж байгаагvй юмыг шийдэх, юм бvхнийг төр улсын өмнөөс харах ёстой болжээ.

Бас нэг нарийн зvйл бол Богдын тухай асуудал байлаа. Богд гамин, баронтай нийлж монгол оронд тvмэн зовлон учруулсан. Богдоос болж эдэлсэн зовлонг тооловч баршгvй. Yvнийг нь бодоход Богдыг устгах хэрэгтэй. Гэтэл энэ урвагчийг шууд устгаж болохгvй байлаа. Олон тvмэн Богдод бишрэх сохор итгэл гvн байсан цагт тvvнтэй халз тулж бас л болохгvй.

Богдын элчийг очоод байхад нутгийн ардууд бөөн бөөнөөр мөргөж өдий төдий өргөл барьц өгсөн. Ардын журамт цэргийг Богдын төлөөлөгч угтаж Сvхбаатар жанжинд Богд урт гар хадаг барьсан гэнэ гэдэг энэхэн хооронд дэлгэрсэн яриа нь ардын засгийг дэмжих хvчийг улам зузаан болгож байгаа нь илт байлаа.

Богдоос ирvvлсэн бичгийг цэргvvд дахин уншиж өгөхөд нvдээ анин залбиран сонсож дуусахад нь «Богд Жавзандамбын мэлмий бат орших болтугай» гэж олон хvн хашгирчээ.

Богд бол vлэмж хvчтэй дайсан юм. Yvнийг Гамин, Барон шиг зэр зэвсгийн хvчээр дайран устгаж болохгvй. Гамин Барон бол монголын биед шигдсэн хувалз байсан болохоор тэдгээрийг чимхэн авч хага дэвсэх ёстой. Харин Богд шарын шашин бол бугласан хатиг байлаа. Yvнийг шууд авч хаях гэвэл сэдэрч хавдах аюултай болохоор анхааралтай хандаж, гэрий нь ул vндэстэй нь цэвэрлэх хэрэгтэй юм.

Энэ бvх бодол Сvхбаатарын сэтгэлийг эзэлж өмнө нь тvмэн зvйлийн  «яах вэ» гэдэг асуудал тавина.

Бат Жаргал хоёр цэргийн цувааг нvд салгахгvй ширтэн «тvvнийг хараач!», «vvнийг хараач» гэж бие биеэ угзарна.

– Энэ хонгор морь лав хурдан морь доо.

– Яагаад?  гэж Жаргал нэг л их сонирхохгvй асуув,

– Тэр ташаа, борви нь

Жаргалд морь сонирхох дур хvсэл огт байсангvй. Дургvйн учир бол цэргvvдийн vvрсэн буу, зvvсэн сэлэм, өмссөн хувцас хунар зэрэг нь ямарч мориноос илvv сонин байлаа. Хvсэлгvйн учир бол бvх насандаа морь бараг унаж vзээгvй болохоор юугий нь харж гайхах билээ.

Монгол цэргийн цуваа дуусаж орос цэргийн цуваа эхлэв. Гамин, Бароны зандалчин нарын хөлд доромжлогдон гасалж, vндэс угсаа сvйрэхэд хvрсэн монгол орон vхэх сэхэхээ vзэх ширvvн тэмцэлд босоход Зөвлөлт  орон, тvvний улаан арми ах дvvгийн тусламж vзvvлэв. Эдний тусламж байгаагvй бол хvч давуу, зэвсэг ихтэй улайрсан дээрэмчидтэй тэмцэх нь vлэмж хvчирхэг хэрэг байлаа. Энэ ч учраас монголын ардын тvр засгийн газрын хvсэлтээр зөвлөлтийн улаан арми хvрээг эзлэхэд хамт оролцов.

Орос цэргийн тэргvvнд нь яваа дөрвөн том хvрэн морьтой хvний vлээж байгаа шар бvрээ өглөөний наранд гялалзан тvvнээс цацарсан хурц гэрэл жирвэлзэн тоглоно. Орос цэргийг хармагц Батын нvvрэнд бөөгнөрч байсан сонирхол задран сарниж айх эмээх туяа зангиран, хvн дvvжилж, бууддаг цагаан цэрэг нvдэнд нь харагдан «цагаан цэрэг байна. Ум хумгvй дvvжилдэг юм шvv» гэж шивэгнэн мэдэмхий хэлээд Жаргалыг угзран «тvргэн зугтъя!»гэлээ.

Гэтэл олон янзын сонин хачин бvрээ, бас хачин гээчийн төмөр хэнгэрэг цохиж зvйл бvрийн аялгуу vvсгэн яваа хачин дvрстэй хvнийг харсан Жаргал vг сонсох ухаангvй байлаа.

– Хvvе. Зайлъя гээд Бат дахин угзархад Жаргал эргэж:

– Өвгөөн тэр хоёр том бvрээг хараач. Хvний биеийг эгээл могой шиг ороосон юм билээ.

–  Юуны чинь бvрээ. Цаадуул чинь барьж аваад дvvж.. гэснээ Бат дуугаа тасалж нvд нь өндөр хvрэн морьтой хvн дээр тусан гөлөрч ам нь өөрийн эрхгvй: «Алиа Петр гуай!» гэж чанга бөгөөд огцом хашгирав.

Хvрэн морьтой Петр олныг тойруулан харснаа Батыг олж харахын vед Бат дахин « Алиа Петр гуай» гэж хашгирав.

Петр морины амыг залан жагсаалаас гарч Батын зvг амаа ангайн инээмсэглэн ирлээ. Өөрийг нь чиглэн ирж байгаа оросоос зэвvvцсэн Жаргал гэдрэгээ ухрав. Бароны аймшигт цэргийн хөлд дайрагдаж хаширсан хvмvvс ч гудамж гарган ярагдав. Ингээд ганц Бат олноос тасран vлджээ.

Петр мориноос vсрэн бууж Батын гараас барин:

— Чи Бат байна. Би таньж байна гээд vнсэв.

— Тийм. Би Бат байна.

Амьдралын хатуу ачаанд нуруугаа нухлуулсан Бат багын таних хvнтэй дайралдсандаа эцэг, эхтэйгээ уулзсан юм шиг баярлаж нvvрэнд нь инээх уйлах хослов.

— Ижий нь хаана байна вэ? гээд Петр олны зvг Долгорыг олох гэж нvдээ эргvvлэн харлаа.

Петр Бат хоёрын дотно уулзалтыг харсан хvмvvс сонирхон ойртлоо.

— Зайлуул хvv нь бололтой гэж олны дундаас нэг авгай сөөнгөтсөн өрөвдөлтэй дуугаар хэлэхэд:

— Адилгvй юм байна. Монгол хvvхэд байна шvv дээ, гэж дэргэд нь байсан хижээл хар хvн vг сөрөв.

— Ижий нь хаана байна гэнэ шvv. Ямар монголжуу орос вэ? гэж авгай хэлэв.

— Ижийг мэдэхгvй. Хvрээнд аавыг эрж ганцаараа ирсэн.

— Хэлээгvй юv. Хvv нь байна. Эрлийз хvvхэд алийг тэр гэх вэ. Хөөрхий! гээд авгай бvр ойртож очлоо.

Петр Батыг ажиглан харснаа нvдэнд нь гvн бодол зурвас гунигийн аль нэгэн нь тодрон шинелийнхээ халааснаас хатсан жижигхэн талх гаргаж өгөв.

— Yvнийг ид!

— Зvгээр Петр гуай.

— Зvгээр биш. Нvд чинь хоол идье гээд байна гээд чанга дуугаар зориуд инээв.

Батын өлсгөлөн гэдгийг хоржигнох авиагаар нь Петр амархан мэджээ. чингээд өглөө идээд vлдэхэд нь өвөртөө хийсэн жижигхэн талхаа өгөв.

Бат талхнаас нэг хазаж зажилснаа эргэн харж энэ хооронд зайлан холдож амжсан Жаргалаа дуудаж vлдсэн хэсгээ өгөв.

Орос цэрэг юм өгөхийг хэдий нь харсан хvvхдvvд ойртон очиход Петр өврөөсөө том домбон ёотон гарган сэлмээ сугалав.

Та минь цавчих нь гэж нэг хvн сандран хэлээд зайлахад ойртож байсан хvмvvс эгшиг зуур ярагдав.

Петр хөгжилтэй инээмсэглэн олныг тойруулан харснаа сэлэмнийхээ мөрөөр домбон ёотонг хагалж сэлмээ хуйлав. Хамгийн томыг Батад өгөөд нэг хэсгийг холдож амжсан Жаргал руу барьж «май» гэхэд уг явдлын vнэн учрыг ойлгосон олон дахин дөхөж ирлээ. Yлдсэн хэдэн хэсгийг бусад хvvхдvvдэд тvгээж өгөөд «дууслаа» гэснээ мэдэгдэн алгаа vрэн цэвэрлэж хянган хамраа угт нь vрчийлгэн марсайн инээмсэглэв.

— Улаан орос танай монголын нөхөр, сайн улс шvv! Гэлээ.

— Ээ мэдэхгvй. Гамин ч Барон гайхал ч анх орж ирэхдээ нөхөр л гэж байсан, харж л байж болъё гэж нэг хvн шивэгнэн хажуугийн хvндээ хэлэв.

— Хэдэн минутын дараа Петр морио хөтлөн Бат Жаргал хоёрыг дагуулан цэргийн хойноос явахад хvмvvс санасан бодсоноо ярилцав.

— Улаан орос чинь идэх юмгvй гуйланчин улс байна билээ. Энэ хоёр жаалыг дагуулж аваачаад зооглочих гэж байгаа байх гэж хvрэн торгон дээлтэй, минжин нударгатай намхан тарган шар хvн хэлэв.

— Зооглох гэвэл чам шиг арай чөмөгтэйг нь аваачдаг байгаа даа гэж хөдөөний бололтой нэхий дээлтэй хар хvн хэлэхэд олон шуугилдан инээлдэв.

— Юу ч л гэсэн модоо барьсан улс гэнэ билээ гэж тарган шар мөчөөгөө өгөлгvй хэлэв.

— Чи хөрөнгий нь тоолж vзсэн хэрэг vv?

— Тус болохдоо ядуу нь дээр гэдэг дээ.

— Мэдэмхий эр байх нь гэх зэрэг олон хvн тарган шарыг мохоов.

— Та нар ингэж л байж энэ оросуудад боорцогныхоо савыг хагалуулна байх даа гэж тарган шар хэгжvvн хэлэв.

— Юу ч л гэсэн чиний бvдvvн гэдэснээс гарах хийнээс сэжиглээд хагалахгvй. Битгий ай! гэж нөгөө нэхий дээлт хэлэхэд хvмvvс шуугилдан инээж тарган шарын царай нь улайн цааш тvргэн алхав.

Заримдаа Бат эцгийнхээ тухай Петрээс сайн сонсож авлаа. Эрдэнэ баруун хойт зvгт байгаа цагааны vлдэгдэлтэй байлдах тусгай ангийн цэрэгтэй явсан ажээ.

— Эцэгтэй чинь би заавал уулзуулж өгнө. Одоо чи надтай бай гэж Петрын хэлснийг Бат Жаргал хоёр зөвшөөрчээ.

Петрийн анги хот дундуур нэвтлэн Улиастайн аманд майхан барьж хуарагнан буусан бөгөөд мань хоёр Петрийн хамт нэг майханд оржээ. Хэдийгээр хэл мэдэхгvй авч удалгvй цэргvvдтэй танилцан, тэдний бууг цэвэрлэх, морьдыг нь арчих услахад тусалдаг болжээ. Хэд хоноход зарим нэгэн орос vг ч мэддэг болов. Тэр хоёр улаан цэргийн хуаранд хөгжилтэй амьдарч том шинель, саравчтай малгай, шөвгөр хар гуталтай болж билээ. Заримдаа улиастайн голын айлуудаар хэсэж андахгvй болсноор барахгvй «номхон борын тэжээмэл хvvхдvvд» гэж нэрлэжээ.

Ингэж айл хэсэхдээ Жаргал нь vлэмж худал ярих бөгөөд Бат хоригловч тус vл болно. Заримдаа vvнээс болж хэрэлдэн дахин хамт явахгvй гэх боловч маргааш нь бvгдийг мартана.

Өвөлд нь Наймаа хотод өвөлжиж зунд нь Улиастайн голд хэдэн хонь ямаатай зусдаг хоёр хөгшинийд нэг удаа тараг идэхээр очиход гадна нь эмээлтэй сайхан хээр морь сойлттой байлаа. Орвол баруун орон дээр нь цагаан цамцтай, нэг эр цааш харан хэвтэнэ. Гэрийн эзэн өвгөн гадаа хонины хашаа засах бөгөөд авгай нь гэрийн зvvн хоймор юм оёж байлаа.

Авгай босож агар хувинтай тараг тавьж өгөөд Жаргал нэг том аягыг гvвдэж орхиод хоёр дахиа өмнөө тавьж Бароны цэрэгтэй байлдаж явсан, Бароныг хvртэл буудаж шархдуулсан, нисэж яваа шувууг орос ланжуугаар нэг л бууддаг гээд ум хумгvй туйлж гарахад нь Бат хичнээн нудравч тус болсонгvй.

Авгай юмаа оёх зуур «хөөрхий минь» «цогтой л хvv байна даа» «зайлуул, ёстой доо» гэнэ. Yvнд нь зоригжсон Жаргал өндийж суугаад нvдээ гялалзуулан ярина.

— Манай энэ нөхөр бол сэлэмний эрдэмд хосгvй хvн. Ёстой л сэлэм гялс, толгой бөндөс гэж цавчина даа. Нэг цавчихдаа гурван толгой бөндийтөл нь аваад тээр тэнд өнхрvvлж орхидог эр дээ. Сэлэм эргvvлж байхад бие нь нэг бөөрөнхий хөх юм л харагддаг. Мөн ч мундаг гэхэд нь Батын нvvр чавга шиг болж

— Жаргал минь таргаа тvргэн идээд явъя гэжээ.

— Мундаг цавчдаг эр байна даа гээд орон дээр хэвтэж байсан хvн тачигнатал инээгээд эргэв.

Хараач, ардын журамт цэрэг хотод орж ирэхэд ухаа хонгор морьтой явсан, гоймон баатар гэж олны нэрлэж байсан эр байлаа.

— Яаж эргvvлнэ, цавчина гэнээ гээд Сvхбаатар хөгжилтэй инээмсэглэв.

Сvхбаатар эцэг нь амьд байхдаа vй зайгvй vерхэж байсан өвгөнийд амралтын өдрөө ирээд амарч байсан нь тэр билээ.

Жаргал толгойгоо маажин дуугvй болов. Бат идэж байсан аягатай таргаа барин гөлрөв.

Орос цэргийн хугархай саравчтай эрvv малгай vл мэдэг хажуудуулан тавьсан бөгөөд элбэгдэж гэлбийсэн саарал шинельтэй, хэн ч харсан томдсон бахиал гутал гялалзтал арчиж өмссөн хоёр залуу Сvхбаатарын анхаарлыг татлаа. Ер нь хэн ч анхаарлыг татахаар дvрстэй байлаа. Зэрвэс харсан хvн бол хотын хажууд босгодог мануухай гэж андуурмаар хоёр залууг ажиглан зугаатай инээмсэглэж байснаа «Чингээд та хоёр чинь аль газрын цавчигчид билээ» гэж асуув. Мань хоёр хариу дуугарсангvйд Сvхбаатар тавтай гэч нь суниаснаа «залуу, бароныг буудаж шархдуулснаа яриач дээ» гэлээ.

Бат аягатай таргаа тавьж «явъя» гэж нудран шивэгнэв.

— Явах болоогvй. Байлдаж цавчиж явснаа ярих дургvй бол хаа байдаг тухайгаа юу хийдгээ ярь л даа гэж Сvхбаатар хэлэв.

— Хойт номхон борын тэжээмэл хvvхдvvд. Энэ хvv гэж Жаргалыг заагаад

— Хvний зууж байсан гаансыг vхэр буугаар тас бууддаг юм гэдэг шvv өөрөө эртvvд ярьсан юм гэж хэлэв.

Сvхбаатар нvдээ анивчин хэсэг зуур хvд хvд инээлээ.

— Та хоёр чинь яагаад орос цэргийн хvvхэд байдаг билээ?

Бат газар шагайн байж учир байдлаа бувтнан ярилаа.

— Аа Петр комиссар Эрдэнийн хvvг олсон гэж ярьсан чи юм бий. Аавд чинь чиний цавчдаг тухай, сэлэм эргvvлдэг эрдмийг ярина даа гээд том цагаан шvдээ яралзуулан инээв.

Батад орох газар олдохгvй байлаа. Сэтгэлдээ Жаргалыг загнаж «Гайгvй дээ эндээс нэг гарсан цагт» гэж бухимдана.

Жаргал ч авгайг элэг барьж ярьсан чинь болдоггvй хvнд нь мэдэгдэж илрэхийн муугаар илэрсэндээ гэмшин шилээ маажин, нусаа шоржигнотол татна.

— За тэр буудах цавчих ч яамай. Харин аав чинь сайн яваа даа. Ёстой л цагаантай цавчилдаж байгаа гээд Сvхбаатар хоёр хvvхдийг өхөөрдсөн хошин нvдээр харлаа.

— Аав минь одоо хаана байгаа бол?

— Ханд чин вангийн хvрээн дээр саяхан очсон. Чи ааваа санаж байна уу?

— Ааваа их санаж байна гэж Бат нам дуугаар нэрэлхэлгvй vнэнээ хэлэв.

— Аав их санагддаг юм шvv гээд Сvхбаатар гvн санаа алдав. Ард тvмэн эх орноо чөлөөлөх их хэргийг vvсгэн шодож зөвлөлт улсыг зорин явахад нь Сvхбаатарын эцэг хvнд өвчтэй vлдэж билээ. Зорьсон хэргээ бvтээгээд ирэхэд нь амьд хvлээж байна гэж эцэг хvv хоёр итгэж тэр итгэл ба их хэргийн төлөө тэмцлийн зоригоор хагацлын гашууныг эдэлж явсан. Гэтэл хайрт аав нь хvлээж чадсангvй, хальж оджээ. Бат аавынхаа тухай ярих тусам Сvхбаатарын сэтгэлд аав нь орж тодорно.

— Аавтай байх сайхан юм шvv гээд Сvхбаатар vгээ таслаад хvрэн данх авч цай аягалан уув.

Аавынхаа тухай энэ хоёр залууд яримаар санагдаад эхэлсэн боловч vгээ тасалжээ. Учир нь аавтайгаа уулзахыг өдрийн бодол шөнийн зvvд болсон Батын сэтгэл, уулзах итгэлийг эвдэхээс айж билээ.

Нас барсан аавын нь дvр Сvхбаатарын бодлоос салдаггvй бөгөөд аав нь vлэмж бодогдсон vед тvvний vерхдэг байсан энэ өвгөнийд ирж сэтгэлээ зогоодог юм.

— Эрдэнэ удахгvй дайснаа дарж, дархан цолоо мандуулаад ирнэ дээ.

— Бас ижий минь яаж явдаг бол доо гээд Бат санаа алдав.

— Зvгээр дvv минь. Чи ижийтэйгээ ч уулзана.

— Бат нvдээ алгуур өргөж Сvхбаатар өөд харахад тэр дотоод сэтгэлийн уудам бөгөөд итгэлтэй мишээл бэлэглэв. Сvхбаатарын бvлээн мишээл дөлгөөн харц Батад баяр, учралын туяа болон дамжиж сэтгэлд нь итгэл найдварын гэрэл цацрав. Тогоон дээр хөөрvvлж байсан сvv төвийхөд авгай ухасхийн бослоо.

— Би гаргаж орхиё гээд Сvхбаатар бариул авч жижигхэн жалавчтай сvvг эрэгнэг дээр тавиад хувинтай таргийг авч хоймор суугаад нэг аягыг идэх зуур «залуучууд идэхгvй юv? Буудах, цавчихад элгэн тараг зvгээр гэдэг» гэлээ.

— Бид хоёр идсэн гэж Бат нам дуугаар хэлэв.

Сvхбаатар таргаа идэж дуусаад босож орны өмнө байсан хvрэн торгон дээлийг өмсөн өргөн шар бvс дэгжин ороов.

— Ах аа бид хоёрыг цэрэгтээ авахгvй юv?  гэж Жаргал хэлэв.

— Цэрэгт ороод цавчиж гарах уу? гээд хөгжилтэй инээснээ царай нь гэнэт хувирч төв болоод хэсэг дуугvй болсноо:

— Дvv нар минь одоо манайд цавчих буудахаас илvv хэрэгтэй юм байна. Тэр бол эрдэм. Та хоёр эрдэмтэй хvн бол, Удахгvй ардын хvvхдэд ном эрдэм заах оюутан багш нарыг сургах танхимд байгуулах гэж байгаа. Та хоёр тэнд ороорой. Петр комиссар ч надад ярьсан юм даг гэлээ.

— Хvv минь явах уу? гэж Сvхбаатарт хандаж гаднаас орж ирсэн өвгөн асуув.

— Тийм. Ирэх сайн өдөр чадвал ирнэ.

Хоёр залуу гэрээс гараад явж байхдаа «Чи мөн сvнсгvй залдаг эр юм даа» гэж Бат Жаргалыг зэмлэв.

— Сvхбаатар жанжин байна гэж хэн бодох вэ дээ. Авгайг элэг бариад л ярьж орхисон хэрэг.

— Гурван хvний толгой шvv! Аманд чинь яаж багтав аа.

— Би тав гэх гээд арай хэтэрчих байх гээд гурав гээд зогссон юм шvv.

— Хэтрэх ч буудахад эхэлсэн л дээ. Юунд хэрэгтэй гэж ингэж хазааргvй юм шиг хадуурч байдаг юм бэ?

— Гоё худал хэлэх бол амьдралыг чимэглэдэг юм гээд Жаргал цайлган цагаан сэтгэлээр хөгжилтэй инээв.

Майхандаа Петрт болсон явдлаа ярьсанд элгээ хөштөл инээж билээ.

— Би Сvхбаатар гуайд та хоёрын тухай ярьсан. Та хоёр тэр сургуульд ор. Шинэ улсыг байгуулахад эрдэмтэй хvн олон байх хэрэгтэй гэж Петр хэлжээ.

Хэд хоногийн дараа хоёр залуу сургуульд орох болж цэргvvд шинэ шинель, өмд цамц, гутал өгч хувцаслав.

«Ийм догь хувцастай хvн ч тэнд байхгvй, гайхуулж гарна даа» гэж Жаргал хувцас өмсөж байхдаа бодон хөх инээд нь хvрч байлаа. Цэргийн хvнс авах морин тэргэн дээр сууж морьтой Петрийг дагуулан явах vед ижил дасал болсон цэргvvд гаргаж өгөхөд Батын сэтгэл хагацлын гунигт дарагдан нэг л эвгvй байлаа.

Халуун нар дээрээс төөнөж, бие нь нозоорон дугуйгаар боссон нарийн тоос хамар хоросгоно.

 

II

Оросын улаан намтай нийлж тусламж авсан ардын намын цэрэг газар бvхэн цагааны цэргийг дийлж Богдын хvрээг эзлээд Богдын эрх ямбыг хязгаарлаж гэдэг мэдээ монгол орон даяар төмөрт хvрсэн цахилгаан цэнэг шиг тарж билээ. Энэ мэдээ Тамирын голын урсгалыг сөрж явсаар Итгэлтийн хотод хvрлээ.

Улааныхан дийлсэн гэнэ гэсэн vг Итгэлтийг анхандаа vлэмжхэн сандруулав. Чингээд алт, мөнгө мэтийн vнэтэй юмаа хадны хонгилд нууж харин малаа яах ч аргагvй байв.

Гэтэл нэг өдөр ардын тvр засгийн газраас гаргасан тунхаг бичиг олж аваад өртөө шахам газар давхиж бичигтэй хvнээр уншуулав.

Уул бичигт Итгэлтэд харшлах зvйлгvй мэт ажээ. Гадаадын зэвсэгтэй хvмvvсийг монгол орноос хөөж гаргах тухай дурьдсан нь тvvний бодолтой яв цав тохирч байснаас гадна Итгэлт бол ард угсаатай хvн билээ.

Гагцхvv зовох нь: Манай монголын дунд олз ашиг ба зэрэг хэргэмд шуналтай ховдог ноёд муу зальтай ард хааяагvй агаад өөрийн амны баахан ашиг тусыг эрхэм болгож, санаа урван манай монголын газар, ус, улс төр, ард юугаа шууд худалдахаас vл буцна. Эл учрыг бvгдээр мэдэж байгтун гэсэн тунхагийн vг эхэн удаа сонсоход нэг л аягvй авч уншиж өгсөн хvнтэй ярьж, шvvн бодоход өөрт нь падгvй мэт ажээ.

Резухинтэй уулзсан нэгэн явдал буй. Гэвч нэгдvгээрт Итгэлт тэр цагаантан нарт өнчин ишиг ч өгөөгvй, Хоёрдугаарт тэр явдлыг мэдэх хvнгvй. Гуравдугаарт тvvнээс болж ардын засагт хор хvрсэнгvй гэж бодогдоно.

Тунхаг бичигт баян ардын бvv хэл хаад ноёдын хөрөнгийг хураана, булаана гэсэг санаа байхгvй бөгөөд бvр ч «гадаадын хэвийн номхон иргэний амь хөрөнгийг батлан хамгаалсугай» гэжээ.

Хэрэв гадаад иргэний хөрөнгийг хамгаалах юм бол өөрийн монголын тэр тусмаа ард угсаатай хvний хөрөнгийг дээрэмдэх ёсгvй.

Итгэлт тэр өдөр дахин явж бас нэг хvнээр уншуулж нилээд ярилцахад урьдахиас өөр бодол төрсөнгvй. Гагцхvv энэ тунхгийг сонсоод шийдсэн зvйл гэвэл Павловын эхнэр, хvvхдээс нь хол явбал дээр ажээ. Павловыг явахад эхнэр, хvvхдvvдийг нь харж байя гэж ам өгсөн нь бодогдов. Тэд нарыг харахгvй байгаад хэзээ нэгэн цагт Павловтай уулзвал хуншгvй юм болно гэж бодогдов. Сvvлийн vед Зая гэгээн Павловын охиноос салахаа больсныг Итгэлт мэднэ. Чингээд ч эх хvvхэн хоёр Заяын бааюу дээр нvvж буусан билээ. Зая гэгээн аль байдгаа өгч, эх хоёрыг тэжээж байгаа болохоор Итгэлтийн тусламж тэдэнд хэрэггvй байлаа. Гэвч хожим Павловтай уулзах юм бол хэлэх vгтэй байх, бас цагийн байдал, төрийн бодлого тодорхой болтол уулзахгvй холуур явахын тул одоо нэг уулзаж эргэсэн болох нь зөв гэж шийдээд бааюу руу явжээ.

Тэр vдэш Павловынхны шинэ байранд очиход охин нь Зая гэгээний өрөөнд очоод эзгvй харин эхнэр нь ганцаар байв. Итгэлтийг хармагц уйлан хайлан, нөхрөөс нь ямар ч сураггvй байгааг ярилаа.

– Цаадах чинь дажгvй, оготоны нvхэнд орж унтаж чадах дамшиг гэж хэлсэн vгээ Итгэлт эхнэрт арай гэж ойлгуулав.

Эхнэртэй хамт нилээд ууж сvрхий согтсонд эхнэрийн  сэтгэл тайтгарснаар барахгvй хөгжин дуу дуулж, Итгэлтийг хошуун дээрээс нь шов хийтэл vнсэв. Итгэлт гайхсан нvдээр эхнэрийг харан маасайн инээв. Эхнэр юу ч болоогvй юм шиг тайван хөдөлгөөнөөр хоёр хундагаа архиар дvvргэв.

— Их орос гvрэн унаж хаан эцэг нь буудагдсан. Юуг хайрлах вэ. Юуг ч хайрлахгvй гэж орос монгол vг холин хэлснийг Итгэлт ойлгосонгvй, ойлгохыг ч эрмэлзсэнгvй. Учир нь Итгэлтийн санаанд өөр нэгэн бодол vvсээд мөч өнгөрөх тусам арвижиж байлаа. Тэр бол тачаангуй хvчтэй гал юм.

— Yзье. Ямар байдаг дамшиг бол гэж бодсон Итгэлт эхнэрээс нvд салгахгvй ширтэв.

Гэтэл юу ярьж, яахаа мэдэхгvй учраас хаалгыг нээх арга олдохгvй ажээ. Урьд нь энэ эхнэрийг харахад Итгэлтэд нэг л эв хавгvй юм шиг санагддаг байсан. Гэтэл одоо харах тусам зохицсон аятайхан юм олон харагдаж байв. Тvvний бор нvд хvрэн vс, хянган хамар нь бас л сонин харагдана. Ялангуяа хол газар давхиж ирсэн сайн морины хөх мах шиг тvхэлзэн буй цээж нь сэтгэлийг хөдөлгөнө.

Нэгэнт тачаангуй гал ассанаас хойш Итгэлтэд ямар ч юм саад хаалт болж чадахгvй. Итгэлт итгэлээ алдаагvй цагт хvслээ биелvvлж заавал чадна.

— Өөртэй нь адилхан vнсээд авъя. Дамшиг чинь гэж бодоход бvх бие нь загатнах шиг болов.

Гуйван босож эхнэрийн дэргэд зогссоноо хvзvvдэн авч vнсээд харвал ичих айхаа мартсан хоёр бор нvд харцтай нь тулгарав. Итгэлт эхнэрийг шууд өргөтөл «би өөрөө» гээд Итгэлтийг зайлуулснаа ор руу явлаа. Итгэлт ширээн дээр байсан лааг vлээгээд эхнэрийн хойноос хөх инээд нь хvрэн алхав. Маргааш нь Итгэлт өглөө эрт босож явсан билээ.

Гэрийн зvг хатируулан явахад нь намрын өглөөний сэрvvн салхи өмнөөс нь vлээн архинаас толгой нь vл мэдэг дvйрэн бадайрч өнгөрсөн явдал бодогдон нvvрэнд нь бардам мишээл байн байн бодогдоно.

Замдаа архи нэрсэн айл дамжиж явсаар vдшийн бvрэнхийд нилээд согтуу харихад:

— Энэ vймээний цагт юунд ингэж согтдог юм бэ? гэж Должин зэмлэв.

— Чамд падгvй хэрэг гээд Итгэлт гаднаас орж ирсэн Хонгорыг харж:

— Миний морийг тавьж орхиорой гэлээ.

— Морийг чинь тавьчихсан. Ааваа унтаж амар гээд Хонгор шууд очиж хувцсыг нь тайчихад Итгэлт эсэргvvцсэнгvй. Хонгор хэдийгээр арван долоон настай боловч бие бялдар тэгш, эцэг шигээ хурц нvдтэй, гонзгой бөгөөд хөрстэй хvрэл хvрэн царайтай хэн ч харсан цогтой эр болжээ. Харин Солонго эмэгтэй хvнд баймгvй махлаг, бадируун биетэй, өргөн хамар, зузаан хvзvvтэй хvн болжээ. Гэвч Солонгод Итгэлтийн гэр бvлийнхэнд ч байхгvй зөөлөн нvд дөлгөөн харц байв.

Солонгын нvд Итгэлтэд магтуулчихаад байгаа эхийнхээ нvдийг өвччихсөн юм гэж Нямын хэлдэг vг ёстой л нэг оносон vг юм.

Харин Хонгорын нvд тогтож ядсан хоёр хурц нvдийг бол Итгэлт ч эгцлэн харахаас зайлсхийдэг юм. Хэдийгээр Итгэлт Хонгорыг загнах дуртай боловч тvvний эрс хэлсэн vгнээс нь зөрдөггvй. Итгэлт голомт сахих ганц хvvдээ хязгааргvй хайртай бөгөөд энэ хөрөнгийг тvvний төлөө цуглуулсан. Эзэн нь зөвхөн Хонгор гэдгийг хvvдээ ойлгуулж хөрөнгөндөө баясан бахархах сэтгэлийг зvрхэнд нь хадаж өгөхийг хичээдэг билээ.

Гэтэл Хонгор хөрөнгө мал гэхийн оронд эмнэг адуутай ноцолдох морь уургалах, сайн морь унахыг эрхэм болгодог бөгөөд шагай, сурын алинд ч шигшээ багт боловч гай болохгvй болжээ. Бас зодоон цохионд ч оролцохоос буцдаггvй ажээ. Эцэг энэ бvхэнд сэтгэл зовох боловч залуугийн өвчин удахгvй арилж хөрөнгө хогшлын төлөө сэтгэл ундарна гэж итгэж явдаг байлаа.

Солонгыг «Ажилгvй дамшиг, урагшгvй амьтан» гэж vргэлж нvд vзvvрлэдэг. Итгэлт заримдаа унах морио хvртэл Хонгороор заалгадаг байлаа.

Галсан урьдын хэвээр Итгэлтэд vнэнчээр зарагдан адууг нь хариулсаар бөгөөд өнгөрсөн жил Итгэлтийн хvчээр Ханд гэдэг нэг хvvхэнтэй суужээ. Тvvнийг Итгэлт мөн л гоочилдог бөгөөд Хандад Дулмаатай жиших юм огт байсангvй. Зангаар номхон, царай зvсээр ч гавихгvй эгэл бор хvvхэн байжээ.

«Залуу болохоос биш Должингоос илvvчлээд байх юм алга даа» гэж Итгэлт адуу манахаар явсан Галсангийн гэр рvv явж байхдаа боддог байлаа.

Ням өвгөн, эхнэр, охины хамт Итгэлтийн хаяа тvшин хонийг хариулсаар бөгөөд охин Сvрэн vлэмж төгөлдөр болжээ. Итгэлт Заяын хvрээний замд явах гээд уяа руу зэрэгцэн явж байгаа Сvрэн, Солонго хоёрыг хараад «Манай Солонго гэж тарган хандгай шиг халбалзаад, эх шигээ нэг галбир муутай юм болох нь. Сvрэн ч сойчихсон согоо шиг бие бялдар царай зvс тэгшхэн амьтан болох нь дээ. Лянхуа цэцэг шавраас гардаг гэгчээр Ням, Хишигт хоёроос ийм эрдэм төрдөг байжээ» гэж бодож байжээ.

Хэзээ эхэлснийг хэн ч мэдэхгvй хайрын сэтгэл Хонгор Сvрэн хоёрын дунд буй болсон бөгөөд энэ сэтгэл нь өсөх тусам хоёр залуу бие биеэс бишvvрхэх болсноор барахгvй тvvнээ бусдаас нуухыг хичээдэг болжээ. Гэвч муур хумсаа хичнээн нуувч уурлахдаа гаргадгийн адил энэ хоёрын сэтгэл харах нvд, баясах зан бvхэнд нь цухалзаж байлаа. Тэр ч байтугай хамт байхдаа зан нь хvртэл өөр болно. Сvрэнгийн дэргэд Хонгорын эрс гөжvvн зан зөөлөн, онгиргон цагаан болдог бөгөөд Хонгорын дэргэд Сvрэнгийн зан ширvvн, дээрэнгvй болдог байлаа. Жишээ нь: Хонгор шагай авах, бөгцөг няслахдаа булхайцах гэдэг нь хэцvv. Гэтэл сvvлийн vед Сvрэнгийн дэргэд бол хайлсан тугалга шиг болдог бөгөөд булхайгvй сайхан тоглохыг хичээдэг болжээ. Yvнийг нь Солонго vргэлж Сvрэнтэй нэг тал болж хэрэлдэхгvй мар тоглодог болов.

Сvрэн, Хонгор хоёрын сэтгэлийг Ням, Хишигт нар сайн мэдэж байсан авч, Итгэлт хоосон хvний охинтой ганц хvvгээ лав суулгахгvй гэж зовно.

«Сvрэн хvvд минь хань биш. Ядахдаа сvйндээ ганц азарга адуу авчрах юмтай суудаг байгаадаа» гэж Должингийн хэлснийг дам сонсоод Ням, Хишигт ганц охиныхоо хувь заяаны тухай сэтгэл нь улам их зовдог болжээ.

– Хонгортой сууж баян хvний зарц болсноос сэтгэл нийлсэн юмтай суугаад бор гэртээ богд, хар гэртээ хаан болж явбал дээр гэж Ням хэлнэ. Гэвч энэ vгийг Ням охиноо Хонгортой суулгах дургvйдээ хэлсэн биш харин охинд нь тийм заяа байхгvй байх гэсэн бухимдлаас хэлжээ. Ганц охины нь заяа ирж баян Итгэлтийн голомтын эзэн ганц хvvтэй нь сууж жаргал эдлэхэд Нямын сэтгэл баярлахгvй байж хэрхэн болох билээ.

– Энэ хоёр багаасаа дассан юм. Миний охины магнай, чихний гэдэс буянтай хvн шvv гэж Хишигт хэлнэ. Хишигт ганц охиноо Итгэлтийн бэр болгож маргаашийн хоол гэж зовохгvй, юу өгөх бол гэж хvний царай харахгvй явуулахыг сэтгэлийн угаас хvсэж нууцаар бурхан сахиусанд залбирдаг байлаа. Хvн харахад Итгэлт хоёр залуугийн явдлыг огт мэдэхгvй, тvvнийг сонирхдоггvй юм шиг байлаа. Гэвч Итгэлт ийм юмыг мэдэхгvй өнгөрвөл нөгөө нар баруун хойноос навтас нөмрөөд гарна гэдэг болох биз ээ.

– Хонгор чинь буруу зvг рvv л  хатираад байх шиг. Арай хоолтой юм олж өгдөг дээр байх шvv гэж нэг удаа Должингийн хэлэхэд Итгэлт огт дугарсангvй.

Итгэлт юу гэж дуугарах бол гэдгийг хоёр залуугийн явдлыг мэдсэн бvхэн, бvрхсэн тэнгэрээс аянга буух бол уу аль эсвэл намираа зөөлөн бvлээн хур буух бол уу гэж хvлээж байгаа мэт тэсэн ядан хvлээж байлаа.

Гэвч Итгэлтийн зvгээс аянга ч vгvй, хур ч vгvй ажээ.

 

III

Оюутны сургууль гэж vvдэн дээрээ бичсэн ханхай хашааны дотор барьсан хэдэн том гэр байлаа. Петр тэргvvлэн хоёр залуу дагаж хашаанд ороод гэрvvдийн өмнөх талбай дээр гайхан зогсож байтал нэг гэрээс хvний толгой цухуйснаа «гурван номхон бор» гэж хэлтэл гэрvvдээс хорь гаруй идэрчvvд шуугилдан гарч ирлээ.

Идэрчvvд мань гурвыг тойрон сонирхож шvдийг нь татаж vзэх нь л холгvй байлаа.

– Сайн байна уу, залуучууд аа! гэж Петр хөгжилтэй инээмсэглэв.

– Ямар догь номхон бор вэ? Залуучууд аа гэнэ шvv гэж тав гэзэгтэй, сармай нэхий дээл өмсөж, бvсэндээ төмөр хэт бэлтэй богино хутга зvvсэн залуу инээн хэлэхэд бусад нь хөгжилтэй шуугилдав.

– Залуучууд аа гэхгvй өвгөд өө гэх хэрэг vv гээд Петр нvдээ ирмэн улам ч хөгжилтэй инээнэ.

– Бvр өвгөд өө! гэнэ шvv гээд бvгд баясгалантайяа инээцгээв.

– За өвгөд өө! гэхэд шоолж байгаа бол чавганцуудаа гээд нэг азаа vзэх vv?

Петрийн монгол хэлэнд бахархан баярласан залуучууд баяр хөөр болон шуугилдав. Цугларсан хvмvvс бол цөм арван долоо найман настай vе тэнгийн идэрчvvд байлаа.

–Танай багш гуай хаа байна. Энэ хоёр хvv танай сургуульд шавь орж ном vзэх гэж орж ирсэн.

— Таны хvv юу?

— Адилхан байна уу?

— Yгvй адилгvй байна гэж уранхай лам тэрлэгтэй мулзан толгойтой Вандуй бусдаас урьдах гэсэн юм шиг тvргэн хариулав.

— Жаал аа гутлаараа мөрий тавиад барилдах уу? гэж хөх шандан дээлтэй, богинохон гэзэгтэй, хөл нvцгэн залуу хэлээд Жаргалын мөрөн дээрээс нь татлаа.

Жаргал тvvний нvцгэн бөгөөд сайртсан хөлрvv тоомжиргvй хялайн харснаа «Чи юугаараа мөрийцөх юм бэ?» гэлээ.

— Авна гэж итгээд vзэлцье гэж байна.

— Яана гэнээ чамд vзvvлээд өгөе гээд Жаргал өрлөө. Барилдаан эхлэв. Жаргал хvчээр илvv авч гутлаа алдаж орхихоос айн хянамжтай ноцолдоно.

– Жаргал аа ирсэн өдрөө хөл нvцгэрч болдоггvй юм шvv гэж Петр хэлээд гуян дээр нь алгадав.

— За хөө бөх гутал бололтой. Яйран хаяад сайран хөлдөө углаж орхидог хэрэг ээ гээд сармай дээлт хөх дээлтийн бөгсөн дээр хар хvчээрээ алгадав.

 Хvчээр илvvгээ сайн ойлгохын хамт хазахаас бусад мэхийг чадамгай хийдэг Жаргал бусгамагц найдвартай унагах гэж өхийлдөж орхив.

— За хө гутал өгнө дөө

— Сайртай хөлөө барихгvй бол өөр юм алга даа гээд хөх дээлт ажиггvй бослоо.

Хэзээ гуталтай байснаа мэдэхгvй энэ залууг Чулуунбаатар гэдэг бөгөөд модчины өртөөнөөс сургуульд орох гэж ирснээс хойш шинэ ирсэн гуталтай хvн бvхэнд хэгжvvн vг хэлж өдөн барилдсан боловч хөл нvцгэн хэвээр vлджээ.

— Сургуульд ирсэн хvvхдvvдийг бvртгэж авдаг хvнтэй Перт уулзаж хоёр залууг захиж өгөөд явахдаа «би эргэж байна» гэлээ.

Петрийг явснаас хойш мань хоёрын өмссөн номхон борын хувцсыг идэрчvvд vлэмж сонирхон зарим нь догь хувцас гэж худалдахыг гуйж vнэ өгнө. Зарим нь орос хувцас өмсвөл сvнс нь зайлж буруу номын чөтгөр болдог юм мэдэмгий ярина.

Мань хоёр хувцсаараа гайхуулахын хамт номхон борын тухай ярьж гарлаа. Ялангуяа Жаргал жолоогоо алдаж амандаа орсныг дур мэдэн авч эхлэв. Бат дарахыг оролдовч тус болохгvй ажээ.

Жаргалын яриагаар бол номхон борын цэрэг усанд ороод загас болчихдог, нэг сумаар хэдэн юмыг ч зэрэг онож чаддаг ажээ.

— Усанд орж загас болчихоод дараа нь яаж хvн болох вэ? гэж мулзан толгойт асуухад «ил гарсан бие нь хvн болоод байдаг юм. Тvvндээ л айхавтар байхгvй юу» гэж Жаргал ажиг ч vгvй тайван хариулав.

— Дэндэж байна шvv гэж Жаргал минь гэж Бат тэсэж ядаад хэлж орхив.

— Хааяа голд орж морь угаахад чи яваагvй шvv дээ гэж Жаргал нь уцаарлангуй хэлжээ.

— Номхон борын хэлийг мэдэх vv?

— Мэднэ. Өглөө босоод «доров» гэнэ. Сайн гэхэд «харошо» гээд эрхий хуруугаа гозойлгодог. Юм гуйвал «можно» гэдэг. Явахдаа «арш» боовыг «хлеб» өглөө босохыг «поодьем» гэдэг. За за олон vг мэднэ. Та нарт зааж өгч болно шvv гэж Жаргал гайхуулан яриад номхон борын ланжуугаар олон гөрөөс буудаж сум тоолуулсан тухай ярихад нь Бат арга нь барагдан гарлаа.

Жаргалыг ам мэдэн ярьж байхад сармай дээлт «аль вэ? чиний малгайг өмсөж vзье» гээд Жаргалын малгайг авч нулимаад өмсөв.

— Хvн зааж өгөөд байхад яасан нөхөр вэ. Урьдаар «можно» гээд намайг «да, да» гэхээр «спашибо» гээд авдаг юм гэж хэлээд малгайгаа шvvрэн авлаа.

Хэдэн өдрийн дараа Жаргал шинель ба олмон бvсээ жижигхэн манан соруултай гаансаар сольжээ. Харин том улаан таван хошуутай эрvv малгайд нь аятайхан хийцтэй төмөр соёо цохиуртай тамхины сав өгч шалсан боловч худалдсангvй.

Хэд хонож байтал монгол хөх дээл, малгай оросын хар шөвгөр хар гутал сангаас тавьж өгөхөд орос хувцас өмсөж буруу номын чөтгөр болохгvй гэдэг хvмvvс хvртэл баярлан авч өмсөв.

Нэг өглөө шавь нарыг эрт босож шинэ дээл хувцсыг нь өмсvvлээд жагсааж билээ.

— Та нар одоо ном заалгах багшдаа шавь орцгоо гэж жагсаасан хvн хэлжээ.

Гэрийн өмнө цагаан эсгий засаж дээр нь олбог дэвслээ. Том гэрээс ширэвгэр хар сахалтай, хvрэн дээл дээр хөх хантааз өмссөн, цагаан жинстэй хилэн малгай духдуулан тавьсан Чулуун занги намбатай бөгөөд ихэмсэг алхаж ирээд олбог дээр завилан суухад залуучуудыг нэг нэгээр нь цувуулан мөргvvлэв. Дараа нь сурагчдад бийр, янтай, цаас, vнсэн самбар тавин олгожээ. Чингээд хамгийн том гэрт оруулан суулгав.

Нарийхан боловч урт гэзгээ гөлийтөл гамнаж сvлжсэн Чулуун занги орж ирээд сахлаа өрөөсөн гараараа имэрснээ «за шавь нараа та нар бол манай монголын ард тvмний vр хvvхдийг бичиг эрдэмд сурган боловсруулах анхны багш нар болох гэж байгаа хvмvvс мөн билээ. Эрдэм номд хичээнгvйлэн сурцгаах нь чухал. Та нарт монгол бичиг заах завшаан өчvvхэн надад олдсоныг баярлан хэлэх юун. Миний нэрийг Чулуун гэдэг. Автономитын vед цэргийн яаманд тvшмэлийн алба хааж явсан. Уг язгуур ард бөгөөд шавь нар та бvхэн багш миний нэрийг цээрлэхийн учир намайг багш гэж болох ажээ» гэлээ.

Ингээд а, э зааж эхэлжээ. Өдөр өнгөрөх тутам ахисаар нэг мэдэхэд шавь нар монгол бичгийг vгчлэн уншдаг болжээ. Бас тоо бодлогын ухааныг сангийн яамны тvшмэл агсан Шарав зааж эхлэв. Хоёр багш нь зан авир, хvсэл эрмэлзэл, бие бялдарын хувьд шал өөр хvн байлаа.

Хэрэв Чулуун занги яриа бvхэндээ Богдыг магтан «Богдын авралаар ардын засаг тогтож амьтны жаргах цаг ирсэн» гэдэг бол Шарав «Богд бол монголыг баллах шахсан хvн. Тэр ямарч бузар хэрэг хийхээс буцахгvй амьтан» гэж хэлэхэд нь нvдэнд нь хэмжээлшгvй хорсол тодордог байлаа.

— Юунд Богдыг байлгадаг юм бэ? гэж Батын асуухад Шарав Ардын засгийн хийсэн ганц буруу юм л тэр дээ гэж хариулжээ.

Харин Чулуун бол Богдыг хэмжээт эрхт хаан болгосон нь Ардын засгийн хийсэн хамгийн зөв ажил, Богдгvй бол монгол улс байхгvй гэх зэрэг ярина.

Хоёр багшийн vзэл шавь нарт халдварлаж зарим нь Богдод биширнэ, Зарим нь Богдыг жигшин vзнэ. Бат бол Богдыг бvхнээс илvv жигшин vздэгээр барахгvй багшийнхаа ярьсныг ярьж өгнө. Гэвч Богдод биширдэг хvмvvс «чиний багшийг Богд алсан гэдгийн чи яаж мэдэж байгаа юм бэ?» гэхэд хэлэх юм байдаггvй байлаа.

Өвлийн нэг өдөр Эрдэнэ, Петртэй хамт ирлээ. Хуучин хөх чисчvv дээл, цагаан хурган хувин малгай өмсөж модон хуйтай буу, урт хар хуйтай сэлэм зvvсэн эцгээ хараад Бат яах учраа олохгvй гайхан зогсож билээ. Эрдэнэ хvvгийнхээ хоёр хацар дээрээс vнссэнээ нvднээсээ гарсан нулимсыг алгаараа арчив.

Эрдэнэ, Батыг бодохдоо урьдын бага бандиар нь дvрсэлдэг байсан. Гэтэл одоо тvvний өмнө том биетэй ханхар хар хvv зогсож байсан тул нэг бодоход vлэмжийн дотны хvн шиг, нэг бодоход аль нэг газар хальт харсан таних, танихгvйн хоорондох хvн шиг байлаа. Бат аавыгаа хараад бас л хоёрдмол сэтгэл төрнө. Өмнө нь зогсож байгаа хvн бол хэдэн жилийн өмнө хорвоо дээр хамгийн дотно бөгөөд юм бvхэнд дуурайл болж байсан аав биш мэт учраас бишvvрхэх сэтгэл буй болно. Гэвч харах тусам олон жилийн турш зvvдлэн бодож, хvсэл мөрөөдлийг эзэлсэн ааваас нь өөр хэн ч байж боломгvй ажээ.

Зовлонгийн цагт гардаг, баярын цагт бас гардаг болохоор учрал, уулзалтын гvн баярт умбасан эцэг хvvгийн аль алины нvдэнд баярын нулимс цэлэлцэн, дуугарч чадахгvй ширтэлцэн хэсэг зогслоо.

— Хvv чинь сайхан эр болсон байгаа биз?

Эрдэнийн нvvрэнд инээмсэглэл бахдал баярлал зэрэгцэн тодорч:

— Сайхан эр болжээ! Батыг удтал ширтэх зуур нь баяр бахдал нь алгуурхан гунигийн туяа болон хувирч,

— Ижийгээс чинь сурагтай юу?  гэж сул боловч ер бусын тод дуугаар асуув.

— Огт сураггvй, та юм сонсоогvй биз?

— Yгvй хvv минь.

— Удахгvй та хоёр Долгортой уулзана гэж Петрийн хэлсэн vг уулзалтын мөрөөдөл дvvрсэн бөгөөд энэ уулзалтын учрахын сайхан элчинд ивээгдсэн эцэг хvvгийн сэтгэлийг энэ уулзалтын найдварын зvг эргvvлж хөнгөлөв.

Зовлонгийн vед шинэ зовлонгоос амархан айдгийн адил учирлын vед шинэ учралд итгэх нь хялбар байдаг ажээ.

Эрдэнэ хvvдээ чөлөө авч гэртээ авч ирэв. Баруун хойт нутгаар бугшсан цагаан намын цэргийг дарах тусгай ангид гарамгай байлдсан Эрдэнэ монгол улсын ардын цэргийн морин салааны дарга болжээ. Чингээд өчигдөр хvрээ орж ирээд цэргийн бэлтгэлээс хvн барьж байгаад нvvсэн таван ханатай ханхай гэр авчээ. Өнөө өглөө Петртэй уулзаж хvvгийнхээ сургийг сонсмогц хамт ирсэн нь энэ билээ.

Эрдэнийн гэрт хогшил гэх юм байсангvй. Эзэн нь нvvгээд олон хоносон энэ гэрт ороход ёстой л мөсөн хонгил л байлаа. Гэвч олон жилийн турш өөрийн гэх гэр оронгvй тэнvvчилж явсан эцэг хvv хоёрын сэтгэлд энэ гэр юу юунаас илvv дотно, бvлээн байлаа.

— За хоёулаа энэ гэрт сууна даа гээд Эрдэнэ малгай сэлэм буугаа авч ханын толгойд авч өлгөв.

Бат дуугарсангvй. Тvvнд дуугарах тэнхээ байсангvй. Энэ өдрийн хэмжээлшгvй баяр тvvний сэтгэлийг мансууруулж гэрийн дотуур бөндөгнөн гvйж шинэ хоёр улаан баганаас эхлэн бvгдийг барьж vзэв.

— Ааваа энэ манайх уу?

— Тийм. Манайх гэж Эрдэнэ «манайх» гэсэн vгийг гоцлон хэлээд инээмсэглэв.

Батын нvд гялалзан, тогтож ядан бvхнийг харж, урт урт амьсгаадан байхад «Жаргал» гэсэн vг нvvрэнд нь тодорч байв. Малгайгаа авч ханын толгойд өлгөв.

Эцэг хvv хоёрын баярын гэрч болсон Петр орж ирээд л багана тvшин инээмсэглэн зогсоод том гэгчийн тамхи ороож татлаа. Тамхины нь утаа суунаглан тооноор савсан гарах нь энэ гэрийн дотор амьдрал эхэлснийг гаднах ертөнцөд тунхаглаж байлаа.

— Ингээд та хоёр айл болдог байжээ.

— Юу ч л гэсэн өөрийн гэх оронтой боллоо.

— Итгэлтийн гэрээс гоё гэр байна шvv дээ.

— Тэр чинь утаатай хар шvv дээ. Энэ чинь шинэ будагтай сайхан гэр гээд Бат тэнvvн инээв.

Итгэлтийн гэрийн тухай яриа Эрдэнийн сэтгэлд Долгорыг бодогдуулж царай нь бараан санаа алдав. Гэвч баяр нь багтаж ядсан хvv нь мэдээгvй бөгөөд харин Петр «Юунд Итгэлтийн тухай яриа гаргав даа» гэж өөрийгөө зэмлэж байлаа.

Айлын тvлээ авч галлан данханд цай чанав. Бат халин нисэж байгаа сэтгэлийн баяраа барьж чадахгvй байн, байн гарч өрхөө их бага болгоно.

Цай болж хашааны айлаас аяга авчран Эрдэнэ богцноосоо чанасан хөлдvv мах гаргаж аягандаа хөшиглөн идлээ. Бат зуухын хажууд тавтай завилан суугаад аяган дотроосоо хуруугаараа мах идvvрдэн идэж байхад хорвоогоос хvсэх өөр юм байсангvй.

— Юуны өмнө Долгороо олж ирье.

— Зөв дөө хөө. Чи ч гомдоосон доо.

— Итгэлтээс л болсон хэрэг.

— Биш ээ. Та хоёроос л болсон хэрэг.

Эрдэнэ дуугарсангvй. Петрийн хэлсэн vг хатуу боловч vнэн vг гэдгийг энэ хооронд хагацал мөрөөдөлд дэвтсэн сэтгэлдээ сайн ойлгож авчээ.

Эрдэнэ өглөө нь тvргэн явж Долгортой уулзахаар хатуу шийдээд юуны өмнө Хорооны дарга Даржаа баатартай уулзахаар явахад Батат гэрийн хэрэглэл авах хэдэн янчаан өгчээ.

Эрдэнийг очиход морио хөтлөөд хашааны хаалгаар гарч байсан Даржаа баатар «ашгvй чи хvрээд ирэв vv? Бид хоёрыг жанжин дуудаж байна. Бушуу явъя» гэлээ.

Замдаа Эрдэнэ Долгортойгоо уулзах шийдвэрээ хэлээд Даржаа баатраас чөлөө авахад нь туслахыг гуйв.

— Юу ч гэсэн жанжин юу гэх нь вэ. Сонсъё. Чухал хэрэг гарч яв гэвэл бид ардын төр улсын төлөө амь биеэ хайргvй зvтгэх тангарагтай улс гэж баатар хэлжээ.

Тэд шууд явж жанжины албан байранд очив. Буутай цэрэг зогсон vvдийг татаж жижигхэн тасалгаанд ороход битvv захтай ногоон цамц, өргөн өвөртэй өмд өмсөж гялтганасан хар савхин гутал гялалзуулсан Сvхбаатар инээн угтлаа. Даржаа Эрдэнэ хоёр цэрэг эрийн хөл хавсран номхон зогсож ёслов.

— Довчин бэйс цагаантантай нийлэн цэцэн ханы аймагт цэрэгт агт татаж, бидэнтэй байлдахаар бэлтгэж байна. Цаг алдвал гvйцэж дарахад бэрх болно. Тэднийг дарахаар та хоёрыг явуулна. Арван цэрэг, гурван зуун винтов, сумын хамт аваад өнөөдөр гар, цэрэг эрийг замаасаа элсvvл. Та нарын хамт улаан цэргийн анги явна. Yдээс хойш энд ирж тэдний дарга нартай уулзана. Мэдэв vv? гэж Сvхбаатар хэлэв.

— Мэдлээ гэж бараг зэрэг хэлээд ёслов. Гэвч «мэдлээ» гэдэг vг Даржаа баатраас ухамсартай гарсан бол Эрдэнээс Даржаад татагдан аяндаа гарчээ.

Сvхбаатар янжуур гаргаж татаад Эрдэнийн дэргэд очив.

«Одоо л хэлж чөлөө авахгvй бол Долгортойгоо уулздаг хөг өнгөрлөө!» гэж бодоод Эрдэнэ vгээ эхлэх гэтэл:

— Эхнэрээс чинь сурагтай юу гэж Сvхбаатар гэнэт асуув.

— Yгvй, явж уулзах л санаатай байдаг.

— Эрдэнэ минь одоохон тун боломж алга. Энэ ажлын дараа чамайг явуулахыг хичээе.

— Амьд мэнд байдаг болов уу?  гэж санаа зовох юм даа.

— Амьд гэж итгэнэ шvv. Итгэх шиг сайхан юм хаа байх вэ. Итгэлтэй цагт хvн ухаантай ч, хvчтэй ч байдаг. Итгэлээ алдсан хvн хий нь гарсан нойтон гvзээ шиг болдог, хvvтэйгээ уулзсан биз?

— Уулзсан.

Сvхбаатарын нvд нь жийхайж инээмсэглэснээ талийгаач аавынхаа танил хөгшнийд очоод байхад нь Жаргалын ярьсныг дурьдаад:

— Хvvтэй чинь би тэгж дайралдсан. Цовоо эр байна билээ гэлээ.

— Одоо хоёулаа л ном vзэж байгаа юм байхаа.

— Тийм. Эрдэмтэй хvн мөн ч их хэрэгтэй байна даа.

— За та нар ард тvмэнд засаг төрийн бодлогыг нарийн тайлбарлаж элбэрэл журамтай яваарай.

— Мэдлээ гэж дахин зэрэг дуугарав.

— Одоо дарга, комиссар хоёрын дуу яг нийлж нийлж байна гэж Сvхбаатар явж ширээн дээрээс тамгатай бичиг авч Эрдэнэд өглөө.

Тэр бичиг бол Цэцэн хан аймагт явах цэргийн даргаар Даржаа баатар, комиссараар Эрдэнийг томилсон vнэмлэх байлаа.

Тэр хоёрыг гудамжинд гарахад бударсан цас орж байв. Морьдоо уяанаас тайлж унаад хамт хэсэг явснаа Даржаа баатар цэрэг зэвсгээ авч явахад бэлтгэх, Эрдэнэ хvvтэйгээ уулзаж гэр бараагаа тушааж өгөхөөр салан одлоо. Мөн vдээс хойш цэргийн яамны vvдэнд уулзаж хамт явах улаан цэргийн дарга нартай учрахаар тогтов.

Эрдэнэ бага vдийн хирд гэртээ ирэхэд хvv нь шинэхэн тогоонд гурилтай хоол хийж байлаа. Бат Жаргал болон бусад нөхөдтэйгөө хамт ирж гэрээ сvрхий янзалжээ.

— За аав аа хэзээ явах болов?  гэдэг vгээр Бат эцгээ угтав.

— Зун тийшээ л явна даа.

— Яагаад ? Би ижийд ийм юм авсан гээд өврөөсөө vнгэсэн муутуу цаасанд боодолтой юм гаргаж задлав. Тэр нь хайрцгийн чавганцаас авсан битvv пойлсон бөгж байлаа.

Эрдэнэ бөгжийг авч алган дээрээ удтал ажигласнаа санаа алдаад:

— Чухал ажил гарсан гэлээ.

— Ижийтэй уулзахаас уу?

— Ардын засгийн дайснуудыг дарахаар явна. Бид тэднийг дарахгvй бол, тэд биднийг дарна шvv дээ. Эцгийнхээ ярьснаас сэтгэлт нь зөвхөн «явна» гэдэг харваж орсон аягvй vгийг Бат vлдээж авлаа. Салж хагацахын зовлонг хэмжээнээс хэтрvvлэн vзсэн тvvнд vvнээс хvнд vг байсангvй.

— Одоо танаас салахгvй. Явдаг юм гэхэд хамт явна гэж шийдэмгий дуугаар хэлэв.

Гэрийн дотор нэгэн хэсэг анир чимээгvй байсан бөгөөд Эрдэнийн хувьд хvvгээ зэмлэх, тvvнд «Би явна. чи vлд гэж » шууд хэлж чадахгvй байлаа. Арга нь барагдсан Эрдэнэ тойрон зогссон залуучуудыг харлаа. «Та нар Батдаа хэлж өгөөч, Би явалгvй болохгvй» гэсэн гуйлт Эрдэнийн нvvрэнд бичээстэй байлаа.

— Өвгөн минь аав чинь хvрээд л ирнэ шvv дээ гэж Жаргал эхлэн дуугарав.

— Би л ааваас одоо салахгvй.

— Иш хvv минь. Аав нь дайнд явах гэж байна шvv дээ.

— Тэр тусмаа салахгvй.

— Аав чинь улс орны чухал хэрэгт явах гэж байна. Чингэхэд чи нялх хvvхэд шиг дагаад, болохгvй гэж нэг залуу хэллээ.

— Сvхбаатар жанжин намайг vvнд явуулж байгаа юм гээд Эрдэнэ хvvгээ харлаа.

Yvд нээгдэж Петр орж ирээд:

— Цагаантантай байлдахаар зvvн аймагт явах улаан цэргийн комиссараар явах боллоо. Бидэнтэй Даржаа баатар та хоёр явах юм гэнэ. За хамт явдаг болж дээ гэлээ.

— Петр ах нь ч бас явах нь байна шvv дээ.

Бат дуугарсангvй бодол болон хэсэг зогссоноо:

 — Тэгээд хэзээ явах юм бэ?  гэж сулхан асуув.

— Өнөөдөр гарна. Миний хvv гэртээ байх уу? Аль сургууль дээрээ.. гэтэл

— Сургууль дээрээ байвал дээр гэж Петр зөвлөв. Тэр орой эцгийгээ цэргийн яамны vvднээс хөдлөхөд Бат очиж vдэж өгсөн бөгөөд Сvхбаатар жанжин байсан болохоор уйлж чадсангvй.

Эрдэнэ улаан цэргийн ангитай Уу буланд нийлэх ёстой байв. Од тvгж vдшийн хvйтэн салхи хувцас нэвт vлээсэн тэр нэгэн шөнө зэвсэг ачсан морин тэрэгний өмнө гvн шөнө гаминтай буудалцан давхиж байсан нь тодхон санагдана.

 

IV

Монгол орны өвөл догшин боловч өвөрмөц гуа vзэсгэлэнтэй бөгөөд өвөлжөөндөө буусан айлууд халуу бутран уур савсуулсан, юм бvхэн vе бусын тайван байдаг Мод хvртэл цагаан дахаа нөмрөөд vvрэглэж суугаа манааны өвгөн шиг навсайн харагдана.

Гэвч энэ өвөл тийм биш. Цаг төр vймэн, зэвсэг барьсан хvмvvс холхилдон аллага, дээрэм энд тэндгvй гарч, айл амьтан мал хөрөнгөө орхин дvрвэж байлаа. Урьд өвлийн цагт айл, мал багширч байдаг боловч энэ жил эзгvй зэлvvд газар болсон урт амны даваагаар Хатанбаатарын цэргийн цуваа гарч ирлээ.

Бvх юм хэдхэн хоногийн өмнө орсон сэвсгэр цасанд дарагдаад нарны гэрэлд гялалзан тоглож урт ургасан хялганы vзvvр цагаан хорвоог шаргал хачиртай дэвсгэрээр бvрхжээ.

Туг хиур нь намиран хийсэж, зэр зэвсэг нь гялалзсан их цэргийн цуваа, энэхэн өвлийн хурц өнгөтэй өрсөлдөн сvртэй бөгөөд цог жавхлантай ажээ.

Хатанбаатарын цэрэг цагааны цэрэг Казанцовын гол хvчийг бут цохин сарниулаад генерал Бакичийн дээрэмчидтэй байлдахаар аялан яваа нь энэ юм. Цэргээс зуу гаруй метр зайтай өндөр улаан зээрд морь унаж зэр зэвсгээ бvрэн агссан Хатанбаатар Магсаржав явах бөгөөд тvvний зvvн гарт нь тарган бор морьтой Хуяг дагана.

Магсаржав алсыг ширтэн баруун гарын ханцуйдаа урт тэнзэн ташуурын ихэнхийг нуун унжуулж, зvvн гартаа эр хар суран жолоо, цулбуураа хумин атгаж, хааяа хааяа хагас эргэн цэргийн цуваагаа харан явах нь сvртэй бөгөөд ялагч цэргийн ер бус сvр сvлдийг биедээ шингээнэ.

Цэргийн цувааны сvvлд нь хvнс зэвсэг хэрэглэл ачсан тэмээн цувааг хөх шандан өнгөтэй, vзvvрсгэн дотортой дээл өмссөн залуу хvvхэн хөтөлжээ. Энэ бол Дулмаа байв. Алсын аялалд борлосон царай, хайрт хvнтэйгээ хамт яваагийн ёроолгvй баяр, жаргал энэ бvсгvйг улам гоо vзэсгэлэнтэй бөгөөд цог хийморьтой болгожээ.

Ачааны сvvлд цэргийн бэлтгэлд агтыг арав гаруй хvмvvс урт уурга барин тууж яваагийн дотор Хатанбаатарын цэргийн агтны ерөнхий захирал Төмөр сартай хээр морь унан явна.

— Нэг ч морь, эзэнд нь мэдэгдэлгvй авч болохгvй шvv гэж Төмөрийг агтны ерөнхий захирал болгохдоо Хатанбаатар хэлэв.

— Авахгvй жанжин минь. Тангараглах уу?

— Эр хvний vг бvхэн тангараг байх ёстой биш vv!

— Тийм ч байхдаа гээд Төмөр инээмсэглэв. Төмөр нэг удаа Гvний хошуунаас агт дайчлахаар очиж билээ. Хатанбаатарын тамгатай бичгийг хошуу захирагчид vзvvлж гурав хоногийн дотор зуун шилдэг морь гаргаж өгөхийг тушаав. Гэтэл ноён «Хориос илvvг өгч чадахгvй гэж тэр элчид хэл» гэж захирагчдаа хэлэв.

Энэ vгийг сонсоод Төмөр ноёны өргөөнд шуугин орж «Төр донсолж, тvмэн зовж байхад юу гэнээ чи. Yvнийг барьж аваад хvлж орхи» гэж дагаж очсон хоёр хvндээ тушаав.

Тэр хоёрын замыг хөх чисчvv дээлтэй ханхар эр хөндөлдөв. Энэ бол долоо хошуу даншингийн заан цолтой хvн бөгөөд ноёны шадар хиа юм.

— Ноёнд гар хvрвэл хvзvvг чинь мулт алгадна шvv гэж тэр эр бvдvvн дуугаар ханхалзан хэлэв.

— Овоо эр байх нь хө. Та хоёр зайлж бай. Аль вэ миний хvзvvг мулт алгадаад аль гээд Төмөр очтол нөгөө эр нь хөдлөв. Юу болсныг хэн ч мэдсэнгvй. Нэг л харахад хиа гулдайн хэвтэж байлаа.

— Зуун морь өгөх vv? Аль эсвэл би хvлж авах уу?

— Жа, морьдыг гаргаж өгье гэж ноён бөхөлзөн хэлэв.

— Ноён сvрэг, хошуу жасын адуугаа маргааш бэлхэн байлга. Би өөртөө шилж авна гээд Төмөр гарлаа.

— Энэ хэн гэгч вэ?  гэж ноён Төмөртэй хамт ирэгчийг гарах гэхэд нь асуув.

— Алдар нь Засагт ханы цахиур Төмөр, Алба нь их жанжин Хатанбаатарын зарлигийн элч гэж тэр хvн инээмсэглэн хэлээд эргэв.

— Бурхан минь гээд ноён ширээндээ пад хийтэл суув. Гурав хоногийн дараа ноён сvрэг, хошуу жасын адуунаас өөрөө шилэн зааж бариулан авсан зуу морь туугаад явахад нь «Та агт авсан бичиг шийтгэн өгнө vv?» гэж ноён хэлэхэд нь «Юу. Тийм юм хэрэгтэй байдаг юм уу? Бид бичиг мэдэхгvй»гээд Төмөр хөгжилтэй инээв.

— Жа. Тэгвэл бид энэ бичгийн хийсэн билээ. Та зөвхөн л гарын vсгээ зураад өгнө vv гээд захирагч муутуу цаасан дээр бичсэн бичиг барилаа.

— Уншаад аль!

— Хошуу захирагч бичиг дэлгэн барьж жингэнэсэн өндөр дуугаар халхын их жанжин Хатанбаатар Магсаржавын цэрэгт зуун шилдэг морь дэвшvvлэн барьсан тухай өдий төдий сул vгтэй урт бичиг уншив.

Уг бичгийг уншиж байхад Төмөр анхааралтай чагнан сонсоод «За бэх аваад ир!» гэлээ. Хошуу захирагч мөнгөн бийр, янтай өмнө нь байхад Төмөр баруун гарын эрхий хуруугаа бэхэнд нугалан дvрж бичиг дээр палайтал дарж орхиод явсан билээ.

— Төмөр гуай таван зуун морь авсан гэж бичсэн юм шиг байгаа даа гэж нэг нөхөр нь хэлэхэд

— Мянга гэж бичсэн ч яадаг юм бэ гээд Төмөр инээжээ.

Хатанбаатарын цэрэг ам уруудан явсаар байлаа. Дулмаа байн байн эргэж харахад Төмөр зөөлхөн бөгөөд уудам хайрын уяхан инээмсэглэл бэлэглэнэ. Зовж гуньсан сэтгэлд хорвоо бөгчим явцуу бөгөөд дээрэнгvй байдаг бол баяр жаргалаар дvvрсэн сэтгэлийг орчмын юм бvхэн чимж дэлгэх уужим болгодог билээ. Дулмаагийн нvдэнд туссан бvхэн хөнгөн гавшгай гэрэл гэгээтэй санагдана.

— Харийн дайсан хаврын цас шиг хайлан дарагдаж монгол орон тусгаар улс болоод яргуй цэцгийн адил дэлгэрэн сэргэх цагт бид их салхинд орон гэрээ тогтоож ядсан эзэн хvний бахдам сэтгэлээр баясан амар жимэр амьдрах болно гэсэн Хатанбаатарын vг Дулмаагийн сэтгэлийг эзлэнэ.

Учир нь гэвэл энэ эмэгтэй дайн самуун бушуухан дуусаж, Төмөртэйгөө хамт өөрийн гэх орон гэрээ босгон энх тайван амьдрахаас илvv хvсэл мөрөөдөлгvй байлаа. Тэр сайхан өдрөө Дулмаа сэтгэлдээ элдвээр зохион урлаж тvvний төлөө юу ч хийхээс буцахгvй байлаа. Аль нэгэн цагт Төмөрийнх гэж дөрвөн ханатай гэртэй, хэдэн малтай айл буй болоод тэр гэрийн эзэгтэй нь Дулмаа байна гэдэг бодол Дулмаагийн хvслийн vзvvр байсан бол энэ айл ямар байх вэ?  гэдэг бодол Дулмаагийн санаа сэтгэлийг эзэмдэнэ.

Ороо хаа яаж засах, хөлийн авдартаа юу юугаа хийх, өглөө яаж босох, гарах хvvдээ хэн гэж нэр өгөх, яаж өсгөх зэргийг бодно гэдэг юутай сайхан билээ.

Дулмаа хvний эхнэр байж ч vзсэн. Хөлийн авдрын эзэн ч болж vзсэн. Гэвч одоо ирэх амьдрал нь тэр бvхнээс шал өөр байх ёстой гэж итгэлтэй бодно. Тэр ялгавар бол сэтгэл санаанд биш ор дэвсгэр, хөлийн авдар цөмд байх ёстой юм гэдэгт Дулмаа огт эргэлздэггvй байжээ.

Өглөө бvхнээс эрт босоод Төмөртөө vе сvvлтэй, тос самарсан хийцтэй шаргал цай цай чанаж өгөхөө хvртэл хэд хэдэн янзаар эрэгцvvлэн бодно. Ирээдvйд буй болох Төмөр гэдэг жаргалтай айлын тухай бодож яваад эргэж харах бvрд тэр бодлыг нь сайшаасан мэт халуун хайраар чимэгдсэн инээмсэглэл бэлэглэхэд нь «Төмөр минь бас л бодож байгаа шvv дээ» гэж санаад vргэлжлvvлэн шинэ амьдралынхаа тухай бодно.

Yнэндээ Төмөр ч шинэ амьдралын тухай дахин дахин боддог байлаа.

Дайн дуусаж амар тайван болсон цагт Дулмаатайгаа хамт амьдрах тухай бодохгvй байж Төмөр чадахгvй нь мэдээж хэрэг. Төмөр өөрийн гэрт хөл жийн амьдрахын амтыг удаан эдлээгvй, гэвч Төмөр ирэх шинэ амьдралаа хэдэн мал хотолсон, дөрвөн ханатай гэрийн дотор шахаж оруулдаггvй байв.

«Монгол орны тvvхэнд шинэ vе эхэлнэ. Ард тvмэн эрх олж, улсын эзэн болно. Тэр vед шударга ёс ялж, хөрөнгөтэй нь хөрөнгөгvй ээ, эрх ямбатай нь эрх мэдэлгvй ээ дарлан зовоож чадахгvй болно» гэсэн Хатанбаатарын vг Төмөрийн сэтгэлийг vлэмж хөдөлгөж тэр өдөр удахгvй ирэхэд хязгааргvй итгэжээ.

Уулаас итгэмтгий Төмөр Хатанбаатарын цэрэгт орсноос хойш улам ч итгэмтгий болжээ. Гэхдээ урьд «энэ над гэм хийж чадахгvй» гэх буюу «энэ бол ядарсан амьтан» гэж итгэдэг байсан бол одоо «энэ ч зөв юм хэлж байна» гэх буюу «энэ ч ухаантай хvн юм даа» гэж бодоод бишрэн итгэдэг болжээ.

Төмөр ноёд, баядын хэмжээлшгvй эрх мэдлийг эр зоригоор доромжлон явж билээ. Чингэж явахдаа өөрөөс нь чадал зориг ухаантай эргvй гэж бодож явсан. Энэ ч учраас хорвоогийн хар амьдралыг жигшиж, хурдан морины нуруу, эзгvй хээр өндөр уулаар нөхөр хийж явлаа. Гэтэл Хатанбаатарын цэрэгт орсноос хойш Төмөрийн бvгдийг дээрээс хардаг бардам сэтгэл алгуураар дарагдан бусдын ухаан санаа, эр чадалд итгэх сэтгэл бадран байлаа.

Өөрийг нь хос морьтой нисэж явахад гахай явганаар барахгvй гуйлгачин байсан бөгөөд өөрийн нь сайн сэтгэлийн тусламжаар хөл залгаж нутагтаа харьж байсан Хуяг одоо Хатанбаатарын баруун гарын хvн болоод тулалдаанд ялж явааг харахад эрийг хэзээ ч басаж болохгvй ажээ. Ингэж явахад Хуяг өөрийн нь бодож яваагvйг бодож, мэдээгvй зvйлийг мэддэгийг Төмөр ойлгов.

Өөрөөсөө дор гэж vзэж явсан хvн дээр болоход зарим хvнд атаархах сэтгэл vvсэн гарч хайрлан vзэж байснаа дайсагнан vздэг удаа бишгvй байдаг. Ер нь ч хорвоогийн атаа жөтөө vvнээс vvсдэг билээ.

Харин Төмөр бол Хуягтай атаархах сэтгэл огт байсангvй. Өдөр хоног өнгөрөх тутамд тvvнд итгэн бишрэх сэтгэл нь хөгжиж байлаа.

Хатанбаатар бол Төмөрийн сэтгэлд эр хvний vлгэр болон бэхжиж байжээ. Нөхөртөө намрын ногоо шиг, дайсанд орсон буур шиг байдаг Хатанбаатарын занг харах тусам Төмөрт амьдралдаа гэнэдэж явсан бvхэн нь нөхөр дайснаа ялгаж чаддаггvйгээс болсон мэт бодогдож байлаа.

Yvнээс гадна энэ дайн дууссан цагт Төмөрийнх гэж ариун шударгаар амьдарсан жаргалтай айл буй болоход Төмөр итгэж байлаа. Гэхдээ хуучин төр, хэмжээгvй эрх ямба байсан цагт тэр айл буй болохгvй гэдгийг мэднэ. Нэгдvгээрт хуучин төрийн өмнө хийсэн ял их байв. Хоёрдугаарт Дулмаатайгаа энх амьдрах гэсэн хvсэл нь хуучин төрийн vед биелэгдээгvйгээр барахгvй зовлон болсон. Гуравдугаарт Хуяг олон дахин ярьж өгснөөс шинэ төрийн vед шинэ амьдрал буй болохыг ойлгож авсан билээ.

Цэргийн өмнөөс цагаан цан болсон хоёр морьтой хvн яаралтай давхин ирлээ. Унасан бараан морьд нь хөлрөн бууралтжээ. Тэд шууд Хатанбаатарын өмнө ирж зогсоход морьд нь тогтон ядна. Эд бол өчигдөр орой өмнөх замыг тагнахаар явсан хайгуул, туршуулууд билээ.

— Эндээс өртөө гаруй зайтай байгаа хошуу тамгын жасаан дээр арван нэгэн цагаан цэрэг ирээд хоёр хоножээ. Цөм орос ланжуутай, олон хайрцаг сумтай юм байна. Хошуу захирагчийг барьж хар гэрт хорьжээ. Хошуу ноён туслагч нар нь айн сандарч тэдэнтэй нэгджээ. Бакичийн цэргийн тvрvvч юм гэнэ гэж ирэгсдийн нэг нь Хатанбаатарт хэлэв.

Хатанбаатар мориноос бууж цасан дээр завилан суугаад vг дуугаралгvй хоёр гурван гаанс тамхи угсран татлаа. Хялгана авч имрэн барилдуулаад дийлснээр нь шvдээ чигчийлэн бvлтгэр том хар нvд нь цавчилж магнай дээр нь хэдэн vе vрчлээ байн байн тодорно.

— Хошуунаас цэрэг татаж байна уу?

— Yгvй бололтой.

— Дээрэмдэж байна уу?

— Yгvй. Тамганы гэрт хонь гаргуулан идээд л хэвтэж байна. Нэг нэртэй лам, ойрын өдрvvдэд майдарын ван тавих гэж том дуганан гэр бариулж байна.

— Хичнээн?

— Том дуганан гэр нэг, 7 ханатай гэр хоёрыг.

— Мөн дөө. Майдарын ван гэнээ гээд баатар ёжтой инээмсэглэснээ «тэр харагдаж байгаа хар vзvvрийн өвөрт цэрэг хуарагнан бууна» гэж Хуягт хэлэв.

— Өнөөдөр юу болоод ийм эрт буух болов оо гэж майхны гадас шааж байсан Төмөр хажуудаа ирсэн Хуягаас асуув.

— Бакичийн цэргийн тvрvvч тамгын жасаан дээр ирээд байна гэнэ.

— Олон юм болов уу?

— Арваад хvн гэнэ.

— Аа тийм бий.

Цэргvvд бууж хоол цай болов. Хатанбаатар майхнаасаа гарч жаргаж байгаа нар руу ширтэн зогсож байтал дэргэд нь «багш аа» гэх дуу гарахад харвал Дулмаа зогсож байлаа.

— Юу гээв?

— Би явж тэр цагаантныг сайн мэдээд ирье.

— Өнгөрсөн намар захчин Гурван цэнхэрийн хvрээн дээр vvрлэж байсан цагаантны тоо, зэвсгийг мэдэх гэж хоёр хvн явуулсны хоёр нь баригдаж, нөгөө нь зугтан юу ч мэдэж чадалгvй ирэхэд Хатанбаатараас Дулмаа гуйж байгаад явсан билээ.

Yдийн хэрд хvрээний гудамжаар навсархай дээлтэй, шивэр болсон нvцгэн хөлтэй галзуу хvvхэн хангинтал дуу дуулан хvvхэд банди нарыг айлган явсан нь Хатанбаатарын тагнуул Дулмаа байсныг хэн ч мэдсэнгvй.

Цагаантныг дарсны дараа «манай Дулмаа цагаантны толгойн vсний ширхгийг бараг мэдэж орхиж шvv» гэж Хатанбаатар магтсан юм.

Хатанбаатар Дулмааг зөөлөн бөгөөд бахдалтай нvдээр ажиглан хэсэг зогссоноо эргэж майхандаа ороод удалгvй хvрэн цэмбэн хvрэм барин гарч ирээд «чиний оёсны дээд талаар урагдсан байна билээ» гээд өгөв.

— Багш аа. Би..

— Гомбын дээлийн суга урагдсан л харагдаж байдаг шvv. Бодвол энэ хvйтэнд салхи шуурч л байгаа байх даа.

Дулмаа хvрмийг авч эргэж алхав. Орой нь Магсаржав хоёр хvнийг туршуулаар явуулав.

Харанхуй болов. Агтчины майхны нэг буланд өөр өөрийн дээлийг өрөөлдөн нөмөрч Төмөр Дулмаа хоёр зэрэгцэн хэвтлээ. Анх тэр жил Итгэлтийн хонь хариулж явсан Дулмаатай модны захад уулзсанаа Төмөр шивэгнэн эхэлж ярьсанд Дулмаа ч энэ олон дахин ярьсан боловч vргэлж сэтгэл хөдөлгөж шинээрээ байдаг яриаг дэмжиж «чи ч ингэж байсан», «би ч ингэж байсан» гээд л ам булаалдан хөгжилтэй бөгөөд сэтгэл дvvрэн ярилцав.

— Тамираас оргож давхиж явахад чи намайг vргэлж хөтөлж явдагсан гээд Дулмаа бахтай сайхан мишээхэд

— Чамайг унаанд сайныг мэдээгvй байсан болохоор ойчих бий дээ гэж сэтгэл зовохдоо л гэв.

Гэтэл тэр хоёрын гунигтай vедээ ойртох тусам vг нь цөөхөн болж дуу нь нам болсоор нэг хэсэг тасрав. Төмөр урт гэгч нь санаа алдаж «эр хvн дээ хөө» гэж шивэгнэв. Энэ хар бодол Төмөрийн сэтгэлд анх удаа орж байгаа юм биш. Yvнийг орж ирэхэд нvд нь хөдөлгөөнгvй болон гөлөрч зvрх нь гаслан уйлдаг юм.

Ер нь хvн бvхэн уйлдаг бөгөөд Төмөр ч бас л уйлдаг билээ. Гэвч энэ бол нулимсгvй битvv уйлалт. Хэрэв нулимстай уйлахад гуниг гашуудал гадагш гардаг бол нулимсгvй уйлахад гуниг гаслал нь зvрхэнд нь орон тарж шингэдэг юм. Энэ учраас хvчтэй сэтгэлийн битvv уйлалт бол хvнд ч, даацтай ч байдаг шvv дээ. Хөнгөн сэтгэлийн гуниг хөнгөн байдгийн адил, их сэтгэлийн гаслан гvнзгий байдаг болохоор хvvгээ бодсон Төмөрийн зовлонг зөвхөн Төмөрийн зvрх сэтгэл нь давж гардаг юм.

— Одоо яахав дээ гэж vлэмж сулхан хэлээд Дулмаа агсарч байгаа нулимсаа алгаараа арчив.

Өглөө цэргvvд эрт босож цааш явахад, бэлхэн байсан авч Хатанбаатар явах тушаал өгсөнгvй. Орой нь Хатанбаатарын явуулсан хvмvvс ирж хошуу тамгын жасаан дээр Бакичийн дөрвөн зуун тавин найман орос цэрэг, гунан буу гурав, vхэр буу хоёр, гурван зуун хорин долоон монгол цэрэг ирсэн тухай мэдэгдэв.

— Монгол цэргийн зэвсэг нь.

— Зуун арван хоёр бярдаан ба цахиур буутай, бусад нь ташууртай юм.

Хатанбаатар Бакичийн цэргийн тоо, зэвсгийг мэдэж аваад хоёр шийдвэр гаргажээ. Бакичийн хvч бол өөрийнхөөс нь давуу ажээ. Yvнээс vзэхэд шууд тулалдаж болохгvй байв.

Ингэхлээр сvр vзvvлэн хэлэлцээ хийж буулган авах, эс чадвал монгол цэргийг салгаж аваад гэнэдvvлэн байлдах хэрэгтэй ажээ.

— Маргааш өглөө бууж өгөхийг шаардсан бичиг явуулья.

— Очсон хvнийг минь барьж аваад алж орхивол яана гэж Хуягийн хэлэхэд Магсаржав инээмсэглэснээ

— Бакич бол Казанцов биш. Юу ч гэсэн генерал хvн. Нэрээ бодно. Сvvлийн vед Бакичийн цэрэг дээрэм хийх нь бага болсон. Морьд хvнсээ зөвхөн хошууны урвасан ноёдоор дамжуулан залгаж байна. Бодвол монголчуудын хvчээр амьд гарахыг хичээж байгаа бололтой. Бас чиглэлийг нь харвал өмнө зvг, монголд хувьсгалтай тэмцээд ашиг олохгvйг ойлгожээ. Миний элчийг алахгvй гэлээ.

Ингээд бичиг хийж элч явуулаад цэргvvд унтацгаав. Өглөө нь Хатанбаатар эрт босоод харвал амны эхэнд нэгэн хэсэг адуу, амны адагт нь бас нэгэн хэсэг адуу байв. Дурандаж харвал амны эхэн дэх адуу нь цэргийн нь агт байв. Тvvнийг буутай зургаан хvн туугаад ирж явлаа.

Амны адгийн адууг нутгийн айлын адуу бололтой гэж бодоод ажиглан харвал унага, даага нэг ч vгvй морьд байв.

— Энэ доорх юун адуу вэ?

— Мэдэхгvй. Дандаа л морьд байна гэж дурангаар харж байсан Хуяг хариулав.

— Цагааны агт арай энд хvрээд ирдэг юм биш байгаа даа.

— Манасан хvнгvй юм байна гэж Хуяг хариулав. Оёсон хvрмээ барьсан Дулмаа ирж «багш аа таны хvрэм» гээд Магсаржавт өгөв.

Жанжин хvрмээ авч өмсөөд «Төмөр байна уу?» гэж огцом асуув.

— Орой агт эргэнэ гээд л явсан. Хэдийд ирснийг мэдэхгvй. Одоо унтаж л байна.

Магсаржав жанжин зvvн хойт талын манааны хэдэн цэргийн ойролцоо идэж байгаа чөдөртэй хэдэн морьдыг ажиглан харж байснаа Хуягийн чихэнд хэдэн vг хэлэв.

Хуяг тvргэн явж майханд орвол баруун талд нь давхарлан дэвссэн ширмэл бамбай дээр Төмөр дээлээ өрөөлдөн нөмрөөд дvнгэнэтэл хухиран унтаж байлаа. Хамраас нь уур савсан, өргөн нvvрийг нь манантуулж, амьсгалах бvрд нь дээл нь оволцон сvртэй ч, жавхаатай ч харагдана.

Хуяг майхны хаяанд тавьсан Төмөрийн эмээлийн тохмыг барьж vзээд тааламжтай мишээн Төмөрийг ширтэж хэсэг зогссоноо эргэж гараад Хатанбаатарын дэргэд очиж «Яг тийм, тохом нь нойтон байна» гэлээ.

— Дулмаа чи Төмөрийг дуудаад ирээч гэж Хатанбаатар хэлээд Хуяг руу харж инээмсэглэв.

Удалгvй Төмөр ирлээ. Хатанбаатар нvдээ цавчилгvй ажиглаж байснаа «энэ юу вэ?» гэж амны адагт идэж буй адууг заав.

— Агт л байна гэж Төмөр ажиггvй хариулав.

— Чи чинь над тангарагласан биш билvv?

— Дайсны агт шvv дээ. Жанжин минь.

— Аваад ир гэж чамд хэн хэлсэн юм бэ?

— Тvvнийг хvнээр хэлvvлээд яах юм бэ гэж Төмөр хэнэггvй хариулав.

— Би хэлэлцээр хийх гэж байхад чи агтыг нь хөөгөөд ирсэн байдаг. Хvн алсан уу?

— Гурван бээвийсэн юм байсан уурганы бөгсөөр гуядсан vсэрч л орхино билээ. Арай vхээгvй байх аа.

— Агт vлдсэн vv?

— Yлдсэн байхаа. Энд  барагцаалвал гурван зуугаад л юм байна билээ.

— Миний хэлэлцээр хийх гэж байгааг чи мэдсэн vv?

— Мэдсэн. Чингээд морьтой хvнтэй ярьж байснаас явган хvнтэй яривал vгэнд орох нь дээр байх гэж бодсон юм.

Хатанбаатар тэсэж чадалгvй инээд алдсанаа:

— За юу ч гэсэн хvн явуулья гэлээ.

Өчигдөр хошуу тамгын жасаан дээр Бакичийн цэрэг ирэхэд ямбаныхаа бvрэн хувцсыг өмссөн ноён угтагчдын тэргvvнд зогсож байсан билээ. Бага vд өнгөрч Бакич цэргийнхээ өмнө цагаан морь унаж хар нөмрөг өмсөөд сvртэй гарч ирлээ. Ноён туслагч хоёр мэхэлзэн угтаж авлаа. Дараа нь орос цэргvvд бэлтгэсэн гэрvvдэд хуваагдан буужээ. Хошуудаас дайчилсан монгол цэргvvдийг майхан барин нилээд зайтай газар хуарагнуулав.

Yдээс хойш генерал хошууны ноён туслагч хоёрыг гэртээ урив.

— Та бvхэн намайг хvндэтгэн хvлээн авсанд туйлгvй баярлалаа. Энэ бол монголын ноёд, угсаатан нар баатар цагаан хаан, их орос улсыг талархан vздэгийн гэрч билээ гэж Бакичийн хэлснийг монгол хэлтэй орос орчуулан өгөхөд «Жа» гэж ноён туслагч хоёр зэрэг өчив.

Генерал том гэрт битvv дэвссэн хивсэн дээгvvр ийш тийш алхаж баахан явснаа зогсож:

— Монгол оронд самуун дэгдэж улс төр vймж байна. Би vvнийг зогсооно. Ноён та зэвсэгтэй морин цэрэг, дор хаяж хоёр зууг гурван хоногийн дотор бэлхэн болгож өгнө гэдэгт итгэж байна гэснийг монгол хэлд орчуулж өгөв.

— Жа гэж хөг нийлvvлэн давтлаа.

Монгол хэлд Бакичид цэрэг татахыг эсэргvvцсэн хошуу захирагчийг хар гэрт хорьсон тухай ярив.

— Тvрvvлж ирсэн хvмvvс захирагчийг хар гэрт хорин чилээж байгаа бололтой. Дайны vед аргагvй юм байдгийг эрхэм та бvхэн юун андах билээ гэж Бакич хиймэл дотно дуугаар хэлээд хагас  мэхийн ёслов.

— Жа мэдлээ гэж тэр хоёр хариу мэхэлзэв.

— Би захирагчтай өөрөө ярина. Их хэргийн төлөө та бvхэнд ажил удаж байгаадаа би уучлал гуйж байна. Монгол орон их орос улсын дэмжлэгээр хятадаас салсныг монголын ноёд лав мартах болоогvй байх гэж би итгэнэ хэмээн генерал ёжтой боловч намбатай бvдvvн дуугаар хэлэв.

Орос жанжины хvйтэн царай, ёгт vгнээс цөс нь хайлж, сvнс нь зайлсан ноён туслагч хоёр цэрэг татах тушаал шийтгэн хэдэн зvгт тахар гаргав.

Тэр орой Бакич хошуу захирагчийг ирvvлж их л хvндэтгэсэн маяг vзvvлж ёсорхон яриагаа эхлэв.

— Миний явуулсан хvмvvс ёс алдаж, эрхэм захирагчийг барьж хорьсонд би тун их харамсаж байна.

— Би ч мөн харамсаж байна.

— Цагийн байдал тvгшvvртэй болж, улс гэр сvйдэх гэж байгааг захирагч та сайн мэдэж байгаа болохоор ярих юун билээ. Бид их орос улсын цэрэг, Богд эзэнт монгол улсад тусалж, улааны хөнөөлөөс аврах зорилготой. Yvнийг хийхэд та бvхэн дэмжиж, нутаг орноосоо цэрэг дайчлан өгөх нь зvйн хэрэг.

— Нэгдvгээрт хошуу ядуу, хvн ард цөөхөн. Хоёрдугаарт их орос улсын та бvхэн өөрсдөө дийлж чадаагvй улаантныг ядуу бидэнтэй нийлээд яаж дарж чадах билээ.

— Та бvхэн бидэнтэй хамтарвал улааны цэрэг монголд орж ирэх ёсгvй биш vv?

— Манай улсын төв засгийн газар улааны цэргийг урьж ирvvлснийг та лав болгоож байгаа биз дээ. Ингэж хэлсэн генерал захирагч хоёрын яриа эцэстээ ширvvсэж захирагч, «Төв засгийн газрын шийдвэргvйгээр та нарт морь, хvнс, цэрэг нийлvvлж чадахгvй» гэж билээ.

Бакич улааны хувьсгал дэлгэрсэн монгол оронд удаан тогтож чадахгvй гэдгийг сайн ойлгож байв. Энэ учраас хорогдох газар бол хятад. Гэтэл хятад хvртэл их зай байжээ. Бас замыг нь Хатанбаатарын цэрэг, монголд туслах гэж ирсэн улаан армийн ангиуд хаажээ. Ийм vед зөвхөн нутгийн хvмvvсээс тал олж, тэднээс хvч сэлбэж чадвал зорьсондоо хvрнэ. Хэгжvvн захирагчийг доор нь цавчиж орхимоор байсан авч худал инээмсэглэн vдэхдээ «Бид хоёр лав ярилцаж тохиролцоно гэж бодож байна. Одоохондоо би таныг суллан тавьж чадахгvйдээ тун харамсаж байна. Гэвч энэ цаг удахгvй ирнэ гэдэгт итгэнэ» гэжээ.

Бакич шөнө орой болтол хэдэн даргатайгаа хөзөр тоглож баахан архидаад унтав. Гэтэл өглөө нэг дарга ирж өнгөрсөн шөнө манааны хоёр монгол, нэг орос цэргийг цохиж алаад агтыг нь хөөгөөд явчихсан тухай гунигт мэдээ сонсов.

Энэ хошуунаас унаж болох дөрвөн хөлтэй бvхнийг дайчил. Эсэргvvцсэн хvнийг дор нь бууд гэж генерал хашгирахад дарга «за» гээд ёслоод гарлаа.

Гэтэл гаднаас орж ирсэн өөр нэгэн дарга Хатанбаатар Магсаржавын элч бичиг хvргэж ирснийг мэдэгдэв. Удалгvй гаднаас Магсаржавын элч орж ирээд генералд бичиг өгөв.

Монгол хэлт бичгийг задлан орчуулж өгсөнд Бакичийн царай барайж хөмсгөө зангидан хэсэг дуугvй суулаа. Хатанбаатар цэрэг зэвсгийн нь тоог өөрөөс нь илvv мэдэх ажээ. Чингээд бууж өг гэж ийм зоригтой шаардаж байгааг бодоход тvvний хvч vлэмж бололтой. Энэ учраас юу ч гэсэн хэлэлцээр хийх нь зөв гэж мухардсан генерал шийдээд монгол хэлэн дээр бичиг хийлгэн элчид өгч «би өглөөний нарнаар Хатанбаатарыг хvлээн авахад бэлхэн байна» гэлээ.

Элч буцаж очоод өгсөн бичгийг Хатанбаатарт барихад яаралгvй задлан уншаад «Би Төмөрийг дагуулан явж Бакичтай уулзана. Өглөө нуурын мананг ашиглаж монгол цэргийн хуаранг эзэлж аваад цааш маш тvргэн хөдөлж орос цэргийн гэрvvдийг бvсэл» гэж Хуягт тушаав.

— Ямар зэвсэгтэй явах вэ? гэж дуудагдаж ирээд юунд хэнтэй явахаа мэдсэн Төмөр асуув.

— Хэлэлцээр хийх улс зэвсэггvй явна.

— Энэ ташуурыг аваад орж болох уу гэж Төмөр жижиг яргай ташуур vзvvлэв.

— Тэр олон хурдан буутай улсын дунд ийм юм байсан байгаагvй хоёрын ялгаа юу байх вэ гээд Баатар инээмсэглэв.

— Гэрийн ялихгvй зодоонд энэ чинь ямар ч хурдан буунаас дээр дээ, жанжин минь.

— Цахиур Төмөр ч мөн дөө гээд Магсаржав сэтгэл дvvрэн инээв. Өглөөний нарнаар Төмөрийг дагуулсан Хатанбаатарыг ирэхэд Бакич гэрийн гадна зогсон угтаж авлаа. Харилцан ёс гvйцэтгэсний дараа Хатанбаатар:

— Генерал та цэрэг дагуулан хvний нутагт зvй бусаар орж ирсэн болохоор зэвсгээ даруй хураалган бууж өгөхийг шаардаж байна. Эсэргvvцвэл та юу болохыг бvрэн мэдэж байгаа биз дээ гэлээ.

— Оросын цэрэг монголд орох гэрээ буй шvv дээ.

— Нэгдvгээрт тэр гэрээг бидэнд хvчээр тулгасан. Хоёрдугаарт тэр орос улс байхгvй. Оронд нь тогтсон шинэ орос улс монголын хэрэгт оролцохгvйгээ тунхагласан.

— Бидний амь биеийг хамгаалан хятадын нутаг руу гаргаж өг.

— Бууж өгвөл амь биеийг чинь хамгаалж болно. Харин хятадын нутаг руу гаргахыг бид амлаж чадахгvй.

— Генерал цэргийг нь хятадын нутагт саадгvй гаргах шаардлага тавиад, Магсаржав тvvнийг vл зөвшөөрөв. Гэтэл нэг цагаантан ирж монгол цэрэг урвасан тухай хэлж амжаагvй байтал Хатанбаатарын цэрэг орос цэргийн гэрийг бvслэн авсан тухай мэдээ ирлээ. Цагааны дарга нэг буу гаргасныг Төмөр бvдvvн ташуураар цохисон нь буугаа алдсанаар барахгvй бугуйн яс нь бяц vсэрчээ.

Удсан ч vгvй Бакич ба тvvний цэргийн зэвсгийг хураан буулгах ажил дуусав.

Хатанбаатарын зарилгаар ноён туслагчийг огцруулан хошууны хэргийг захирагчид шилжvvлж баригдсан цэргийг хvрээ рvv тэмээн жингээр хvргэх болжээ.

 

V

Хvрээнд цагаан сар болов. Баян хvний бахдалын сар, хоосон хvний хохирлын сар гэж хvрээнийхэн цагаан сарыг хэлдэг. Энэ vнэн vг. Учир баячууд хэд хэдэн хонины ууц тавьж айраг, архи бялхуулан сайн дээлээ өмсөж, сайхан морио унаж бие биедээ гийчлэн нэгээсээ авсан бэлгээ нөгөөдөө дамжуулан өгч, цэнгэдэг. Иймд цагаан сар бахдалын сар байдаг. Харин ядуу зvдvv нь бол олны урсгалд татан онгирч орон гэрээ цагаан сар өнгөрмөгц буулгаж өгөхөөр худалдаад мөнгөөр нь хэд хоног цэнгээд дараа нь боож vхэхэд хvрдэгийг аль тэр гэх билээ. Иймд нь бол цагаан сар хохирлын сар байдаг.

Харин гар хоосон гуйлгачин хvнд цагаан сарын өдрvvдэд гэдэс цадаж авах завшаан болдог. Энэ ч учраас цаг, цагт нь цаддаг, цагаан сараар нэг цаддаг, vе vе нэг цаддаг, vхэр алахад нэг цаддаг гэж ярьдаг байлаа.

Хvрээний энэ жилийн цагаан сар урьдахаас шал өөр цагаан сар юм. Гамин Бароны хөлд vймж нэрвэгдэн өглөө болоход яасан байхаа мэдэхгvй байсан хvрээ сvvлийн хэдэн жилд олигтой цагаан сар хийж чадаагvй, гамингийн сvр хvчинд сvvл нь босон зарим худалдаачид хятад 1920-1921 оны өвөл хvрээнийхэн гэнэн цагаан сэтгэлээр цагаан сарын аар саар юм худалдан авах гэхэд нь «энэ жил танай цагаан сар улаан болж магад, улаан чавга авбал зvгээр биш vv?» гэж доромжилж байв.

Тvvнээс хойш жил өнгөрөв. Энэ нэгэн жилийн дотор хvрээний амьдрал олон шинэ зvйл болжээ. Хvрээнд улаан сар бэлтгэж байсан гамин өөртэй нь адилхан идэш эрх монголд ирсэн Баронд дарагдан Хиагтын зvг дээрмийн зам татуулан арилжээ. Барон хvрээнд жаргал авч ирсэнгvй. Орж ирсэн өдрөө хvн дvvжилж, буудаж, эд хөрөнгийг нь дээрэмдэж эхлэв.

Гэвч тэр бvхэн «дөтийн замаар» тонилоод идсэн эрvv хувхайрч идvvлсэн бут ногоорон хvрээ шинэ засгийн анхдугаар цагаан сартай золгожээ.

Хvрээнд цагаан сар болж хvмvvс аль олигтой дээлээ өмсөж айл хэсэн «Сар шинэд сайхан шинлэж байна уу?», «манайд очоорой», «Танайд очиж золгоно шvv» гэж бvдvvн нарийн дуугаар давтан золгоцгооно.

Цэцэн ханы хороо гэдэг одоодоо хадгалж байгаа Зvvн хvрээний нарийхан бөгөөд махир гудамжаар цагаан хурган vстэй цэрэг шовгор малгайтай шинельтэй хvн, цэрэг эмээлтэй тарган хvрэн морь унаж амандаа дуу аялан алхуулна. Нэг ташаанд нь модон хуйтай сэлээдий, нөгөөд нь морин цэргийн урт сэлэм харагдана. Нилээд согтсоноос улаан зээрд болсон царайд нь бардам бөгөөд амьдралдаа ханасан сэтгэл тодорно.

Энэ бол Жамбал байлаа. Павловыг барьж өгч, ардын журамт цэрэгт ороод бичиг мэдлэгийн ачаар бэлтгэлийн бичээч хийж эхлээд яван явсаар цэргийн бэлтгэлд том нь биш боловч овоо мэдлэгтэй дарга болжээ. Ялсан  цэргийн дарга нараар нvvр хийж хот газрын хөгжилтэй амьдралд умбан хэд хэдэн овоо бvсгvйчvvдтэй нууц амрагийн холбоо тогтоожээ. Энэ бvхнээс Жамбалд ардын засгийг занах учир байсангvй эвийг нь олж зvтгээд байвал нэгэн цагт төрийн том хvн болж, хул дvvрэн шуугиж байгаа айраг шиг амьдарч болох мэт санагдана.

Жамбал явсаар хvрээ Юндэнгийн хаалган дээр очиж буугаад бага хаалгын сурын татан мөрөөрөө тvлхэн нээгээд морио хөтлөн орж хэдэн морь уясан саравчтай уяанаас уяв.

Ханхар хашааны дунд барьсан том цагаан гэрээс шар одон хээтэй, хvрэн торгон дээл өмсөж, урт бөгөөд бvдvvн сувдан санчиг хоёр энгэр рvvгээ унжуулсан залуухан дэгжин хvvхэн шагайснаа «Жамбал дарга байна» гээд гарч гэрийн зvг vл мэдэг гуйван яваа Жамбалыг угтан аальгvй нvдээрээ тоглон инээмсэглэж байв.

— За сайхан шинэлж байна уу гээд Жамбал хvvхэнтэй золгох гэснээ бэлхvvсээр нь тэврэв.

— Юндэн харчихна. Битгий маягла гэж хvvхэн шивэгнээд нvдээ маягтайхан солби татаж ёвров.

— Сар шинэ болж байхад vс гэзгээ тавьдаггvй яасан задарсан эхнэр вэ гээд Жамбал хаа хаа инээв.

— Миний vс ч яамай ардын засаг мандаж, аймгийн хулгай ч хvртэл дөнгөнөөсөө салж байхад бид vvний дараа vснээсээ салах нь зөв юм биш vv. Чи ч яахав дээ. Манайхыг хундага архигvй гэж бодоод шал согтуу ирж байна уу. Хаалгаар минь багтвал ор л доо гэлээ

Жамбал хамрын уг дээрээ арьсаа хураан vрчийлгэж нvд ирмэн инээгээд гэрт орлоо.

Том гэрийн хоёр талд хашин өртэй суман ширээ тавиад их гарын гуулин царанд хөл хvрэхгvй хоёр тарган иргийн ууц тавьж айраг, архийг том гэгчийн эрээн бааранд сөгнөжээ. Гэрийн хоёр талд эгнэн суусан хvмvvсийн зарим нь айраг зарим нь архи ууна. Жамбалыг ороход бvгд босож золгон цагаан сарын мэнд солилцов.

Энд Цамба байлаа. Тvvнтэй Жамбал их л дотносог золгож мэндлээд

— Өчигдрөөс хойш чамайг эрж гандан хvрээний нvх бvхнийг сийчлээ гээд инээв.

— Гэрээ мартсан гэсэр гэгчээр vvгээр л айл хэсэж явна.

— Хорвоогийн ариун санваартан гээд л гандан хvрээгээр ирээд байсан чинь хороогоор явдалтай зальхай байж л дээ гээд Жамбал чанга инээхэд хvмvvс хөгжилтэйгөөр дагаж инээв.

— За дарга дээшээ суу. Аль вэ айраг, архи хийж барь гэж хvрээ Юндэн их л зочломтгой хэлэв. Жамбал мөр тэргvvлэн сууж хvндэт зочдын ёсоор дайлуулж байхдаа гамин, цагаантай эрэлхэг байлдсан тухай санаандаа орсны зоргоор галлаж байлаа.

Жамбалын шорвог яриаг сонсох хvсэлтэй хvнгvй боловч ялсан цэргийн даргыг зусардах сэтгэл олныг дарж анхааралтай сонсогчид болцгоон «мөн ч зоригтой байна даа», «аргагvй самбаатай хvн юм даа» гэж худал магтан шогширч байв.

Сvрхий согтсон Жамбалыг гарч сэрvvцэхэд нь гэрийн эзэн хамт гараад

— Өвгөн чинь чиний тусыг мартахгvй. Овоо ч хонжоо гарсан. Чи цавдир морийг минь шалаад байдаг. Аваарай л даа гэлээ.

— Өвгөнд чинь тоолоод өгчих юмгvй л байна шvv.

— Хээцэс. Чамд цагаан сарын алчуур болгоод өгч орхиё. Харуулын суманд танилтай юу?

— Надад муу сайн танил мундах биш дээ гээд Жамбал бардам инээмсэглэв.

— Тэр ч vнэн байх аа гээд хvрээ Юндэн хоолойдоо зальтай инээснээ царайгаа төв болгож:

— За хөө, харуулын сумангийн хоол нийлvvлэх ажил байна гэнэ. Чи ярьж байгаад над авч аль. Чамайг гомдоохгvй.

Хөвчийн жонон вангийн хошуунаас эхэлсэн vхрийн шvлхий зvvн аймагт тарж байгааг сонссон Юндэн хямд vнэтэй мах олж, ашиг гаргах таатай нvх олсон юмсанжээ.

— Урт чихтэй эд юм даа чи чинь гэж Жамбал хэлээд Юндэнг ширтэв.

Жамбал харуулын сумангийн аж ахуйн даргыг таньдгаар барахгvй хоёр хоногийн өмнө цэргийн хоолны мах тасарч сандрангуй явахад нь замаас нь ашиг цохих гэж бодоод «махны гэрээ хийх хvн чамд олж өгье. Чи надтай л яриарай» гэсэн юм. Энэ ч учраас тvvнийг олж мэдсэн Юндэнг «урт чихтэй» гэж хэллээ.

Гэтэл Юндэн өвчтэй vхрийн мах авч цэргийн хоолонд нийлvvлэх гэсэн санааг Жамбал мэдэв гэж бодоод сандарч

— Юун урт чихтэй байх вэ дээ. Өвгөнд чинь баруун аймгийн нэг баян хvн хэдэн шарын өртэй юм. Удахгvй тvvндээ явна гэлээ.

— Чамд байна олж өгье гээд цээжинд нь оргилсон баяраа нуух гэж тvргэн эргэж гэрийн зvг явлаа.

Жамбалд баярлах хоёр шалтгаан байв. Нэгдvгээрт ашиг олохын баяр, хоёрдугаарт хvрээ Юндэн хөдөө явж саяхан авсан залуу эхнэр Жамбалын мэдэлд vлдэх баяр байв. Энэ ч учраас Жамбал тэр дороо явж харуулын сумангийн аж ахуйн даргыг авчран хvрээ Юндэнгийн гарт хийж өгөөд найрлажээ.

Тэр өдрийн өглөө Бат Жаргал хоёр багш Чулуун зангийнд ирж илvv гэрт нь зочдын хоол хийж өнжив. Чулууны баруун хамрын тал шиг том хашаа бол хvрээ Юндэнгийнх юм. Тэднийд болж байгаа найрын дуулах, хуалах шуугиан мань хоёрт тод сонсогдоно.

Орой нар жаргахын vед хоёр залуу гарч тvлээ хагалан сэрvvцэхдээ Юндэнгийд юу болж байгааг хашааны завсраар шагайн харлаа.

— Тэр цавьдар морь ёстой л согоо байна. Унахад яасан хөнгөн бол гэж Батын хэлэхэд Жаргал «Ийм баян айлд юу эс байх вэ дээ» гээд өнгөрсөн хаврын нэг өдөр мах vvрч ирэхэд нь гоё эхнэр том гэгчийн ул боов өгсөн тухай ярилаа.

— Гэрт нь орж vзсэн vv?

— Намайг хаанаас оруулах юм бэ?

Гэрээс Жамбал, Цамба хоёр гуйван гарч ирээд хоёр залуугийн нvдний өмнө хураалттай байгаа тvлээн дээр суув.

— Энэ хоёр хvнийг би танина. Нөгөө миний ярьдаг Жамбал, Цамба хоёр шvv дээ гэж Бат шивэгнэж хэлэв.

— Ийм улс юм уу? Нэг нь цэргийн дарга болж шvv дээ.

— Жамбал л байна..

Тvлээн дээр сууж байсан Жамбал босож суниахад тvvний баруун гарын дунд хуруундах том алтан бөгж нарны гэрэлд гялалзав.

— Ямар сайхан бөгж вэ гэж Цамбын хэлэхэд Жамбал бөгжтэй хуруугаа өмнө нь vзvvлэн нөгөө тэр жилийн алман маниадаар цохиулсан юм. Сайн хийсэн юм шvv.

— Ямар алтан маниад?

— Яагаав дээ анги Эрэнчинг тvншиж орхиод богдоос хvртдэг маниад.

— Мартаж орхиж шvv. Богд ч тvvнийг нэг далд хийе гэж vнэхээр бодсон дог оо. Мөн vнэ хvрсэн шvv гээд Цамба баяртай инээв.

Жамбал,Цамба хоёрын энэ яриаг Бат нэгд нэггvй сонсоноор барахгvй босон харайв. «Чи ямар ухаантай хvн байж вэ дээ гайгvй, муу сайн яргачин» гэж нам боловч гvн хэлэв. Жамбал Цамба хоёр ярилцан цааш явлаа. Батын сэтгэлд бvх болсон явдал багшийн нь хэлж байсан vг жирэлзэн өнгөрөв. «Богдын гар урт юм шvv дээ» гэсэн багшийн vг бодолд нь тодрон vлдэв.

— Сохор тvвдийн заавраар багшийг чинь алсан хар яргачин гэж Бат хэлээд эргэж гvйн сvх барьж авлаа. Анги Эрэнчингийн vхсэн тухай Батын яриаг олон удаа сонссон Жаргал бvх учрыг мэдээд Батыг барьж авлаа.

— Чи одоо яах юм бэ? Галзуурч байна уу?

— Yгvй харин ч бvр ухаантай болж байна. Хоёр яргачдын толгойг.. гээд Бат хашаа руу тэмvvлэв. Баттай ноцолдох зуур Жаргал

— Ямар тэнэг амьтан бэ чи энэ хоёрыг алаад яах юм бэ? Алж чадах ч vгvй. Багшийг чинь алсан хорын vндэс бол Богд байна. Гэтэл Богдыг чи одоодоо  битгий хэл, Шарав багш дийлэхгvй байгаа шvv дээ. Өшөөг ухаанаар авахаас биш уурын мунхгаар авч чадахгvй гэх зэрэг олон юм ярив.

Бат сvх барьж авахдаа шууд хашаан давж гэрт ороод Жамбал, Цамба хоёрын толгойг хага цохиё гэж шийдсэн билээ. Чингээд нэг зvтгэлтээр бараг хашааны оройд гарахад нь Жаргал хөлөөс нь татан буулгажээ. Харин сvvлд нь халуун хорсол нь дарагдаж мунхаг ажлаа ойлгосон боловч багшийнхаа хариу авах бодлоос ухарсангvй.

Бат хvзvvндээ хэзээ зvvснийг мэдэхгvй vргэлж зvvж явдаг булигаар гэртэй сахиусныхаа оосрыг таслан авч шидэв.

Ижий нь тэр булигар гэрт Богдын баринтгийн өөдөс байгаа гэж хэлдэг байсан юм. Маргааш өглөө нь эрт босож Жаргалаас нуугдан Богдын өвлийн ордны vvдэнд очоод орох гэхэд нь хоёр мундаг лам зодоод зайлуулав. Яах юу гэхээ мэдэхгvй гайхан, Өшөө хорслын галаар цээж нь оволзон байтал мөргөлчин цугларан ирэв.

Өвлийн хvйтэн өдөр жижигхэн ширхэгтэй цас хялман бvх юмыг битvv саарал өнгө даржээ. Батын дэргэдvvр нь мөргөлчин өнгөрөн гарч ойрхон шиг очоод сөхрөн сууж залбиран мөргөнө.

Бат гэнэт мөргөлчдийн өмнө vсрэн гарч «олон тvмэн ардаа! та нар энэ сохор тvвдэд битгий мөргө. Энэ тvвд чинь миний багш анги Эрэнчинг олон маниадаар алуулсан яргачин..» гэтэл олны дотроос хэдэн хvн босож ирээд «чи галзуу амьтан уу»гэлээ.

Бат хариу хэлэх гэтэл «галзуу золиг байна», «нөгөө эцэг эхээ ална гэж тангараг өргөсөн улааны новш бололтой», «зад цохиод энэ ариун орноос зайлуулж орхи» гэж хашгиралдав.

— Энэ балай тvвд чинь манай Шагдар багш.. гэтэл хэдэн хvн дайран ирж нvvр нvдгvй балбаж эхэлснээр барахгvй эхнэр хvvхэд, бvр чавганц нар хvртэл өшиглөж чөтгөр шулмас чаралба, ландром гэж нэрлэв.

Энэ аймшигт занчилтад Бат яаж тэсэх билээ. Ухаан алдаж унасан боловч довтолт зогссонгvй. Цус нөжтэйгөө холилдсон Батыг хэдэн хvн дамжлан хаяа голын мөсөн дээр шидэв. Хялмайж байсан цас vргэлжлэн орж удсан ч vгvй хvрээ нимгэн цагаан дээлээ өмсөв. Туулын голыг даган хvйтэн салхи vлээн Батын хамар амаар гарч байгаа цус нь мөсөн дээр ягааран царцаж бие нь цасанд дарагдана.

 

VI

Шороо шуурсан хаврын нэгэн зэвvvн өдөр Итгэлтийн урт жингийн цуваа хvрээнд орж ирлээ. Гамин, Бароны vймээний жилд жинтэй битгий хэл, дан морьтой хvрээ орж ирээгvй Итгэлт энэ жил ийм орой Тамирын хөндийн шар тос, цагаан идээ, арьс ширийг хамж ачсан урт жинтэй ирдэгийн учир юу вэ? Хvрээнд тогтсон ардын засгийн ааг занг товтой мэдээгvй байж их хөрөнгө хөдөлгөх тийм гэнэн бодол Итгэлтээс яаж гарах билээ. Ардын засаг хvний юмыг гамин, барон шиг дээрэмдэн цөлмөдөггvй, наймаа арилжаа хийхэд саад тотгор алга гэдгийг хvрээ орсон хэд хэдэн хvнээс баттай мэдсэний эцэст Итгэлтийн гаднаас урт жингийн цуваа олон хөгтэй хонхоо дvнгэнvvлэн хөдөлжээ.

Жин хvрээнд бууснаас хоёр бvтэн хоносон авч Богдод мөргөх ганц хvсэлтэй ирсэн Ням өвгөн хvрээг vзэж чадсангvй. Жин буумагц нэг хvний хамт майхан авч толгойтын аманд шар хариулахаар гарчээ.

— Зэврvvн байна ходоодоо дулаацуул гэж Итгэлт явахад нь их гарын цагаан бөгст хар архи өгсөн нь өвгөний Богдод мөргөх хvслийг мартуулснаар барахгvй «Энэ шааруудыг надаас өөр хэн таних вэ дээ»  гэж хэлvvлжээ. Очсон орой нь том дvгрэг мөнгөн сар гийгvvлэн гарахад хамт vхэр хариулагч нь тvvнийг харж байснаа «Пээ яасан сайхан сар вэ. Манай Тамирт гарч байгаа болов уу» гэж асуухад Ням гуай их л мэдэмхий дуугаар «Хаанаас гарах вэ энэ чинь бурханы орон Богдын хvрээний сар. Чингээд ийм том тунгалаг байгаа юм. Манай Тамирт жижиг байдаг шvv дээ» гэж хэлжээ.

Цаг улирал зэвvvн, салхи ихтэй боловч нэгэнт хавар эхэлсэн болохоор урин vе гэдэг нь юм бvхнээс тодорхой байлаа.

Олон хоногийн аянд ядарсан шар нь нутаг голохгvй тогтон иднэ. Ийм vед цагаан бөгстөө тэврэн галтай майханд бууж байхад Богдод мөргөх тухай бодох зай Ням өвгөн даанч байсангvй. Харин хоёр дахь өдрийн өглөө босоод хоосон лонхоо шиншилж, гомдолтой санаа алдаад «Итгэлт гайхал муу өвгөнийг хэдэн шартай энд тагт насан турш аргамжъя гэж бодоогvй бололтой» гээд босож майхны зөрvvлсэн ваадангаар толгойгоо цухуйлган хvрээний зvг харж билээ.

Ашгvй тэр орой Итгэлтийн явуулсан хоёр хvн очиж Ням нөхрийн хамт халаагаа өгөөд хvрээ рvv явах болжээ.

— Хvvхдvvд минь. Суварган хараар толгойлуулсан хэдэн хайнаг загатнаад байдаг шvv. Шөнө уяж орхиорой гээд Ням явжээ.

 Нямыг очиход хийсэн наймаанаас vлэмж ашиг олж баярлан нилээд согтуу байсан Итгэлт их л дотно уулзаж халаасан ганзай сайхан хоолоор дайлж:

— Ням гуай өглөө гэгээнд мөргөж нvгэлтэй буурал толгойгоо ариутга гээд гурван мөнгөн янчаан өгөв.

— Гэгээнд мөргөөд гэлэн болох нь ч юу юм бэ. Гэм нvгэл хийсэн бол арилах байх гэж бодох юм гэж хэлээд Ням халуун ганзай шимж байлаа.

Ням гуай хvрээ их хол гэл vv?

— Яриад яах вэ. Хvрээ гэдэг хол. Хvний амь гэдэг бvх эд ээ гэхэд бvгд хөнжилтэй инээв.

— Ням гуай та их юм vзэж байна гэл vv?

— Хэлээд яахав, Тамирын голын хөндийгөөс гарвал гэмсэг хорвоо даший шог. Ноорсон муу Хишигт минь талийвал ертөнцийн хvн даший шог гэж бодож явсан. Би их л юм vзлээ гэж өвгөний хэлэхэд халмаг хvмvvс улам хөгжилтэй шуугилдан инээлдэж билээ.

Ням өглөө эрт босож Богдын ордныг заалгаж билээ. Байн байн өврөө дарлан алчууртаа янгинатал боож сугандаа хийсэн мөнгөн янчааныг барьж vзлээ.

Нээлттэй хэдэн дэлгvvр дайралдахад нь намбатай гэгч нь алхан орлоо. Лангуу дээгvvр нь өнгийн ийш тийш баахан харлаа. Барьж vзэх нь битгий хэл олж хараагvй торго дурдан зэрэг тvмэн зvйлийн юм нvдэнд нь тусна. Ямар нэгэн танил бөгөөд аятайхан vнэр хамар руу цохилоо. Өвгөн эргэн тойрныг харвал тэртээ буланд халбага дvрсэн лvvтэй архи харагдав.

— Хурц vнэртэй дамшиг бол доо гээд тvргэн эргэж нөгөө тийшээ буруулан харснаа, – За наймаа юу байна гэлээ.

— Ай хvний хар нvднээс бусад юм цөм байна. Чамд юу хэрэгтэй?

— Хvний цагаан нvд хэрэгтэй, байна уу?

Худалдагч арзгай хар шvдээ гарган зальтайяа нvдээ жартайлган худал инээснээ:

— Өвгөн чамд юу хэрэгтэй. Шулуухан хэл гэлээ.

«Шvдий нь, Хишигтийн саварны шvд шиг. Өмд vгvй байж өвдөг цоорхойг шоолоод ч яахав»гэж бодоод

— За хө тэр чирчvvг vздэг хэрэг ээ гэв.

Худалдагч хуй хөх чиргvvг авч өдөн дэвvvрээр хэдэн удаа савснаа Нямын өмнө тавилаа. Чирчvvг vзэж байхад Нямын нvдний булан архины зvг хэд хэдэн удаа чиглэж харах бvр ярвайна. Ням худалдагч хоёр зургаан ам чирчvvний vнийг хаялцаж гарлаа.

Хvрээ орсон хvн байна ганц охиндоо дээлийн юм аваачиж өгье гэж бодсон Ням бараг хагас өдөр vнэ хэлэлцэж байгаад чирчvvг авч бvсэндээ хавчуулав.

Чингээд гарах гэснээ өврөө даран амьсгаалан хэсэг зогсов.

— Данжаад аа, жин архи яаж вэ?

— Манай архи сайн. Бас тэгээд хямд. Тавин мөнгө

Ням бvдvvн дуугаар ха ха гэж хөгжилтэй инээснээ:

— Унгадаг золиг вэ! Таван мөнгөөр авъя гэлээ.

— Жин архи таван мөнгөөр хэзээ авч байсан.

— Авч л байсан даа.

— За шулуухан дөчин мөнгө.

— Арван шөнө.

— За яахав таньсан хvн гучин таван мөнгө. Чи ийм архи олохгvй.

— Ийм муу архи олохгvй нь vнэн байхаа.

— Чи vз гээд худалдагч халбагаар хэдэн дусал хутгаад Нямд өглөө.

Ням нэгэнт амталсан хойно яаж тэсэх билээ дээ. Хорин мөнгө гэж хэлье гээд гай болсон хэл нь халтираад гучин мөнгө гэсэн чинь «За яахав таньсан хvн байна өгье!»гээд сурмаг хөдөлгөөнөөр халбагадан хутгаад авчирч «Чи саваа аль» гэжээ.

— Данжаад аа миний хэл халтираад би буруу хэлж орхисон байна. шулуухан хорин мөнгөөр авна.

— Ийм настай хvн байж наймаа буцаж болохгvй гээд худалдагч ууртай хэлэв.

— За за. Авъя. Аяга аваад ир гээд Ням цагаан сэтгэлээр нvдээ анивчин инээв.

Жижиг шаазангаар нэг дугтарсан чинь бvх биеийн нь хөлс чихран гарч халаасан ганзайнаас пологтсон шар нь тайлагдав. Ням шаазандаа дахин хийж “За данжаад нэг тогтоож орхи” гээд худалдагчид өгөв.

Худалдагч эргэж хялайн харснаа аягатай архийг бушуухан авч шимэн уугаад дахин эргэж харлаа. Ням дахин нэг хийж тавтай гэгч шимэн ууж байтал хvрээний гудамжны архичин нэг өвгөн орж ирээд хоёр өвгөн лангуу тvшин шалан дээр тавтай завилан суун ууснаар барахгvй Ням мөнгө гаргаж дахин авч хоослов.

Нэг мэдэхэд гурван мөнгөн янчаан сураггvй алга болоод архичин өвгөн ч vгvй болсонд Ням гудамжинд гарч «Хоёр хангайн нутаг …» гэж бувтнан гиншиж салдархилэн алхав.

«Хоёр хангайн нутаг …»-аа давтан гудамжны хоёр талыг мөрөөрөө ээлжлэн цохиж явтал өмнөөс нь ижилхэн ногоон дээлтэй хоёр залуу ярилцан гарч ирлээ.

Энэ бол оюутны сургуулийн сурагч Бат, Жаргал хоёр байжээ. Хатуу ширvvн жанчуулсанаас удаан өвчтэй хэвтээд арай гэж хөл дээрээ боссон Бат анд нөхрөө дагуулан таньдаг айлаар ороод яваа нь энэ билээ. Бат өмнөөс нь гуйван ирж яваа согтуу өвгөнийг харснаа «Ням гуай» гээд гvйн очиж гараас нь барив.

— Чи чинь хvрээний дээрэмчин vv?

— Ням гуай. Би Бат байна. Ижий минь сайн байна уу?

Ням өвлийн цасны ятуу шиг нvдээр Батыг ажиглан харснаа «Зайл, Та хоёр чинь тэр нэг ядуу бvсгvйг алах гэж төрсөн амьтад уу!» гэж хашгираад Батыг тvлхэх гэснээ гэдрэгээ унав.

— Ням гуай. Ижий минь сайн байн уу? гэж Бат хоолойгоо чичрvvлэн хашгирав.

— Ум маани бад ми хум. Хар төмөр дотортой зулбасга минь. Өдөр бvхэн мянган маань уншиж бай

— Ижий минь … гэж хашгираад Бат гэдэргээ болоход нvд нь нулимсаар дvvрэв.

— Нvгэлтэй золиг. Ум маани бад ми хум. Эрлэг номон хааныд очоод тэр эхдээ юу гэж хэлэх амьтан бэ? гээд босож Бат руу гөлийн харснаа найган явжээ.

Бат хашаа тvшин авч эхэр татан уйлав. Жаргал юу ч дуугарч чадахгvй тvvний дэргэд зогсож байв.

Өвгөн «Хоёр хангайн нутаг…»гэж гиншин аялсаар далд ороход хоёр залуу харсангvй алджээ.

Маргааш өглөө нь нар мандахын vед Итгэлтийн урт жин Хамбын овоо өнгөрөн нутгийн зvг зам хөөж байв. Ням өвгөн тvvчээ тэргэн дээр хөдлөлгvй хэвтэнэ. Тэр хоёр залуутай дайралдсанаа мэдэхгvй зөвхөн зvvдэлсэн мэт бодно.

Хоёр дахь өдрийн буудал дээр дан морьтой хоцорсон Итгэлт гvйцэж ирээд:

— Ням гуай шамбалд очиж чадаагvй юу? гэлээ.

— Эсгий хийхэд нохой хэрэггvй гэгчээр над шиг хэрэггvй амьтан тэнд vгvй байхаа гээд Ням хулчгар инээв.

Богдод мөргөх гэж яваад шал согтуу ирсэндээ гэмшиж, Итгэлт зэмлэж магад гэж хулчийж байлаа.

— Богдод мөргөсөн билvv, vгvй билvv?

— Мөргөсөн гэж хэлээд Ням нvдээ буруулан мод толгойгоо гаргаж тамхи татлаа.

 — Яаж мөргөв дөө?

— Өргөөнд нь ороод л мөргөж орхисон.

Нямын байдал, ярианы сэжvvрээс нь Богдод мөргөөгvй гэдгийг нэвт харсан Итгэлт цаашлуулж:

— Ямар шvv байх юм бэ дээ гэж Нямын ярианд vнэхээр итгэсэн дvр vзvvлэн асуув.

— Том гэгчийн улаан халзан өргөөний баруун талд барсын арьсан дээр шар тос самарсан манж зооглоод морилж байх юм.

— Бурхан хvн болохоор таныг лав таньж байгаа байх даа

— Хэлээд юу байхав. Чи чинь Луу гvний Ням биз дээ гэсэн.

— Та ч тийм л гэсэн биз дээ … За чингээд хоол сархад гээд л сvйд болоо биз дээ.

— Тэгэлгvй яахав. Их дагинаа дуудаад Нямд ганзай халааж өг гэсэн. Би гэдэг хvн Богдын хишиг хvртэж орхиод тийм ухаангvй согтуу ирж байхгvй юу.

 Итгэлт хөгжилтэй инээв. Нямыг шахаж дэгсдvvлэн буудуулж байх нь зугаатай хэрэг байлаа.

— Ямар хоол өгөв.

— Эх дагина гуай хөлдvv тарган мах оруулж ирээд сайхан бууз хийж өгсөн гэж Нямын хэлэхэд «Таны аз гэдэг ч тvмний эх унасан хvvхэд шиг яваа юм байна»гээд Итгэлт толгойгоо хаялан жингэнvvлэн инээж нvднийхээ нулимсыг арчив.

Гадаа хvйтэн салхи vлээн, цэвдэг зэврvvн байсан авч гал тvлсэн давхар майханд суугаад халуун цайтай цагаан тос идэж байгаа зузаан хувцастай хvмvvс тvvнийг эс мэдрэн Нямын ярианд хөгжилтэй инээлдэж шуугилдана.

 

YII

Хатанбаатар Магсаржав хvрээнд ирэх гэнэ гэдэг яриа нэгээс нөгөөд дамжин хvрээнийхэн Чойжин ламын сvмийн ар талбайд аль өглөө цугларчээ.

Оюутны сургуулийн сурагчид энэ мэдээг сонсоод их л хөл vймээн болж билээ. Тусгаар тогтнолын тэмцэлд яруу алдраа бадруулсан баатрыг харах хvсэл энэхэн өглөө хэдэн мянган хvний сэтгэлийг эзэлжээ.

— Өвгөн минь, баатрыг угтья гэж Жаргал орон дээрээ буруу харан хэвтэж байгаа Батын мөрнөөс угзрав.

Бат зөвхөн толгойгоо алгуур эргvvлэв. Нулимсандаа тvлэгдэж хавдаад улайсан хоёр улбагар нvд Жаргал руу ширтэв.

Эхийгээ vхсэнийг мэдсэнээс хойш Бат өөр хvн мэт болжээ. Уулаас vг цөөнтэй Бат бараг л битvv амтай хvн болов. Нvдэнд нь нулимс цийлэгнэн хэдэн цагаар хөдлөхгvй гэрийн унь ширтэн хэвтэнэ. Гартаа тааралдсан ном бvхнийг уншдаг нь ч vгvй болжээ. Сэтгэлд нь хvний газар, хар элэгтний дунд орхиж, нас барсан хайрт эх нь тvvний хайрын сэтгэл, дөлгөөн нvvр, царай нь салахгvй эргэлдэнэ. Би хvрээ рvv яваагvй бол доо? Ижий минь яаж байж нас барсан бол? Аав бид хоёрт их гомдсон шvv дээ? гэх зэрэг тvмэн асуудал оволзон гарахад гашуун нулимснаас өөр хариу байдаггvй байв. Хагацлын гашуудал ганцаараа хvний сэтгэлийг эвдэж чаддаг байхад гамшигтай нийлэхдээ бvр ч хvчтэй болдог ажээ.

— Би явахгvй гэж Бат нам дуугаар хэлэв. Жаргал нөхрөө өрөвдөж хайрласан нvдээр ширтэж байснаа “Сэтгэлээ барь, өвгөн минь” гэж догдлон хайрласан дуугаар хэлэв.

Бат хариу дуугарсангvйд Жаргал орон дээр нь сандайлан сууж гvн бодолд дарагдан ханцуйгаараа оролдов.

— Бат аа хоёулаа гаръя.

— Хөөрхий ижий минь … гэснээ нvднээс нь нулимс дуслав.

— Сэтгэлээ барь. Уйлаад дахин босгож чадах биш дээ.

— Тэр ч тийм дээ. Гэвч …

Жаргал босож шийдэмгийгээр Батын мөрөн дээрээс татаж хамт гарахыг шаардав. Удсан ч vгvй тэр хоёр талбай дээр цугларсан олны vймээнд орлоо.

Бага vд болж тогтуун зөөлөн салхи Тасган овооны зvгээс vлээхvйеэ хvрээг тагласан гашуун хар утаа шингэрэн зайлж хөнгөн бөгөөд тааламжтай болов. Хан уулын орой цэнхэр тэнгэрт дэвсгэрлэн сvртэй бөгөөд vзэсгэлэнтэй харагдана.

Их талбайн баруун өмнө захаас бараг гол дунд нь цогцолсон шовгор модон индэр хvртэл цагаан эсгий дэвсчээ. Индрийн зvvн өмнө хэдэн vхэр буу урд зvгийг харуулан зэрэгцvvлэн зоогоод баярын буудлага хийхэд бэлхэн болгожээ.

Жин vдийн хирд талбайн баруун өмнөөс Соёмбо vсэгтэй хуучин улаан туг намиран гарч ирэхэд хvмvvс тэр зvг харцгаав.

Дайны утаа шингэж хэд цоорсон энэхvv тугийг өндөр, тарган цагаан морьтой хvн дөрөөвчлөн барьжээ. Дараа нь мөн л хуучин шар тугийг гал зээрд морьтой хvн барин гарч ирэв. Тугуудын баруун зvvн талд нь гурав гурван морьтой хvн сэлэм огшин явах нь наранд гялалзан сvртэй ажээ.

Тугчдын морьд цагаан эсгий зам дээр гарч индрийн зvг аажим бөгөөд vргэж хулгалгvй явах нь ийм ёслолыг олонтой vзсэний шинж билээ. Тугийн дараа хоёр талдаа нижгээд хvн жигvvрлэн дагуулсан Хатанбаатар том сартай бөмбөн сайвар хээр морь унаад гарч ирэхэд цугларсан олны дунд vргэлжилсэн шуугиан хуран нvржигнэв.

Вангийн хvрэн жинстэй, булга татсан тоорцог vл мэдэг хазгай тавьж, элгэн хvрэн хvрэмтэй хуучивтар хар хөх дээл өмсөж мөлгөр хоншоортой наамал ултай гутал жийжээ. Зөрvvлэн татсан мөрөвчийн баруун vзvvрт модон хуйтай сэлээдий, зvvн vзvvрт урт сэлэм унжсан нь морины явдалд урагш хойш хаялна.

Хатанбаатарын морь эсгий дээр гарч ирэхэд дагагсад нь ярагдан эсгийн хоёр талаар явлаа. Баатар вангийн баруун гарт яваа урт ланжуу буу vvрсэн хvн бол Өлзий өвгөний хvv Хуяг ажээ.

Энэ vед индрийн дэргэд хvрэн дээл дээр өргөн хөх бvс ороосон хvдэр бор эр инээмсэглэн зогсоно. Энэ бол шинэ тогтсон Монгол улсын бvх цэргийн жанжин Сvхбаатар байлаа. Yхэр буунууд гурвантаа баярын буудлага хийхэд дэлхий ертөнц хөдлөн нижигнэв.

Хатанбаатар гудамжлан зогссон олныг харан таних хvмvvст нvдээрээ инээмсэглэн мэнд хvргэнэ. Баатар ван мориноос буухад Хуяг цулбуурыг нь авч гэдрэг болов. Сvхбаатар очиж Баатар вантай элэгсэг дотноор золгов. Дараа нь Хатанбаатарыг дагуулан индэр дээр гарахад Баатар ван гараа элгэн дээрээ хавсран олны зvг гурван удаа мэхэсхийн ёслов.

— Олон аавын хvv халуун амь бvлээн цусаа хайрлалгvй өгсөн их хэрэг ардын намын мэргэн бодол, шинэ Орос улсын халуун дэмжлэгийн vрээр ялж морь бие амрах цагийн алтан босгон дээр бид гарлаа. Манай орон эрх чөлөөтэй, тусгаар улс, Монгол нутаг минь бидний юм болсныг бодоход юутай сайхан хэрэг вэ. Тусгаар тогтносон Монгол улс тvмэн vеийн vед дэгжин дэвжиж бат орших болтугай! гээд өргөн магнай хурц нvдэнд нь цаглашгvй баяр бахдал тодорсон Хатанбаатар олны нvдэнд дахин дахин мэхийн ёслоход «баатар ван бат орших болтугай» гэсэн нэг хvний дуу олны дуугаар дэмжигдэн vргэлжилсэн хvчирхэг дуу болон нvржигнэн их талбайг оволзуулах мэт цуурайтав.

— Ах та алсын замд алжаасан болохоор өнөөдөр амарч, маргаашнаас бидэнтэй уулзах биз ээ. Ардын засгийн газраас эрхэм ах таны улс гэрийн төлөө зvтгэсэн их гавьяаг vнэлэн чин вангийн хэргэм, шар хvрэм шагнасныг баяртай мэдэгдье гэж Сvхбаатар ноцтой хэлэв.

— Хишигт мөргөе гээд Хатанбаатар толгой дохин ёслов. Индрээс бууж ирэхэд индрийн хажууд Чулуун арслан шиг хөдлөлгvй ихэмсэг зогсож байсан жонон ван Ширнэндорж намбатай бөгөөд эрхэмсгээр нударгатай урт ханцуйгаа даялзуулан хаясаар алхаж ирээд толгойгоо vл мэдэг тонгойн мэндэлж «Очир дарийн хувилгаан Богд Жавзандамба хутагт, баатар ван таныг бараалх гэж зарлиг буулгасан билээ» гэлээ.

— Би бол цэргийн хvн болохоор, амар гэсэн жанжны тушаалыг ямар аймшиггvй зөрчих билээ гээд Магсаржав намбатай бөгөөд ёжтой мэхийн ёслов.

Ширнэндоржийн ширэвгэр хар сахлын vзvvр татганан Сvхбаатар өөд хялайн харсан боловч тvvний хурц нvдтэй учраад ширэв татан зайлав.

— Баатар ван олон хоногийн урт аянд алжаасан болохоор амарч хvч залгах нь улс гэрийн хэрэг болжээ гэж Сvхбаатарын хэлэхэд энэ тухай дахин яриад хэрэггvй гэсэн тод өнгө байсныг сонссон Жонон ван зэвvvнээр далаа хөдөлгөснөө эргэж явлаа.

Хатанбаатар цулбуураа Хуягаас авч мордлоо. Тvvнийг тvмэн хvний нvд vдэв. Энд Хатанбаатарыг ёслон хvлээн авч байхад тvvний цэргийн зэвсэг хэрэглэл ачсан арваад морин тэрэг хvрээний баруун талаас орж ирлээ. Энэ цувааг хөтөлсөн хонгор морьтой хvн бол цахиур Төмөр байлаа. Тvvний хажууд хуучин ногоон дээл дээр хөх бvс бvслээд жижигхэн боловч шавхарсан зэгзгэр биетэй саарал морь унасан Дулмаа хvvхэн явна.

Анх удаа харж байгаа Дулмаагийн нvдэнд хvрээний юм бvхэн сонин бөгөөд нэг юмнаас нөгөө юманд нvдээ шилжvvлэх бvрдээ Төмөрийг их хайр vлэмж баяр хосолсон нvдээр харж инээмсэглэнэ.

Энэ цуваа аажмаар явсаар Чойжин ламын сvмийн араар гарч ирэхэд Бат Жаргал хоёр чихэлдэн зvтгэж явсаар олны өмнө гарч зогсов. Төмөрийг олж харсан Батын нvд дув дугариг болсноо «Төмөр ах аа. Ах аа!» гэж байдаг чадлаараа хяхтнуулан хашгирсан нь олны анхаарлыг татлаа.

Тvргэн очихгvй бол нvдэнд нь туссан Төмөр алга болчих юм шиг бодсон Бат гvйн очиж тvvний цулбуураас барьж авахад морь нь vргэв.

Салан сарнисан улсын уулзалт шиг сайхан юм энэ орчлонд юу байх билээ. Энэ учрал нь хагацал гашуудлаар дvvрсэн Батын сэтгэлд баярын хур, жаргалын цэцэг буй болгов. Баярласан сэтгэл нь барьцгvй гуд татуулсан бөхийн гар шиг бvхнээс тэмтэрч уйлах, инээх зэрэгцэн сарвалзана.

Төмөр Дулмаа хоёр Хуягтай нийлэн мөн л нэгэн ханхай гэрт бууж билээ. Гэвч эмэгтэй хvнтэй гэр хэдэн цагийн дараа бvлээ бутарсан орон болжээ.

Дулмаа нь Төмөр ахын нь эхнэр болжээ гэдгийг Бат дор нь ойлгосон боловч энэ хоёр яаж яваад хэрхэн суусныг яаж мэдэх билээ. Мэдэхийг ч төдий л хvссэнгvй.

Ижийнхээ тухай Нямаас сонссон тасархай боловч хатуу vгийг Бат нулимсаа дуслуулан ярихад «Дvv минь хорвоо гэдэг хэцvv юм даа. Нэгэнт өнгөрсөн хойно уйлаад босох биш»гээд Дулмаа өөрөө уйлав.

Сандрахдаа сар өөд самардах гэгчээр хайрт хvнээ vхсэн гэдэг ёозгvй мэдээ сонссон хэн бvхний сэтгэлд өөрөө мэдэхгvй авч горьдлого хэзээ ямагт байдаг билээ. Энэ ч учраас сайхан найдлага төрvvлсэн ямар нэгэн vг сонсох дуртай байдаг бөгөөд тvvнд итгэх, эргэлзэх нь амархан байдаг шvv дээ.

«Согтуу Ням гуайн vгэнд итгэх хэрэггvй. Хаанаас л тийм амархан vхдэг юм бэ» гэж Батад хэн нэгэн хvн хэлсэн бол Батын сэтгэлийн гаслал алга болохгvй ч гэсэн сарних байж билээ. Гэтэл ийм vгийг Дулмаа Төмөр хоёр хэлж чадахгvй байлаа.

Тэр хоёр Луу гvний хошууны нэг хvнээс Итгэлтийн зарц Эрдэнэ гэгч хvний хаясан эхнэр нь Заяын хvрээ рvv яваад алга болсон бөгөөд урд Тамирт орж vхсэн гэдэг хэдэн гар дамжсан яриаг сонссон болохоор эхээсээ салсан хvvгийн сэтгэлийг хоосон горьдлогоор цатгаж чадахгvй байлаа.

Харин Долгорын vхэлд Дулмаа Итгэлтийг зэмлэж «тэр барамаас л болсон хэрэг» гэдэг бол Төмөр «ах та хоёроос л болсон хэрэг» гэж эцэг хvv хоёрыг шууд зэмлэнэ.

Хэн ч хазгай гишгэж болно. Гэвч юуны өмнө тvvнийг татаж авахыг хичээдэг юм. Энэ бол хvний ёс. Гэтэл хазгай гишгэсэн эхнэрээ татаж авахын оронд тvлхэж орхисон байв. Талд vлдсэн өнчин ишиг шиг хоцорсон Долгорын ганц найдлага болсон хvv нь бас тvvнийг орхин алга болжээ. Энэ учраас Долгорын бvх зовлонгийн эзэн бол эцэг хvv хоёр гэж Төмөр бодож байлаа. Төмөр ч ингэж ч бодох эрхтэй хvн. Хэрэв хvний эхнэр болоод байсан Дулмааг тvлхэж орхисон бол Дулмаа ч жаргахгvй байсан. Төмөр ч жаргахгvй байсан. Харин Дулмаагийн аргагvй эрхэнд хийсэн гэмийг уужим сэтгэлээр уучилж чадсанаар одоо тэр хоёр бие биеийн сэтгэлд гандашгvй цэцэг болон хамт яваа ажээ.

Гэхдээ усан бэлцрvv болсон нvдэнд нь гэмшлийн тvмэн туяа зангирсан Батыг хараад хатуу зэмлэх сэтгэл Төмөрт төрсөнгvй.

— Дvv минь хатууж. Эр хvний хамгийн сайн чанар бол сэтгэлээ барих юм шvv гэж Төмөр дvvгээ аргадна.

Дулмаа заримдаа Баттай хамт уйлна. Гэвч Батын сэтгэлд гагцхvv эхээ харамсах, өөрийгөө зэмлэх, гvн гашуудал нулимсын сурвалж болдог бол Дулмаагийн сэтгэлд Долгорыг хайрлах сэтгэлийн хамт «Төмөртэй учирснаас Долгорт тохиолдсон зовлонгоос зайлж чадсан» гэдэг хэмжээлшгvй баяр байдаг байлаа.

Долгор vхэж гэдэг vгийг сонсоод Дулмаа Итгэлтийг хараан зvхэж билээ. Гэвч яваандаа Төмөрийн сэтгэлийг хуваалцдаг болсон.

Нэг өдөр оюутны сургууль дээр хурал болж Бат, ах эгч хоёроо урихад тэр хоёр дуртай очлоо. Заасан бvхнийг олон шавь нарын дотроос онцгой сурдаг хичээнгvй шавь Батыг багш нь дээд vгээр хөхvvлэн магтаж дээлийн даалимба, ном дэвтрээр шагнахад «Бичиг ном сурахдаа ахын ухааныг дуурайж шvv» гэж Төмөр ачаа магтав.

Харьж явахдаа Бат шагналд авсан даалимбаа Дулмаад өгч «Та ав даа. Над өгөх өөр хvн байх биш» гэхэд нvдэнд нь нулимс тунаж байлаа. Тэр орой Хуягийнд урт шинель өмсөж нэг талдаа өөрөө хуй дээр нь гуулиар элдэв хээ хайчилж чимсэн урт сэлэм, нөгөө талдаа урт оосортой сэлээдий буу унжуулан зvvсэн сvрхий согтуу Дорж орж ирлээ.

— Ардын улаан цэргийн тасгийн дарга Дорж гэдэг чинь би дээ гээд Төмөртэй гар барьж танилцаад өврөөсөө хоёр шил хятад архи гаргаж шалны өрөн дээр тавих зуураа:

— Зусарч золигнууд орохоор л хөл алдаад архи өгөх юм гэлээ.

— Чи чинь хэзээ чингэж олон зусарчуудыг таньдаг болсон билээ? гэж Хуяг асуув.

— Таних танихгvй ямар хамаа байна. Ороод л сэлээдийгээ өвөр дээрээ тавиад суухад хөл нь газраас салаад, сvнс нь зайлж чичирдэг юм гээд хоёр далаа зайчин ханхалзав.

Дорж хотын хятад худалдаачин нарыг сvрдvvлж архи авч уудгийг мэдсэн Хуяг «Энгийн худалдаачныг ингэж сvрдvvлэх нь ардын засгийн бодлогод харш» гэж зэмлэхэд «Тэр дэмий, би ардын засгийн бодлогыг мэднэ. Гэвч хятад бол хятад шvv дээ. Тэр чиний хэлдэг энгийн номхон худалдаачин чинь бидэнд улаан сар бэлтгэж байхыг би мэднэ. Уг нь цөмийг нь дvvжилж орхих байсан юм. Манай засаг дэндvv өршөөлтэй байна» гээд нэг шил архиа задалж том шаазанд хийж цvл цvл залгиад «дарлагдсан vгээгvй ядуу ардууд дэлхий дахинд улаан хувьсгалыг мандуулж баяд, ноёд худалдаачинг буудаж ална» гэснээ дахин нэг хөнтөрч «Улаан тугийг мандуулаад, улсын сvрийг бадруулъя» гэж ганхан vглэсээр унтахад нь Төмөр бvсийг нь тайлж орон дээр хэвтvvлмэгц ээзгий буцалгаж эхлэв.

Согтуу Доржийн ааш авирыг харсан Бат бvхнийг мартан хөгжин инээж байлаа.

 

 

YIII

Даржаа баатрын анги явдал дундаа өсөж, буудаж цавчих сургууль хийж улаан цэргийн ангитай хавсран цагааны цэрэгтэй байлдаж хаврын эх гэхэд vндсэнд нь дарж чадлаа. Цэцэн хан аймгийн хойт тал, монголын хилийн дагуу байлдаж байсан Довчин бэйсийн гол хvч дарагдсан авч тvvний vлдэгдэл ард олонд уршиг удаж, тvvнтэй хөөцөлдсөөр 1922 оны зунтай золгов.

Бароны байгуулсан тоглоомын засгийг унахын өмнөхөн Довчин бэйс хэд хэдэн хошууны ноёд лам нартай ярилцан Цэцэн ханы аймагт хvчээ хуралдуулан цагааны vлдэгдэл хvчтэй хамтарч ардын засгийг унагах тухай тохиролцож билээ. Гэтэл их хайрын ариун сэтгэлээр баатарлаг гавьяа байгуулж Гэрэл хvvхний авч Эрдэнэд өгсөн бичгээс Довчингийн төлөвлөгөө ардын засгийн газар мэдэгдэж хань нөхдийн зарим нь баригдаж, зарим нь цөөн цэрэг дайчилж амжсан боловч нэгдэж чадалгvй цохигджээ.

Ингээд орос буриад голдуу цөөн тооны цагаантнаас өөр тvшиж тулах хvчгvй болж сэдсэн хэрэг нь дампуурсан Довчин ардын цэрэг, улаан армийн нэгдсэн хvчинд шахагдав. Довчингийн цэрэг халз тулсан байлдаанаас зайлан зугтаж ард олныг дээрэмдэн хvч залгаж байлаа. Тэд хэсэг хэсэг болж хvрээ хийд алс бөглvv хөдөө нутгаар нуугдан бvгж голдуу шөнийн цагаар ардын цэрэг улаан армийн ангийн жижиг хэсэг рvv довтлон гай уршиг тарьж байв.

Улаан армийн ангитай хvчин хавсарсан Даржаа баатрын анги оргодол дайснуудтай хөөцөлдөн байлдсаар Сан Бэйсийн хvрээн дээр ирж байрлав. Эрдэнэ нэг гэрт Петртэй хамт орж билээ. Тал бvр хайгуул туршуул тавин Довчингийн дээрэмчдийн тухай мэдээ авч мөр нь гарсан тухайд явж хөөцөлдөн байлдана.

Дайн тулалдаангvй чөлөө цагтаа Петр, Эрдэнэ хоёр удтал ярина. Энэ хоёр удаан цагаар ярьж байсныг аль тэр гэх билээ. Гэвч одоогийн яриа, урьдынхаас шал өөр шинж сэдэвтэй байж билээ. Урьд Эрдэнэ маргах дуртай байсан бол одоо сонсох дуртай болжээ. Урьд шударга бус ёс тэр нь мөнх байх эсэх, тvvнийг яаж устгах тухай ярьж байсан бол одоо шинэ ардын засгийг яаж байгуулах тухай, тусгаар тогтнолоо олсон Монголын ард олон цаашид хаашаа явах, юу хийх тухай ярьдаг болжээ. Ярих тусмаа ярианы нь сэдэв өргөжин, утга учир нь гvн болно. Бас энэ хооронд Эрдэнийн хувьд их өөрчлөлт буй болжээ. Тvvний уулаас сэргэлэн ухаан өргөжиж, олон жилийн өмнө бичигдсэн хэдэн хуучин монгол номын хvрээнээс халин гарч, одоо цагийн нийгэм улс төрийн асуудалд идэвхитэй нэвтэрч байлаа. Петртэй ярьж байхдаа Эрдэнэ улс төрийн бодлогын нарийн явдлыг ойлгож, тvvний цаадах учир утгыг эрэгцvvлэн бодох тvлхvvрийг олж авна.

— Та нар л бидэнд их тус боллоо доо. Та бvхний л хvчээр улс орондоо бид эзэн нь болов. Монгол хvн энэ ачийг vеийн vед мартахгvй гэж Эрдэнийн хэлэхэд Петр инээмсэглэснээ,

— Эрдэнэ минь vvнийг нэг талаас нь харж огт болохгvй. Зэвсэг барьсан олон дайсныг та нар бидний тусламжгvй дийлж чадахгvй байсан нь vнэн. Гэхдээ зэргэлдээ орондоо дайсан vvрлэж байхыг хэн ч хvсэхгvй. Гэтэл та нар цагаантантай нийлж тэдэнд нутаг усаа тавьж өгсөн бол бидэнд бөөн гай болно. Бид танай нутагт дур зоргоороо дайран орох эрх байхгvй. За тэгэхлээр та нар биднээс тусламж гуйсан чинь бидэнд монголд цэргээ оруулж, нийтийн дайснаа нэгдэж дарах боломж олгосон. Цагаантан бол бидний дайсан. Биднийг дайснаа дарахад та нар хvч хавсарсан, нутгаа өгсөн. Та нарыг дайснаа дарахад чинь бид хvч хамтарсан хэрэг. Энэ барилцсан ах дvvгийн гараа л тавилцалгvй зvтгээд байх нь чухал! гэж билээ.

Энэ хоёрын ярианы салшгvй хэсэг бол Монгол орны ирээдvйн хувь заяаны тухай асуудал байлаа.

— Танай нэг гол дайсан бол олон зуун жилийн хоцрогдол. Yvнийг давж гарна гэдэг нvсэр ажил даа. Бас Хятад та нараас маш их өр нэхэж байна гэж би саяхан сонссон…

— Тэр өр ч яахав. Тvvнийг Монголын ард тvмэн тавиагvй. Бас чингээд vнэндээ бид олон жил шулуулж, тvvнийг олон хувь нугалан төлсөн юм.

— Хэн тавьсан нь падгvй гээд зэвсгийн хvч, цэргийн сvрээр дайрвал яах вэ?

— Арай та нар биднийг орхихгvй юм байгаа биз дээ. Юу боллоо гэсэн ч vзэж алдаж, vсэрч наалдана даа. Хуучны нэг сударт улс төрийг тогтооё гэвэл эдийн засаг, эрдэм соёл, эр цэргээ базаах нь чухал гэж сургасан байдаг.

— Гол нь хvн, хvнээ мөлждөг ёсыг л арилгах хэрэгтэй. Чингэвэл та нар тvргэн хөгжиж чадна.

— Та нарыгаа л бараадаад байдаг хэрэг дээ.

— Манай хоёр орны зорилго төсөөтэй боловч байдал өөр болохоор бараадаж дууриагаад ч хол явахгvй шvv. Би урьд Монголд байхдаа бvх ноёдыг буудаж орхивол энэ ард тvмэн жаргалын замд орно гэж бодож байсан. Гэтэл танай хувьсгалд идэвхитэй зvтгэсэн ноёдыг би нvдээр харсан. Бас шарын шашин байна. Би чамтай Тамирын голд ярьж байхдаа шашныг устгах тухай ярьдаг байсан. Гэвч тийм ч амар эд биш бололтой. Өмнө чинь устгах ёстой хоёр дайсан байхад тэдний хvчийг нэгдvvлэхгvйг л хичээх нь зөв.

Энэ хоёр Монголын ирээдvйн замын тухай ярихдаа Петр энэ орны тухай асуудлыг шийдвэрлэхдээ юуны өмнө тvvний өвөрмөц байдлыг анхаарах нь чухал гэдгийг онцлон хэлдэг байлаа.

Эрдэнэ ард тvмэнд ардын засгийн бодлогыг тайлбарлан яриа хийхээр явах бvрд нь «Одоо vед танай ард тvмэн, ардын засаг яах бол? Миний мал, хөрөнгийг яах бол? Шарын шашныг яах бол? Надад юу өгөх бол? гэж бодож байна. Yvнийг зөв тайлбарлаж өгвөл тэдний сэтгэлийг татаж, нөхөд олно. Эс чадвал тvлхэж дайсан олно. Өгч чадахгvй юмаа худлаа амлаад эцэст нь өгөхгvй бол итгэл алдана» гэж Петр анхааруулдаг байлаа.

Хойт талын хошуугаар ардын засгийн газар Богд гэгээнийг барьж хар гэрт хийсэн, шарын шашныг устгаж, сvсэгтэн ардыг хядах гэж байна. Мал хөрөнгийг нь булаан авч, эмс охидыг нь хvчирхийлэн бузарлах гэнэ гэх зэрэг элдэв цуурхал дэгдээж олны санаа сэтгэл vймэхэд Эрдэнэ, Петрийн хамт орос монгол нийлсэн арваад цэрэг дагуулан явж билээ.

Ард олонтой нvvр учран, засаг төрийн бодлогыг тайлбарлан хагас сар шахам явахдаа цагаантай нийлж байсан хоёр хошууны ноёнг огцруулан эрхийг нь хасаж, хошууны засаг даргаар олонд нэртэй, бичиг vсэгтэй хvмvvсийг тохоон тавьжээ.

Зуны сайхан өдөр. Эрдэнэ, Петр хоёр нөхдийн хамт жирэлзэн урсах тунгалаг голын дэргэд буудаллан хувцсаа угаан, усанд орж амарч байлаа.

— Эрдэнэ ээ, нэг барилдах уу?

— Зоогоороо газар арчмаар байна уу? Тэр жил Бадарчид унаж байхыг чинь харахад мэхгvй юм байх чинь билээ.

— Дэгдээхэйг намар тоолдог гэж оросын vг байдаг юм. Yзье гээд Петр босож хонгоо алгадан гараа сэлэн дэвлээ.

— Яадаг юм бэ. Yзье гээд Эрдэнэ босоод суниав. Петр «Тэр бөх хэний хэн бэ» гээд хэсэг эргэлдэн гvйснээ шавж гарлаа. Эрдэнэ өмнө нь очиж өрөн зогсов. Петр гэнэт дайран хоёр шуун дээрээс нь атгаж аваад эргvvлж гарлаа.

Цэргvvд тойрон барилдагчдыг хөгжөөн хашгиралдана. Петр баахан эргvvлж байснаа хажуулдуулан тавих vед Эрдэнэ нvцгэн хөлөөрөө Петрийн хөлийг гэтээд нойтон газар дээр тэр хоёр пад хийн унав.

— За хайнцсан. Дахина даа.

— Больё. Алах нь байна. Хоёр гарын булчин сугалчих шахлаа гээд Эрдэнэ гараа сэгсрэн инээв.

Тэр хоёр дахин барилдсангvй. Бvлээн элсэн дээр элгээрээ хэвтэхэд нар араас халаан, элс дороос жигнэж таатай байлаа. Хөх магнаг тэнгэр мэлрэн цэнхэртэж, голын шуугин урсах чимээ чих таалж, зун цагийн ганган байгаль ер бусын тайван, тэнvvн сэтгэл төрvvлнэ.

— Хvний амьдрал аа гэж мөн сонин юм даа. Би Засагт хантай заргалдаж хэрэг буруудаад бат гvнд сууж байхдаа ингээд төрийн төлөө зvтгэж явна гэж зvvдлээгvй шvv дээ. Хvний амь бөхдөө л би тэсэж гарсан юм.

— Хvн шиг бөх, тэвчээртэй амьтан хаа байх вэ. Би Александрын төв шоронгоос оргож зугтаж явтал Ангар мөрний таван алд шахам эгц эргэн дээр тулж ирлээ. Чингээд ёстой л азаа vзэх, эсхvл баригдах болов. Би vсэрч орхисон. 1905 оны хавар юмсан. Манай заводын ажилчид жагсаал хийв. Би эхний эгнээнд явж байтал морин цэргvvд буудсан. Манай эгнээний бvх хvн шархдах буюу vхсэн, гэхэд би шалбараагvй юм шvv. Сум хаагуур минь гарсан юм бvv мэд. Би vхэхгvй хvн шvv.

— Чингэж ч болохгvй. Баян хvн нэг шуурганд, баатар хvн нэг суманд гэдэг. Нэг сум амин газар оноход л гvйцээ шvv дээ.

— Хvн vхнэ гэж бодвол юу ч хийж чадахгvй. Yхнэ гэж бодсон хvнд ч чадал огт байхгvй. Тийм vv?

— Нээрээ ч тийм юмуу.

— Манайх дорнод фронт руу гарахад бага хvv минь «Аав аа чи намайг унтахаас өмнө ирэх vv?» гэж асуусан юмсан. Тvvнээс хойш бvтэн дөрвөн жил боллоо.

— Гайгvй дээ хөө. Удахгvй уулзана.

— Тийм ээ. Дахин хэзээ ч салахгvй гээд Петрийн нvд нь сайхан уулзалтын тэнэгэр баяраар гэрэлтэн, зангидсан гараараа торгон элс рvv хvчлэн шааж байлаа.

Ингэж ярилцан байтал нэг хvн сандран ирж төдий л хол vгvй газар Довчин бэйс арав гаруй хvний хамт дээрэм хийж архидан яваа мэдээг авчрав.

— Уухай. Хар яргачин чи надтай энд дайралддаг буй. Одоо хоёулаа Гэрэлийн талаар дансаа бодох цаг ирсэн гээд Эрдэнэ ухасхийн босов.

— Юу ч гэсэн хойшоо мэдээ явуулъя гэж Петр хэлээд бас бослоо.

Эрдэнэ хоёр хvнийг Даржаа баатарт хэл хvргэхээр Сан бэйсийн хvрээ рvv явуулаад өөрсдөө дээрэмчдийн байгаа газар тийш яаравчлан довтлов. Гэтэл Довчин бэйсийнхэн мэдэж зайлан одсон байхад нь мөрдөн хөөж явсаар хоёрдахь өдрийн өглөө нь гvйцтэл өмнөөс нь буудаж эхлэв.

Өглөөний нар уулын толгойноос салан ядаж байсан vед буудалцаа эхэлсэн бөгөөд Эрдэнэ нөхдийн хамт баруун талд нь байраа эзлэв. Хурц нарны гэрэл нvд рvv нь гялбан цохиж дайсныг олж харахад vлэмж хэцvv ажээ. Бас дайсны нэг нь аюултай мэргэн буудаж эвгvй л хөдөлбөл магнайд сум зоож орхих гээд байлаа.

— Нар дээр гартал босох ч vгvй, босгох ч vгvй байхыг бодъё гэж Эрдэнэ нөхөддөө хэлээд аятай байр эзлэв.

Энэ зуур Эрдэнийн талын хоёр монгол, нэг орос цэрэг мэргэн буудагчийн суманд өртөн алагдав.

Эрдэнэ Петр хоёр нэг том чулууны ард зэрэгцэн амжиж хэвтэв. Довчин бэйсийн талд хэд хэдэн цагааны орос цэрэг байгаа нь тодорхой харагдана. Эрдэнэ дайсны байрыг ажиглах гэж vл мэдэг өндийх гэтэл малгайны нь оройг сэт буудаж орхилоо.

— Бууд, хөдлөх нь байна шvv.

—Хамаагvй хөдөлж тун…гэснээ Петр дуугvй болж гохоо мултлахад дайсны нэг нь нам унав.

Петр биеэ далдлах, мэргэн буудахын эрдмийг нэвт гарамгай сурсан ажээ. Дайсны хөдөлсөн бvхэн тvvний суманд оногдон нэгмөсөн далд орж байлаа. Эрдэнэ ч мөчөөгөө өгөхгvй буудаж дайснаас хоёрын зэрэг хvнийг алах буюу шархдуулав бололтой. Хоёр талаас буу тасралтгvй дуугарсаар vд өнгөрч эхлэв.

Нэг харвал хөх торгон дээлтэй том тарган хvн сохор номингийн овгор хар шороогоор далдлагчаа болон цаад талын мод руу намрын тарган тарвага шиг халбалзан мөлхөж байхыг хараад Петр буугаа чиглэн гохоо дарах гэтэл Эрдэнэ угзран зогсоож «Довчин! амьдаар нь» гээд ухасхийн бостол «галзуурав чи» гээд Петр мөрөн дээрээс нь шvvрэн хvчтэй дарахдаа өргөн цээж нь хаднаас мултран гарлаа.

Яг энэ vед Эрдэнийн гэнэт шоволзсон толгойд чиглэсэн цагааны мэргэн буудагчийн сум тvvний магнайн оронд Петрийн цээжинд нэвтлэн орлоо.

Цэнхэр тэнгэр эгшин зуур харанхуйлан бvх юм эргэлдэн манарч, хvчирхэг том бие нь тэнцvvрээ алдан vхлvvт шархадсан Петр Эрдэнийн гар дээр налан унав.

— Ээ халаг минь. Өгөр надаас боллоо гэж хашгираад Эрдэнэ нөхрөө тэврэн авлаа.

— Аягvй буудаж байна гээд Петр инээмсэглэх мэт болсноо цээж нь хэржигнэн сум туссан газраас нь хvрэн цус бургилахад бие нь татганан нvдээ хагас анив. Эрдэнэ цус бургилан буй газар нь дарахад төдөлгvй бvх гар нь улаан болов.

— Тэр буу … гээд Петрийн гар нь сарвалзан өндийх гэснээ ам нь ангалзан чичрээд бие нь хөшин талийгаач боллоо.

—Петр Петр гэж Эрдэнэ хашгираад нvд нь харанхуйлан хорвоо vргэлжилсэн гялтгар улаан толбо болон хувирав.

Эрдэнэ нөхрийнхөө цээжийг биедээ наан чанга тэвэрч «Петр Петр» гэж сулхан давтсаар нэг хэсэг хөдлөлгvй суухад бvх юм нь улаан цус болов. Хvнд гашуудалд ухаан алдтал цохиулсан Эрдэнэд юу болсон тухай бодох тэнхээ байсангvй. Нvд нь гялтганан гөлөлзөж эрvv нь сулран цус нь дvvрч бахардсан зvрх нь «ээ халаг Петр минь» гэж давтана.

Бууны дуу тасраагvй байсан авч Эрдэнэ тvvнийг огт сонссонгvй. Нэг ширхэг ч амьд юмгvй болсон мэт хар хорвоо Эрдэнийг хавчин дарж байлаа. Ингэж хичнээн сууснаа ч, vлдсэн ганц улаан цэрэг нь vхтэл буудалцсаар хvнд шарх олсныг ч мэдсэнгvй. Ганцхан нуугдаж байсан хаданд нь сум тусаж улихад «энэ чинь юу билээ» гэсэн бололтой тэр зvг гайхан харлаа. Петрийн жижиг буу хэвтэж байгаа нь нvдэнд туслаа. Тvvнийг авах гэж мөлхөн гар нь хvртэл зvvн хөл рvv нь хvнд юмаар хvчтэй нудраад авах шиг болов. Эрдэнэ хөдлөх гээд чадалгvй, дайсны зvг харвал хоёр хvн зогсож байлаа. Шилбийг нь даган бvлээн цус урсаж байгаа нь тод мэдэгдэн тал бие нь бадайран мэдээ алдаж эхлэв.

Эрдэнэ Петрийн жижиг бууг хормойдоо далдлан бариад хөдлөлгvй хэвтэж байв. Нар баруунаа хэлбийж, шар туяа цацран газар дэлхий хачин нам гvм болж юм бvхэн амьсгалаа хураасан мэт ажээ. Ингэж нэгэн хэсэг болтол ойрхон шиг хvн ярих сонсогдов. Нvдний булангаар харвал хоёр морьтой хvн ойртон ирж явлаа.

Хараач! Нэг нь Довчин ажээ. Эрдэнэ хормой дороо жижиг буу бэлтгэв. Цагаантны талаас модонд орж нуугдсан Довчин, мэргэн буудагч орос хоёр vлджээ.  Хvнд шархадсан боловч амьтай байсан хоёрыгоо тээр дараа болно гэж жадлан алаад Эрдэнийхний буу зэвсгийг хураан авах гэж ирж байгаа нь энэ билээ.

Довчин алагдсан нэг монгол цэргийг хэд дахин өшиглөөд буугий нь авч нөхрийнхөө хамт шууд Эрдэнэ рvv ирэхэд нь мэргэн буудагч руу жижиг буугаар хэд дараалан буудахад тэр найган салгалснаа пид хийтэл унав.

Гэтэл Довчин «Хар гуйлгачин» гэж хашгираад Эрдэнийн гар руу хvчтэй өшиглөхөд жижиг буу нь тэр хол vсрэв. Эрдэнэ бvх хvчээ дайчлан vсрэн босож Довчин бэйсийг барьж авлаа. Шархдаагvй сан бол, ядахдаа цус алдаагvй сан бол Довчинг зажлалгvй залгиж болохсон. Мөч өнгөрөх тутам хvч нь зайлж сулран удаан ноцолдож чадахгvйгээ мэдсэн Эрдэнэ бvхнийг мартан тонгорох гэтэл хөл нь тулгуур болж чадсангvй. Довчин зайлав. Гэвч Эрдэнэ дахин vсрэн барьж авлаа. Шархадсан барс л амиа гарахын өмнө ингэж vсэрдэг байх даа. Эрдэнийн баруун гар Довчин бэйсийн төвөнх мөгөөрсөөс базаж аваад хvчиндээ савж хоёулаа унав.

— Эрдэнэ минь чи яаж байнаа гээд паржигнасан шахмал сөөнгө дуугаар хэлэв.

— Петр. Гэрэл … өшөө гээд Эрдэнэ шvд хяхтнан гараа чангаруулан угзарч ухаан алджээ.

Тэр шөнө амь гарсан Довчингийн төвөнх мөгөөрсийг тас базсан гар нь vнсэн хөх болсон Эрдэнийг Даржаа баатрын цэрэг олж аваад гарыг нь салгаж ядан төвөнхтэй нь огтлон авчээ.

Петрийн шарилыг монгол цэргvvд мөрөвчлөн өргөж явсаар Сан бэйсийн хvрээн дээр ирж билээ.

Монголын ард тvмний төлөө, монгол найз Эрдэнийхээ төлөө, гал усны аюулыг нэвтлэн гарсан алтан амиа өгсөн Петр нvдээ хагас анин хэвтэж байхад vхэл тvvний амийг авсан боловч нvvрэнд нь тогтсон мишээлийг авч чадсангvй.

«Би vхэхгvй хvн шvv» гэж тэр тогтсон мишээл л хэлж байхад цохилохоо аль эрт больсон зvрх нь өөр vг хэлж байв. Олон оны дарлал зовлонгийн эсрэг зориглон боссон монголын ард тvмний хvнд хvчир тэмцэлд зөвлөлтийн ард тvмэн ах дvvгийн халуун гараа сунгаж тусалсан. Ах дvvгийн гараа барилцсан ширvvн тэмцэлд олон аавын хvvгийн ариун цус урсаж алтан амь алдагдсаны нэг нь Тамирын голд алиа Петр гэж нэртэй явсан бөгөөд хожим улаан армийн нэгэн ангийн комиссар байсан эгэл нэгэн орос билээ.

Энэ хvний шарилыг Сан бэйсийн хvрээнээс хойш нэгэн жижиг толгой дээр оршуулж тэнд байсан хvмvvс нэг нэг чулуу тавьсан нь том овоо босжээ.

 

 

IX

Намрын дунд сарын бvлээн хорвоод амгалан тэнvvн сэтгэлийн vр цацаж юм бvхэн тайван тэнэгэр бөгөөд ертөнцийн өнгө шаргалтан хувирч тэртээ холоос гялалзан харагдах суварган хайрханы мөнгөн дуулга сvртэй бөгөөд ихэмсэг харагдана. Өдрийн нар бараг хоймор голлох шахсан vес урд Тамирын зvvн гараас орсон амыг уруудан арилжаа хатиртай, сумлан зассан дэлтэй зээрд морь унасан хvн дөрөөн дээрээ vл мэдэг жишvv жийгээд яралзтал галгиулж явлаа.

Энэ бол Итгэлт, Хөх өнгийн нарийн шандан дээл дээр ногоон бажгир дурдан бvс өргөн биш боловч тvшиг болохоор ороож, зузаан наамал ултай хар булигаар гутал өшиглөөд ногоон эмжээртэй цэнхэр одончvv юvдэн дагзан дээрээ зангиджээ. Yлэмж нарийн ураар өлзий хээ сийлж цохисон хар төмөр хэт бэлтэй vйс яс алаглуулж хийсэн иштэй мухар тохой орчим хутга ардаа хавчуулжээ. Хэрэглэсэн бvх юм нь гангалах, дэгжирхэх хvслээс ангид боловч ингэж явахад нь зохимгvй буюу илvv гэж хэлмээр юм огтгvй ажээ.

Гэрээрээ өчигдөр гарсан боловч холдож чадалгvй архидаж хоноод өглөө мордож газар дөхөх гэж айлд оролгvй довтолжээ. Гэтэл хэт ууснаас бие хөшилдөн, толгой хvндэрч эсгийгээр балбуулсан юм шиг бэмбийн дvйрч явахын аргагvй болоход бага vдийн орчим тогоо нэрж байгаа айлд бууж чанга гарсан халуун архи том мөнгөн аягаар хоёр удаа дугтармагц биеийг нь барьж байсан vл vзэгдэх нажидтай хvлээс задран ясны нь хөлс чийхран нэг л аятайхан болов.

Итгэлт энд дэмий тэнэж яваа биш, Заяын шавийн нэг айлаас унагатай гvv гурвыг авах өрөө нэхэж авах гэж яваа нь энэ билээ. Өглөө vvрийн гэгээгээр замыг нь өвөр дарж чоно огтлоход баяртай мишээж «Авлага бvтжээ» гэж өөртөө шивэгнэв.

Итгэлтийн ажил vргэлж бvтэмжтэй байдаг болохоор бэлэг дэмбэрэлтэй учрал тохиолдвол баясдаг. Харин муу ёрын учрал тохиолдвол «Азтай аавын хvvд энэ юу болох вэ» гэж бодож явдаг хvн.

«Тэнгэртэй яваа хvнд чөтгөр ч саад хийж чадахгvй, тэнгэргvй яваа хvнд бурхан ч тус болж чадахгvй гэж заримдаа хэлдэг юм»

Урд Тамирын өргөн хөндий зөөлхөн хөх униараар мансууран найгаж, дэлгэр зунаас салан ядаж байгаа дэлхий өвөрмөц гоёмсог бөгөөд дэгжин ажээ.

Зээрд морь толгой хаялан хатирч, халуун архи биед нь таран явсаар өндөр ургасан улиасанд орлоо. Сэрvvхэн салхи өмнөөс нь тасалдан vлээж, өвлийн гvн нойрондоо бэлтгэж зуны чимгээ хаян биеэ хөнгөлсөн улиасны орой салхинд битvv шуугин, товцож эхэлсэн газар гишгэсэн морины төвөргөөний пад пид, пад пид гэсэн чимээтэй нийлэн нэгэн зvйл намрын дохио өгнө.

Учраатай айлаа сураглаж урд Тамирын өмнө этгээдэд байгааг мэдэв. Харин чухам хаа байгааг яг хэлээд өгөх хvнтэй тохиолдоогvй учир ойртож очоод сураглах хэрэгтэй болжээ.

Голын захад бууж морио услан нvvрээ угаав. Тамир тунгалаг тэр тусмаа намрын тамир бvр ч тунгалаг ажээ. Сvрэг загас өмнvvр нь яралзан өнгөрөхөд чулуу аваад шидвэл бужигнан дөрвөн зvг найман зовхист бутрав.

Итгэлт инээмсэглэн босов. Бие нь улам ч хөнгөрөн тавиун тавтай болоход гэдэс өлсөж байгаагаа мэдэв. Амгайвчилсан морио хазаарлаж мордоод Тамирыг гарч явсаар удалгvй улиасны захад гарахад гадна нь сарлагийн ганц торой аргамжсан нэг бор гэр харагдав.

«Орж айлаа ч асууя» гэж бодоод шууд очиж уяан дээр нь зогсоод “нохой хорь” гэж хангинасан төмөр дуугаар уянгалуулав.

Гэрээс хуучин хvрэн дээлтэй чавганц гарч ирээд ирсэн зочин руу ямар ч хvндэтгэлгvй хуцаж байсан дөрвөн нvдтэй улаан халтар нохойг барьж авлаа.

Бvдvvн халтар нохойн суран хvзvvвчнээс бариад «аахай чи тэгээрэй» гэж байгаа авгайн дэргэдvvр Итгэлт гарахдаа «сайхан намаржиж байна уу» гээд гэрийн vvдэнд очсоноо нvд нь орой дээрээ гарч биеэ хураан зогсов.

Итгэлтийн нvдэнд vнэхээр vнэмшиж боломгvй хачин юм харагдав. Хуучин хөх дээлтэй эмэгтэй цааш харж суугаад хонины хашаа засаж байгаа нь ийм байдалд оруулжээ. Тэр эмэгтэйн бvдvvн хар гэзэг, гунагар хvзvv, нарийхан бөгөөд ер бусын гоолиг бэлхvvс нь олон удаа тохиолдсон танил боловч одоо ингээд байж баймааргvй хvнийг санагдуулав. «Байх ёсгvй дээ» гэж Итгэлт шивэгнээд авгай руу ярвайн харлаа.

Нохой хvзvvдэж байгаа авгай ч гэрийн нь vvд дээр гөлрөн зогсож байгаа хvнийг гайхан хэсэг байснаа нугалаа бvрд нь хатуу амьдрал бат шингэсэн нvvрэнд нь баярын туяа алгуурхан тодров.

—Долгор, хvv минь эргээд хараач гэж ер бусын эелдэг бөгөөд долгилсон дуугаар хэлэв. Энэ авгайн нэрийг Дэжид гэдэг. Өвгөнтэйгээ хамт амьдардаг бөгөөд гарсан гурван хvvгээс нь vлдсэн ганц нь Заяын хvрээн дээр сууж байгаад хvрээ оржээ. Явснаас хойш арав гаруй жил болсон авч нэг ч удаа буцаж ирээгvй. Сонсвол гандан гэгч ариун номын оронд суугаа ном, эрдэм бясалгаж байгаа сурагтай байв. Гэтэл нэг намар ариун шашны мөр хөөсөн тэр хvv нь цагаан бурхнаар нас барсан тухай гашуудалтай сураг сонсож өвгөн дан мориор хvрээ орвол гарцаагvй vнэн байв. Ингэж хоёр хөгшин их говийн хуурай хөрсөнд байгалийн ямар нэгэн тохиолдлоор ургаж том болоод дөрвөн зvг найман зовхист цацсан vрээс нэг нь ургалгvй өмхөрч байгаа тоорой шиг өнчрөн хоцорчээ.

Өвгөний нэрийг Баяр гэдэг бөгөөд уул нь урд Тамирын эхээр нутагтай Жамсран бэйсийнх гэдэг жижиг засаг хошууны айл юм. Олноо өргөгдсөний тавдугаар онд Заяын гэгээн Богдын дэмжлэгээр тэр хошуунаас арав гаруй өрх таслан дээрэмдэж авсны нэг нь Баярынх ажээ.

Хэдэн жилийн өмнө урд Тамирын бургасанд өвөлжиж байхад энэ нэг явдал болсноос хойш Баярынх ам гурвуулаа болжээ. Тэр жил өнтэй байснаас Тамирын гол харз элбэг бөгөөд хэд хэдэн нугас ч өвөлжжээ. Нэг өдөр Дэжид авгай бургас тvvгээд голын захаар явж байтал усны нөгөө талаас хөх дээлтэй толгой нvцгэн эмэгтэй хvн ирж явлаа. Бургасны чөлөөгөөр ажиглавал vс нь сэгсийн хийсэж, хөл нь салдар балдир яваа нь галзуу буюу согтуу аль нэгний тэмдэг бололтой. Энэ бол Долгор байлаа. Иш Долгор минь чамайг зовлонгийн туйлд хvрээд ухаангvй гэлдэрч явахад чинь сайн санаат хvн харж байсныг хэн мэдэх билээ. Тамирын бургас тvvнийг нуужээ.

Долгор шууд явсаар уур савссан харз руу ороод гар нь хоёр дахин гялалзан мөсөн доогуур далд орж билээ. Тэр vед «Хорвоо чи хvний зовлонд цадах болоогvй юу?» гэсэн гаслангийн дуу хангинан гарсан юмсан.

Дэжид гуай дуу алдан хашгирч эмэгтэйн орсон харзаас арваад алхам байгаа хөлийн цоорхойд гvйн очтол ухаангvй болсон Долгор хайргадан урсаж ирэхэд нь хормойноос нь барьж авлаа.

Дэжид гуайн сандарсан дуугаар ойрхон шиг бургас огтолж байсан Баяр гуай сандран ирж хоёр хөгшин Долгорыг дамжлан гэртээ авчраад биенээс нь хувцас хунарыг нь салгаж хэсэг зуур тvрvv урагш нь харуулан хэвтvvлжээ. Хамар амнаас нь ус баахан гоожиж байснаа амьсгаа ороход нь vзvvрсгэн нэхий дээлд битvv ороожээ.

Шөнө нь бvр ухаан орсон боловч халууран хэдэн сар vлгэн салган өвчтэй байлаа. Алдаг оног хоолтой байсан боловч сайхан сэтгэлт хоёр хөгшний асралтын ач, өргөлтийн сайн, залуу чийрэг биеийн хvчээр хавар нь тэнхээ тамир цог жавхаагvй боловч эрvvл хvн болжээ. Зун нь бvр тэнхээ орж Баяр, Дэжид хоёрт төрсөн vр шиг нь хайрлагдан, тэдний бvх хөрөнгө нь болсон хоёр сарлаг, нэг хайнагийн шарыг бөөцийлөх ажилд тусалдаг болжээ.

Долгор өөрийн биед оногдсон энэрэлгvй хатуу амьдралаа уйлан байж ярин өгөхөд «Хvv минь амиа хорлосон хvн чинь эрлэг номон хааныд хvний амины хэрэгтэй очдог юм гэдэг шvv хөөрхий. Ийм сайхан залуу хvн яаж vхэж болох юм бэ. Амьд явсан хvн алтан аяганаас ус уудаг юм» гэж Дэжид гуай зэмлэн сургав.

— Би vхье гэж бодоогvй. Харин ухаангvй явсаар тэр харзанд орчихсон. Дэндvv их зовлон намайг сохолсон юм гэж Долгор хариулжээ.

Yнэндээ Долгор vхье ч гэж бодоогvй vхэхгvй ч гэж бодоогvй, хvнд зовлонгийн пад харанхуйд бэдчин амьдралын нь найдварын ганц зул болсон хvvгээ эцгийнхээ хойноос хэлэлгvй явсныг сонсоод бодох, харах чадлаа алдсан билээ.

— Сохорсон … зовлонтой хvн сохордог юм бол энэ хорвоо сохроор дvvрэх сэн. Хорвоогийн хvний жаргалтай нь нар сар шиг байхад зовлонтой нь од шиг олон байдаг юм гэдэг шvv гэж Баяр гуай хөмсгөө зангидан vлэмжийн гvн бодол болон хэлжээ.

Сайн санаат хоёр хөгшин зовлонт бvсгvйд амьдралын итгэл буй болгож өгөх гэж vлэмж хvч зарсан. Энэ зvтгэл нь ч талаар өнгөрсөнгvй.

Долгорыг явснаас хойшхи тав дахь өдөр урд Тамирын эрэг, яг Долгорын орсон харзын ирмэг дээр морьтой хvн ирээд «Ээ бурхан минь. Яасан хатуу хорвоо вэ» гэж хашгираад залбиран морины амыг эргvvлж нvдээ анин маань мэгзэм холин уншаад давхин арилжээ. Тэр бол Ням гуай байсан юм. Гэвш ламын явуулсан хайнаг тэргийг авч Долгорын ор сураггvй алга болсныг сонсоод Итгэлт «Юу ч гэсэн Хонгортой уулзаад ир» гэж Нямыг явуулжээ.

Ням, Хонгор хоёр элдвээр сураг тавьсан боловч юу ч олж мэдсэнгvй. Аргагvй болсон Ням буцахын өмнө хvрээ эргэж яваад нэг авгайгаас асуусан чинь «Хэдэн өдрийн өмнө согтуу галзуу нь мэдэгдэхгvй залуухан бvсгvй хажуугаар минь өнгөрсөн. Би гайхаж хойноос нь хараад байсан чинь тэнд малгайгаа хаяад авалгvй явсаар Мааньтын шилээр давж бараа тасарсан» гэжээ.

Ням заасан зvг рvv хэсэг яваад сэжиглээд хэн ч авалгvй хэд хоносон лоовуузыг цасан дээрээс олжээ. Тэгээд Хонгор хvv Чимэгийн хашаанд уяж орхисон морио авч унаад Долгорын мөрийг мушгин явж Тамирын голын эрэгэнд тулаад буцжээ.

Ням буцаж очоод Долгор бvсгvй урд Тамирт унаж vхсэн тухай яриа тарааснаар барахгvй Луу гvний хvрээн дээр очиж багш ламдаа даш хадаг, мөнгө янчаан Эрдэнэ хvрээ орж ирэхдээ Долгорт авчирч өгсөн ногоон дурдан бvсийг1 барьж зуурдаар vхсэн бvсгvйн бодийг хөтлvvлээд бас зургаан толгой шvдэнз тарааж ерөөл авчээ.

Итгэлт Долгорын vхсэнийг сонсоод царай нь барзайн хувирснаа өөрийн биш зэвхий дуугаар «Нэг нь төрж байхад нөгөө нь vхэж байдаг хорвоогийн ёс болохоор яая гэх вэ дээ» гээд босож мордоод хvрээн дээр очиж дөрвөн гэлэнгийн гvнрэг хуруулсан бөгөөд гудамжинд багшийндаа орох ээлж хvлээсэн арав гаруй лам нар дайралдахад нь дэргэд нь очиж өврөөсөө нэг мөнгөн янчаан гаргаж «Лам нар минь ерөөл айлтгая» гээд дунд нь өгчээ.

Буцах замдаа «Өгсөн нэг янчааныг минь хуваах гэж дээлдээ хvрдэггvй байгаа даа» гэж бодоод инээх гэснээ гэнэт царайгаа хувирган дуугvй болжээ.

Сайн зантай хоёр хөгшний тvшигт орсон Долгор хvнтэй уулзахгvйг хичээн, хонь хариулж явахдаа нөхөр хvv хоёрынхоо тухай бодно.

Өөрөө Эрдэнийн өмнө аргагvй гэмтэйгээ мэдэвч хvний газар, ямар ч нинжин сэтгэлгvй орхиж алга болсон Эрдэнэд гомдоно. Харин хvvдээ гомдох сэтгэл Долгорт байсангvй. «Хөөрхий бид хоёроос болж тэр нялх амьтан хvний нутагт ямар зовлон vзэж яваа бол» гэж бодоход зvрх эмтрэн нулимс нь хаалтгvй асгарна. Эрдэнийн тухай бодохдоо өөрийгөө зөвтгөхийг хичээнэ. Батын тухай бодохдоо өөрийгөө буруутгахыг хичээнэ.

Өдөр бvр хэдэн удаа уйлах учраас нvд нь vргэлж хавантай явах бөгөөд нэгэн удаа гэзгий нь самнаж байсан Дэжид «Хvvгийн минь толгойд хэд хэдэн цагаан vс буй болчихжээ. Залуу хvнд тусгvй. Зулгаагаад хаячихъя» гэхэд нь Долгор «Хэрэггvй ижий минь зовлонгийн минь тэмдэг болон vржиг. Ижий би сахил авч  чавганц болох юмсан» гэхэд нь авгай нулимсаа асгаруулан «хvv минь болохгvй, эм хvн бузар арилаагvй байхад сахил хvртэж болдоггvй юм гэнэ билээ» гэжээ.

Долгор шинэ амьдралдаа дасаж хоёр хөгшний төрсөн охин шиг дотно болж ажилд нь туслан Эрдэнэ, Бат хоёрыг бодож зvvдлэн явсаар хувьсгалтай золгожээ.

Амьдрал өөрийн батлагдаагvй хуультай бөгөөд хэн бvхнийг тvvгээрээ хөтлөн залдаг жамтай. Энэ ч учраас Долгор амьд яваа болохоор амьдралын хатуу хуулиар залагдаж байв. Ойроос Долгорыг нутгийн нэг бэлбэсэн эр Содном гэгч сууя гэж хоргоодог болов. Анхандаа «сууя» гэдэг vгийг жигшин тvvнийг хэлсэн Содномыг хөөдөг байсан бол сvvлдээ «хэрэггvй Содном минь. Би нөхөртэй хvн» гэх боловч тvvний vгийг тэвчээртэй сонсон байн байн санаа алдаж байдаг болов.

Содномын гуйлт Долгорын зvгээс талархал аваагvй боловч тvvнийг амьдралд ойртуулж, амьд явахын баяраар ундаалж байсан сан. Долгорын сэтгэлд амьдралын хvсэл эрмэлзэл аажим боловч зогсолтгvй хуримтлагдан томорсоор байлаа.

— Залуу хvн хэдий болтол ганцаар явах юм бэ. Ханьтай болбол дээр байх. Өвгөд дээдэс нь төлөв томоотой л улс юмсан гэж Долгор, Содномын яриаг мэдсэн Дэжид авгайн хэлэхэд:

— Зvгээр л хvн шиг байна. гэвч би Эрдэнийн амьд байгааг хараагvй цагт хэнтэй ч суухгvй гэж хэлээд Долгорын уйлахад Дэжид гуай ч хайлж гардаг байлаа.

Содном бараг өдөр бvхэн ирж Долгорыг гуйна. Долгор ч хөдлөхгvй хатуу байлаа.

— Долгор минь. Би чамд сэтгэлтэй болжээ. Ингэхэд чи дэндvv хатуу аашилж байна даа. Амьдралд далавчаа хугалуулж элгээ эмтрvvлсэн бид хоёр бие биедээ тvшиг бvтэн элэгтэй болж болох сон. Жаргал тун ч ойрхон байна сан.

— Содном минь би хvний ёсолж авсан эхнэр шvv дээ.

— Тийм нөхрөөр яадаг юм бэ?

— Чи намайг битгий зовоо. Би Эрдэнийг амьд явахыг нь хараагvй цагт хvнтэй суухгvй. Содном минь чи амьдралаа бод. Намайг хvлээж огт болохгvй.

Содном Долгорыг зөвхөн хань гэж бодсонгvй. Долгорын гуа vзэсгэлэн, тvvний дорой зөөлөн мэт боловч эрс хатуу зан, сэтгэлийг нь эзэлж, зөвхөн Долгортой суусан цагт өнчрөл бэлбэсрэлийн хатуу хайрцгаас гарч чадах мэт бодогдоно.

Долгорт Содномыг жигших сэтгэл байсангvй. Зөвхөн өөрийгөө Эрдэнийн ёсолж авсан эхнэр гэж хатуу бодсон бодол тvvнийг Содномын эхнэр болохоос хамгаалж байлаа.

Ингэж амьдарсаар нэг өдөр хонины хашаа боож байхад нь уяан дээр буусан Итгэлт араас нь хараад таньжээ.

— Долгор хvv минь эргээд хараач гэж Эрдэнэ ирлээ гэж андуурсан Дэжид гуай хэлэхэд Долгор эргэвэл нvд нь дугараг болсон Итгэлт зогсож байлаа.

Долгорын нvд хорслоор дvvрч гөлөрснөө амьтан руу гэтэж байгаа шилvvс шиг биеэ хураан хөлөө алгуурхан зөөж явсаар Итгэлтэд бараг тулж очоод «Миний зовлонд чи бас цадаагvй юу» гэхэд Итгэлт худлаа инээмсэглэн «Чи минь юу болж байна. Амьд уулзсандаа баярлах ёстой биш vv? Юу ч гэсэн золгоё» гээд гараа сарвайхад Долгор хөдөлсөн ч vгvй дуугарсан ч vгvй. Гэвч тvvний нvд чаддаг сан бол Итгэлтийг тасчин идэхээс буцахгvй байгаа сэтгэлийг илчилж байлаа.

— Долгор минь би чиний хойноос Ням гуайг явуулсан шvv дээ. Харин цаад зөнөг чинь хутгаж орхисон. Гэтэл би өнөө өглөө чамайг энд амьд байна гэж сонсоод тус болъё гэж ирсэн…

— Уухай, Надаас чамд авмаар юм бас байна уу?

— Иш. Тусалъя. Тус болъё гэж ирсэн гээд байна шvv дээ. Итгэлтийн хурц нvд ингэж байхдаа Долгорыг ажиглав. Урьдын Долгор биш болжээ. Тvvний нvvрэнд оргилж байдаг амьдралын гал, идрийн цог жавхлангvй болсон авч насжин тогтсон эмэгтэй хvний намбатай гуа vзэсгэлэн буй болжээ. Дөрвөлжин магнайд нь буй болсон vрчлээ хvртэл шуугдан хацар, нарийсаж, өндөржсөн хамартай яг л дvйжээ.

Бас ч Итгэлтийн сэтгэлийн буланд гэмшлийн өчvvхэн туяа байсан нь Долгортой учрахад пvр пvр хийн сэргэж ширvvн харьцахыг хориглож байлаа.

— Чи бушуухан зайл гээд Долгор ухасхийхэд Итгэлт зайлж хөөрхий эмэгтэй таварцаглан унав.

Дэжид авгай Долгорыг тэврэн өндийлгөж «хvv минь тайвшир» гээд Итгэлт өөд харснаа

— Чи чинь Итгэлт vv гэж асуув.

— Тийм ээ. Би Итгэлт гэж тайван бөгөөд бардам хариулав.

— Тэгвэл хvv минь явж vз. Энэ хvvхнийг дахин тамлах хэрэггvй.

Итгэлт явсангvй. Эндээс бушуухан явсан чинь дээр. Юу хийх юм бэ гэж нэг сэтгэл хэлэвч нөгөө сэтгэл нь vvссэн гал өчvvхэн боловч унтраагvй орхивол их тvймэр болж магад байдаг болохоор болбол vvнтэй эвлэрээд явбал зvгээрсэн гэж зөвлөж байлаа.

— Долгор минь урьдын явдлыг мартаж, хойтын амьдралыг бодвол дээр биш vv? Би чамд тус болоход бэлхэн л байна.

— Бушуухан зайлаад аль. Тэр л надад тусламж … гэж Долгор өндийн шийдэмгий хэлжээ.

Итгэлт эвлэрч чадсангvй явжээ. Харин нутагтаа эргэж очоод Долгортой уулзсанаа хэнд ч хэлээгvй бөгөөд хойно Долгор амьд гэдэг vгээр санаснаа хийсэн нэгэн цагт алсын бодолтойдоо хэмжээлшгvй баярлан бахархаж билээ.

 

Х

Тvргэн урсгал, шил шиг тунгалаг усаараа тоглон гайхуулж байгаа Тамираас Итгэлтийн адуу ус уугаад билчээртээ азарга азаргаар цувран гарахад тvvний хойноос хээр морь унаад бөгсөнд нь булцуутай нарийхан хар модон уургаа барьсан Хонгор явна.

Хонгорын морь хазаар даран хөндөлдөж, уурга нь савлан сvртэй бөгөөд ихэмсэг харагдана. Ингэж хэсэг явснаа бууж олмоо чангалаад уургаа газар хаян мордоод адуугаа vргээн давхиснаа мориныхоо хажуу тал руу унжин чулуу шvvрэх гэж оролдоно.

Хоёр дахин мориноосоо ойчсон боловч сургуулиа зогссонгvй. Заримдаа гарын vзvvр нь газарт хvрэвч чулуу авч vл чадна. Сvvлийн хэдэн өдрийн турш Хонгор морины хурд дунд чулуу шvvрэх сургууль хийсэн билээ. Эцэст нь газар хvрдэг болсон. Гэвч чулуу авч бас л чадахгvй байлаа.

Нэг удаа ойчсоны дараа зvvн хөл дээрээ майжигнан доголж морио хөтлөн хэсэг явснаа мордож «заавал болгоно доо» гэж шvд зуун шивэгнээд мориндоо ташуур өгөв.

Уулаасаа омголон морь ташууранд улам галзууран хурдлав. Хонгор буруу тал руугаа унжин бөөрөнхий чулуу шvvрэн автал нөгөө талын хөл нь эмээлийн дээгvvрээ давуулсан дөрөөнөөс мултран өрөөсөн хөлөөрөө дөрөөндөө чирэгдэв.

«Дөрөөндөө чиргvvлж, дөрвөн мөчөөрөө тасчуул» гэсэн хараал бол монгол хvний хамгийн булай хараал билээ. Морь нь vргэж улам хурдлав. Хонгор ойн буун газар цохилж, гар нь сарвалзан, дээл нь сэвсэлзэж морио улам vргээнэ.

Ашгvй аз болж гутал нь сугаран Хонгор vхсэн элээ шиг навсайн vлдэв.

Салсан гутал нь хаягдаж, vргэсэн морь гөлмөө дэрвэлзvvлэн адууны зvг харвасан сум шиг алга болов.

Нэг удаа босох гээд Хонгор яраглан буцаж хэвтсэн боловч удалгvй нvдээ дахин анин, хөмхийгөө зуун босоод хэдэн удаа дэвхэрч дэвхрэх бvрдээ «ёо» гэж дуу алдаж байв. Өрөөсөн гараараа сvвээгээ барин найган зогсож байснаа адууны зvг алхав.

Сvвээ, суга нь хэд хэдэн газраа тэсэж боломгvй өвдөвч шvд зуун явсаар орхисон уургаа авч хэсэг зогсов.

Нуруу нь хэд хэдэн газраа шалбарсан бололтой халуу шатан хорсоно. Хуучин хvрэн дээлний нь ар шимт ногооны шvvсэнд будагдан хар ногоон болжээ. Чулуу шvvрч болдоггvйн учрыг бодож эхлэв. Урт ганзаганаасаа өрөөсөн гараараа барьж налбал мориноосоо салахгvй мэт бодогдов. Энэ бодол орж ирмэгц морио тvргэн барьж аваад vзэх хvсэл оргилов.

Уургаа чирэн хазганан явсаар эмээлтэй морио барьж аваад буруу талын урд ганзаганд хуйваа залгаад мордов.

Хэд хэдэн удаа шалгаж vзсэний дараа зоригтой гэгч нь зангидсан гарын чинээ чулуу атгаж аваад хуйваа даган эмээл дээрээ гараад гар доторхи чулуугаа ялалтын баяр гялалзсан нvдээр харж инээмсэглэв.

Хонгор инээж, Хонгор баярлаж, бvх болсон явдал, хөхөрч шалбарсан биеийн өвчнөө мартаж сэтгэл нь хөөрөн оргилов. Yд өнгөрөхөд харж цохсон чулуугаа алдалгvй шvvрдэг болсноор барахгvй хоёр талын алинаас ч авч чаддаг болжээ. Уургаа авч гэрийн зvг явахад аяндаа дуу дуулж, хурдалж байгаа морь нь удаан юм шиг Тамирын хөндий явцуу мэт санагдаж байлаа.

Дуу хангинуулан аялж, хурдлан явтал тугал буцаагаад харьж явсан Сvрэнтэй дайралдав.

— Чи хаачаад ирэв? гэж Сvрэн бvлээнээр инээмсэглэн асуув.

— Адуугаа услаад, бас дээд хотоор айл хэсэж яваад ирлээ гэж Хонгор хариулав. Сурсан сургуулиа Сvрэнд vзvvлж эрмэг чадалтай эр болсноо тvvнд гайхуулахаас илvv сайхан юм vгvй болсон Хонгор: «Сvрэн чи намайг хараач» гээд ухасхийн адууны бөөн хомоолоос шvvрч аваад шидсэн чинь гай болж Сvрэнгийн нvvрэн дээр бутрав.

Болчимгvй хийсэн хэрэгтээ гэмшсэн Хонгор толгойныхоо алчуураар нvvрээ цэвэрлэж байсан Сvрэнд юу ч хэлэхээ мэдэхгvй тvмэн гэмшил бадарч барзайсан царай гаргасаар ойртон очлоо.

— Өвчтэй золиг. Мориноосоо унаад vхвэл яах юм бэ гэж Сvрэн өндөр юман дээрээс унаад ямар ч гэмтэлгvй босож ирсэн ганц хvvхдээ загнаж байгаа эхийн дуугаар зэмлэв.

— Би чамайг ононо гэж огт бодсонгvй хэмээн Хонгор гэмшилтэйгээр хэлээд Сvрэнгийн хацар дээр vлдсэн хомоолын vртсийг авах гэж алгаараа илснээ гар нь хацар дээр нь наалдсан мэт хөдөлж чадахгvй болов.

Сvрэнгийн царайд улаан туяа цацран хөдлөлгvй зогсох бөгөөд Хонгорын нөгөө гар нь Сvрэнгийн гарыг атгаж авлаа.

— Чи ингэж байж мориноосоо ойчно доо гэж Сvрэнгийн хэлэхэд зэмлэх, сайшаах ямар ч шинж байгаагvй бөгөөд энэ бол хэлэх юмаа олж ядсан хvнээс арай ядан гарсан vг байв.

Нэг хэсэг ширтэлцэн байсан дөрвөн нvд аяндаа буруулж Хонгор ч аажмаар нэг гараа татаж нөгөө гараа сулруулав. Их хайраар ширтэлцсэн дөрвөн нvд бусад хvнд эв хавгvй болдог боловч бие биедээ улам гуа болдог болохоор энэ дөрвөн нvд ч бие биеэсээ шинэ сайхан зvйл олж аваад буцав.

Бас энд чинь гээд Сvрэнгийн магнай дээр байгаа хомоолын vртсийг зөвхөн хурууны vзvvрээр, нямбай хvн дээл дээрх vсээ авч байгаа мэт цэмцгэрхэн авч няслав.

— Морин дээрээсээ юм шvvрч байгааг аавд чинь хэлнэ шvv гэж Сvрэн зэмлэнгvй хэлснээ тэсэж чадалгvй жуумалзан инээв.

Хонгор ч хөгжилтэй инээв. Сvрэн Хонгорын мөрөн дээрээс аяархан татаж далы нь харснаа «чирэгдээ юу» гэж огцом асуув.

— Чи гvвээд аль л даа.

Сvрэн хэдийгээр хичнээн арчивч ногооны шvvс яаж арилах билээ.

— Хvvхэд шиг. Аав чинь мэднэ дээ. Яана.

— Чулуу шvvрэх чинь халхын сайн эрийн ажил шvv. Би чамайг дvvрээд явъя.

Яршиг, чи өөрөө яв. Хонгор мордож эргэн харсаар, харах бvрдээ дvvрэн хайрын инээмсэглэл бэлэглэж, хариуд нь бас тvvнийг авч явахад ертөнц, амьдрал юутай сайхан байлаа.

Хонгор өдөр өнгөрөх тутам морин сургуульд чадамгай болж давхилт дундаа чулуу шvvрээд гэдрэг нь хvчтэй шидэж чаддаг болсноор барахгvй, дөрөөндөө чирэгдэн яваа дvр vзvvлэн давхиж чаддаг болжээ.

Нэг удаа Сvрэнд сургуулиа vзvvлэхэд тvvний сэтгэлд догдлол, бахархал хоёр хослон байж билээ. Хvнийг хайрлаж, тvvний төлөө догдлол, тvvний хийж байгаа юманд бахархаж байх нь хvн болсны ёстой аз, жаргал гэдгийг Сvрэнг харсан хvн ойлгох байсны адил хайртай хvндээ чадал эрдмээ vзvvлж байгаа хvн ямар хvч самбаатай болдгийг Хонгорыг харсан хvн ойлгож чадах байлаа. Хонгорын сэтгэл баяраар дvvрэн, биед нь уран чадал, хvч зориг бадран, урьд нь олигтой болдоггvй юм нь хvртэл Тамирын урсгал шиг амархан бvтэж байлаа.

Намрын адаг сарын нэг өдөр Итгэлтийнх өртөөний ээлжийн морь явуулах болж аль ороо тарган морьдыг барилахад Тамирын голын шилдэг уургачид цугларав.

Урьд өмнө Галсан иймэрхvv ажлын vед бvхний магтаалыг хvртэж, ярианы гол болон гайхуулдаг байж билээ. Энэ удаа ч Галсангийн уран хаялт, эвтэй бөгөөд хийгий нь дайруулан ямар ч морийг эргvvлдэг таталтыг цугларагсад vгээ олж ядан магтаж байлаа.

Ороо хээр гэж алдаршсан пагдгар зузаан биетэй бор хээр морийг барих болж хоёр ч хvн модон сэтэр зvvж алдав.

— Галсан ах бид хоёрт шургуулаад аль гэж Хонгор хэлэв. Итгэлт хvv нь адуунд эр чадалтай, овоо уургач болж байгааг мэдэх боловч ороо хээрийг шургуулж уургалах өдий гэж бодоод «онгирсон дамшиг минь гуд татуулж vхэх нь vv» гэлээ.

— Ах аа та Хонгорыг мэдэхгvй байна. Айхтар болсон шvv гээд Галсан Хонгор руу харлаа.

— Би эмнэг хvрэн азаргыг тогтоодог юм гэж Хонгор нам дуугаар хэлэв.

— Задарсан дамшиг, билчээрт азарга уургалдаг байх нь ээ гэж Итгэлт дотроо инээн хэлэхэд тvvний vгэнд зэмлэх өнгө огт байсангvй.

Хvv нь ороо хээрийг уургалаад тогтоовол Итгэлтэд тvvн шиг баяр хаа байх билээ.

— Та хоёр тэнд зогсож бай. Бид шахаж өгье гээд Итгэлт эргэснээ зогсож Галсанг дуудаад «Эхлээд цаадахдаа өгөөрэй» гэж шивэгнэн хэлэв.

Хээр морь Хонгор Галсан хоёрын дундуур харвасан сум шиг чавхдан дайрч өнгөрөхөд Хонгор мориныхоо далтай хацраа нийлvvлэн сунаж уургаа хаян эргvvлсэнд нарийхан хуйв морины чахлуураар чавдан орлоо. Харсан бvхэн Хонгорын уран хаялтыг магтахад Итгэлт «Дамшиг минь гуядаад тат тат» гэж эмээл дээрээ тогтон ядан хашгирна.

Хонгор, хээр морийг тогтоосой гэж Итгэлтээс өөр бас нэг хvн сэтгэл, зvрхээ шаналуулан бодож байлаа. Энэ бол хэдэн өдрийн өмнө Хонгор унаж амийг нь мэдvvлж өгсөн бор даагыг унаад vнээ гилж явсан Сvрэн юм. Харин:

— «Аргагvй л уургач хvн юм даа», «Адууны дэргэд нvvр бардам зогсох эр дээ» гэж зэрэг олон сайхан vгийг амтай бvхнээс сонсож сурсан Галсанд атаархах сэтгэл аяндаа оволзов. Учир нь морь уургалах бvрд нь Галсанг мялааж байдаг vг одоо Хонгорыг мялааж байлаа.

— Уургач хvv юм даа.

— Адуутай хvний хvv шиг байна.

— Хуйв нотлоод авч байгаа юм шиг.

— Морио гуядаж байгаа самбаа нь, өнчин хурга уургалж байгаа юм шиг гэх зэрэг хvмvvсийн шагшин ярилцахыг сонсож байгаа Галсан дотор нь харлахдаа «Таталт нь хvчгvй байна» гэснийг анхаарсан хvнгvй бөгөөд гай болж сонссон ганц өвгөн «Нас нь бага цус нь шингэн байна даа. Эр бие гvйцээд ирэх дээр энэ хvvгийн гараас арслан ч мултрахгvй» гээд толгойгоо алгуурхан ганхуулж байлаа.

Уургаа хагас алд ахиулж авсан Хонгор эмээлийнхээ араар суугаад татахад хээр морины нь толгой өөрийн эрхгvй эргэлээ.

—  Дамшиг чинь тогтоож орхилоо шvv гэж Итгэлт бараг хэлж дуусаагvй байтал уурга чирсэн хээр морь баруун уулыг чиглэн хангинав.

Хээр морь Хонгор хvvгийн гарт орлоо эргэлзээгvй болсон хvмvvс юу болсны учрыг олж ядаж байхад Хонгор урд зvгт мориндоо ташуур өгч салхи мэт хурдлав. Хvмvvсийн анхаарал тэр зvг шилжиж гэдсэндээ эмээлээ чирсэн бор даага давхиж байгааг сая олж харцгаав.

Энэ хэний даага вэ. Хонгорын морь уургалж байгааг бахдан харж байсан Сvрэн салхинд хийсэж ирсэн навтасаас vргэж бултсан дааганаасаа унаад, эмээл нь холбирон алджээ. Yvнийг ороо хээрийг тогтоосон бахархалт нvдээ хамгаас тvрvvнд Сvрэнд бэлэглэх гэж харсан Хонгор хараад уургаа хээр морины хvзvvнд сэтэр болгон vлдээжээ.

Улс гvйцэт ухаарч гvйцээгvй байхад Хонгор алдагдсан даагыг гvйцэж очоод мориныхоо хажуу руу налан унжиж эмээлийг нь салгаснаар барахгvй цулбуураас нь барьж авсан ажээ.

Хvvгээ ил магтахыг цээрлэсэн мэт явдаг Итгэлт энэ бvхнийг хараад «миний хvv ч эр болж дээ» гэж чанга хэлэв. Энд байсан хvн битгий хэл, алтан намраар гоёсон дуулим хорвоо, ганц ч vvлгvй цэнхэр тэнгэр, гялалзан жирэлзэх холын аянаа хийж байгаа тунгалаг тамир цөм Хонгорт бахархаж тvvнийг магтан буй мэт эрхэмсэг бөгөөд гуа байлаа.

 

 

XI

Довчингийн дээрэмчид бvрмөсөн устаад шархтай Эрдэнэ өнөөдөр ирж цэргийн эмнэлэгт хэвтжээ гэдгийг Хуягт мэдэж ирээд Төмөрт нууцлан шивэгнэж хэлэхэд гурил элдэж суусан Бат нэг ч vг сонсоогvй атал ямар нэг ёозгvй юм болжээ гэж тааварлав. Зовлон туулсан хvн шинэ зовлонгийн сэжгийг vлэмж соргог хvлээн авдаг бололтой.

Бат босож Төмөр, Хуяг хоёрыг том дугуй нvдээр ээлжлэн ширтэж байснаа айсан зэвхий дуугаар:

— Надаас битгий нуу. Аав минь яасан бэ? гэж шууд асуухад «Би яасан азгvй амьтан бэ?» гэж тvvний гөлөрсөн нvд хэлж байлаа. Хуяг амаа мурилзуулан инээмсэглэх мэт болсноо:

— Дvv минь, аав чинь зvгээр шархтай ирээд эмнэлэгт хэвтсэн. Одоо ингээд очиж уулзъя гэлээ.

Гашуудлын гунигт хар мэдээ сонсоно гэж айн бачимдсан Бат «аав чинь зvгээр шархтай ирээд эмнэлэгт хэвтсэн. Одоо ингээд очиж уулзъя» гэсэн vгэнд баярлан «шархтай…» гэдэн vгийн учрыг бvрэн ойлгосонгvй. Бат дахиад олдохгvй учир нэг сайн амьсгалж авъя гэсэн юм шиг цээж дvvрэн агаар татсанаа:

— За явъя. Тvргэн уулзъя гээд малгайгаа өмсөв.

— Ахад талийгаачийн тухай хэлж болохгvй шvv. Дараа эдгэрсэн хойно нь хэлнэ. Мэдэв vv гэж Төмөр ачдаа хатуу захижээ.

Хvvгээ ороход Эрдэнэ хэвтэж байснаа өндийж магнай дээр нь vнссэнээ дvрлэгэр нvднээс нь тунгалаг хар нулимс дуслав.

«Аав минь ижийн тухай сонсож дээ» гэж бодсон Бат гvн санаа алдаад харцаа буруулан доош харлаа.

— Петр ах ирсэн vv? гэж Бат нэгдvгээрт ачит тэр хvнтэй уулзах гэж оргилсон хvслээс, хоёрдугаарт эхийн нь тухай муухай мэдээгээр элэг нь эмтэрсэн эцгийнхээ сэтгэлийг тvр болсон төөрvvлэх бодлоос асуув.

Эрдэнийн царай барайж хөмсөг нь зангиран, хацар нь татвалзсанаа толгойгоо аажим сэгсрэв.

— Хэзээ ирэх вэ?

— Огт ирэхгvй хvv минь.

— Юу?

— Петр ах чинь намайг хамгаалж байгаад алагдсан гээд нам бөгөөд ямар ч өнгөгvй дуугаар юу болсныг ярилаа. Гэвч Бат «алагдсан»-аас хойшхи vгийг сонсож чадсангvй.

Батын сэтгэлд Петрийн мөнхөд vлдсэн дvрvvд солигдон гашуудлын бөөн хар тээг хоолойд нь зангиран, амьсгалах агаар тасалдаж эхлэв. Тасалгааны юмсын өнгө аажмаар бараантан бvдгэрсээр эцэстээ нэлийсэн хар манан болов.

— Би яасан азгvй хvн бэ?  гэж гунигтаа хахаж тасарсан битvv дуугаар хэлэв.

— Яая гэхэд дээ хvv минь, дайн гэдэг ийм л байдаг байна. Мөн ч ховор сайн хvн юмсан гээд Эрдэнэ байшингийн туургыг цавчилгvй ширтэн байхад бvлээн сувдан хэлхээ хацрыг нь даган бөмбөрнө.

Тэр орой оюутны сургууль дээр гашуудлын хурал болж Бат ямар ч хориглолгvй урсаж байгаа нулимсаа гарынхаа алгаараа арчин байж Петрийн тухай ярилаа.

Луу гvний хошуу наадмын vед тэрэгний аралд хага цохиж өгсөн мөсөн чихэр, хvрээний их чөлөөнд өлсөж байхад нь өгсөн талх бvгдийг яриад «амьд явсан цагтаа ахаа мартахгvй» гээд vг нь тасрав.

— Yхэл юунд ингэж сайн хvний амьдралд ховдог байдаг юм бэ гээд нэг хvн эхэр татан уйлж байсан нь Жаргал байв.

Бусад шавь нар ч гэсэн vргэлж ирж Бат, Жаргал хоёрыг эргэж байсан хөгжилтэй орос даргыг бодон бодон гашуудан байж билээ.

«Ардын цэргийг ерөнхийлөн захирах жанжин Сvхбаатар танаа өргөн гуйх нь:

Оюутны сургуулийн шавь нар бид, улс төрийг минь хамгаалж яваад алтан амиа алдсан Петр ахын өшөөг авахын учир ардын улаан цэрэгт орж хувьсгалын муусайн дайсан нарыг vнсэн товрог болгох хvсэл оргилон байна. Анхааран vзэж бидний хvслийг тогтоон соёрхоно уу?» гэж шавь нар өргөдөл бичээд бvгд гарын vсэг зурж, хоёр хvн томилуулан явуулсныг Сvхбаатар хvлээж аваад «Петр комиссар бол манай монголын ард олны сайн, сайхны төлөө тэмцэж явсан хvн. Та нар ном эрдмээ хичээнгvйлэн сурч, сайн багш нар болох нь дайснаас өшөө авч байгаа хэрэг. Бас цөм залуучуудын эвлэлийн гишvvн болж сургууль дээрээ vvр байгуулж тvvнээ «Петр» гэж нэрлэвэл зvгээр» гэж зөвлөв.

Хэдэн өдрийн дараа оюутны сургууль дээр залуучуудын эвлэлийн vvр байгуулагдаж тvvндээ Петрчvvд гэдэг нэр өгчээ.

Сар гаруй хэвтээд Эрдэнэ суга таягтай боссон боловч vг дуу цөөнтэй, нилээд оворжуу шал өөр хvн болжээ.

Нэг өдөр Төмөр, Дулмаа хоёр ирж удтал ярилцаж байгаад Долгорын гунигт төгсгөлийн тухай хэлжээ. Эрдэнийн царай ямар ч өнгөгvй болоод ганц vг дуугарсангvй. Yнэндээ дуугарах ч чадал байсангvй билээ.

Тэднийг явснаас хойш ганцаар хэвтэж байхдаа өршөөлгvй хорвоод өнгөрvvлсэн амьдралаа бодно. Долгор vхсэн, тvvнтэйгээ би дахин уулзахгvй гэж бодоход сэтгэл нь хөндий хоосон болон өөрийн мунхаг бөгөөд богино ухаан, хатуу сэтгэлийг жигшин харааж «бvх хэрэг надаас гарсан. Надаас болсон. Би дэргэд нь байсан бол хаанаас ийм юм болох билээ» гэж бодно.

Заримдаа өөртэй нь учирсан бvхэн vхэж vрэгдэж байдаг юм шиг бодогдоод «Би гэдэг хvн салах хагацах одонд төрсөн амьтан юм уу» гэж бачимдан өөрөөсөө асууна.

Маргааш нь vдийн хирд Бат ирээд учир тоймгvй уйлахад Эрдэнэ хvvгийнхээ толгойг элгэндээ наан чанга тэвэрч дуугvй хэсэг сууснаа «хvv минь чи бид хоёртой амьдрал арай хатуу тоглож байх шиг…уйлаад яахав. Нэгэнт ийм болсон хойно сэтгэлээ барьж хатуужна. Хvv минь чи миний богцонд байдаг торгыг аваад Дашчойнхорын дацанд аваачиж эхдээ ерөөл айлтга. Бас нэгэн мөнгөн аяга буй. Тvvнийг аваад Консулын дэнж дээр байдаг оросын сvмд өг» гэлээ.

Зэрэг зэрэг болсон гуниг гашуудал Эрдэнийн сэтгэлийг нугалан эвдэх шахаж байлаа. Харанхуй манан Эрдэнийн бодлыг хаан мухардуулж байлаа.

Бат нулимсаа ханцуйгаараа арчих зуур толгойгоо сэгсрэв. Эцэг хvvгээ гайхан харлаа.

— Би аваачиж өгөхгvй.

— Би тэр торгыг чинь ижийд чинь хадгалж явсан юмсан. Тэр мөнгөн аягыг Петрийг буцахад нь бэлэн болгоё гэж бодож байсан юм.

— Би тэр гандан, сvмд чинь очихгvй.

— Аав нь ч эргэж орхилоо. Нэгэнт өгөх гэсэн эзэд нь алга болсон болохоор аваачаад өгчихвөл тус болохгvй ч хор болохгvй байх гэж бодсон юм.

— Ямар ч тус болохгvй. Богдоосоо аваад цөм яргачин, мөнгө өгөөд л гэмгvй сайн хvнийг алдаг юм. Нvгэл гэж яривал тэд л хийдэг гэж Бат хоолойгоо хяхруулан хашгирахад саяхан уйлж байсан нvд нь хорсол, жигшлийн галаар эргэлдэж байснаа:

— Яасан ч өгөхгvй гээд Бат анги Эрэнчинг Богд яаж алуулсныг яриад ёстой яргачин, дээрэмчин гэлээ.

Эрдэнэ хvvгээ ахин шаардсангvй. Батыг явахад нь магнай дээр нь vнсээд «Аав нь юм бодох чадалгvй болоод байна» гээд гэмшилтэйгээр харжээ.

Эрдэнэ өдөр ирэх тусам сайжирч таяггvй босож явдаг болов. Төмөр нэг удаа эргэж очоод, цэргээс халагдаж Дулмаатайгаа хамт өсөж төрсөн Сvхийн голдоо очиж хэдэн малтай болоод ариун цагаан хөдөлмөрөөр амьдрах тухай шийдэж Хатанбаатар вангаас гуйсан нь ёсоор болж, ардын цэргийн албанаас халагдан тавин лан мөнгө, дээлийн хоёр чисчvv, бярдаан буугаар шагнагдсан тухайгаа баяртай ярив.

Гурван өдрийн өмнө  Төмөр Дулмаа хоёр Хатанбаатартай уулзаж нутагтаа буцаж мал маллан амьдрах хvсэл мөрөөдлөө ярихад «Би та хоёрын хvслийг сайн ойлгож байна. Ариун шударгаар амьдарч чадахад чинь итгэж байна. Өөрсдөө сайн ярилцаж бодсон юм бол тусалж өгнө» гэсэн билээ.

Эрдэнэ бодол болон Төмөрийг ажиглаж байснаа:

— Ээ дээ дvv минь, хичээж л vзээрэй. Хулгайч хvнд дон шvглэсэн байдаг юм гэдэг шvv гэлээ.

— Ахаа би хулгайч биш гэж танд мөн олон хэлсэн дээ. Хорвоо дээр хоёулахнаа нэг эхээс төрсөн байж бие биедээ итгэж байвал зvгээр сэн. Би танд хэлсэн vгнээсээ буцаж байгаагvй байх аа гэж Төмөр гомдолтой хэлэв.

— Чамайг сайн яваасай гэж бодсоноос л хэлэх юм даа.

— Та над мууг хvсэхгvй. Гэвч дэмжлэг хvссэн ариун санааг минь буруу талаас нь нудрах тун эвгvй байх юм.

— Юу ч гэсэн бодож яваарай. Чи дэндvv цайлган санаатай шvv дээ.

— Тэр ч vнэн шvv.

— Чи тэгээд Тайширт очиж нутаглах хэрэг байна уу? Ээ дээ хэцvv нутаг шvv.

— Нутаг минь муу биш ээ. Тэр чинь бид хоёрын өвөг дээдсийн нутаг. Бид хоёрт тэр нутаг муу юм хийгээгvй.

— Би ч бараг хөөгдсөн хvн дээ.

— Харгис ноён нь хөөснөөс биш, нутаг ус олон тvмэн нь хөөгөөгvй биш vv?

— За тэр ч яахав. Чи хэзээ гарах гэж байна?

— Нэгэнт таны бие сайн болсон хойно ойрын өдрvvдэд гарна. Yнэхээр ч хэдэн өдрийн дараа Дулмаагаа дагуулсан Төмөр баруун зvгийг чиглэн ачаа ба хөтөлгөө морьтой гарч билээ.

Хvрээнд урт ч, сайхан ч намар болов. Өдөр бvр номин цэнхэр тэнгэр дээрээс мишээж гол дээрх айлын зарим нь хvртэл тэндээ өвөлжих гэж байгаа юм шиг хөдлөхгvй байлаа. Гэвч өвлийн эхэн сар ирж хvйтний vзvvр хvмvvсийн хацрыг илбэж эхлэв.

Өвлийн эхэн сарын нэг өдөр зvvн Сэлбийн зvvн эрэг дэх ардын цэргийн эмнэлгийн цагаан байшингаас зvvн хөл нь мижилзэн доголсон Эрдэнэ гарч ирлээ. Эмнэлэгт удаан хэвтсэнээс царай нь цонхийж нvдний нь доод талын арьс сулран vрчийжээ. Хvнд шархдан шаналж турснаас нvд дvрлийж шанааны яс нь овойжээ.

Эрдэнийг Хуяг, Бат хоёр угтан авч мордуулахад хvv нь сундалдав. Ингээд тэр гурав Дvнжингаравын дэнж дээр байдаг Хуягийн гэрт очив. Дулмааг байхад халуу бутарч, тос дааварлан байдаг гэр цэвдэг бөгөөд новширхуу болжээ.

Өдөр бvхэн Хуяг ажилдаа, Бат сургуульдаа явах бөгөөд Эрдэнэ чөлөөний овоо хугацаатай учир гэрийн ажил хийнэ.

Аргын шинэ гарч Эрдэнэ цэргийн яаманд тvшмэлийн ажил хийж байтал Сvхбаатар дууджээ.

Эрдэнийг ороход Сvхбаатар жижигхэн дөрвөлжин цагаан дэвтэр барин дvvрэн баяртай угтаж ирээд амар мэндийг нь мэдэж биеийг нь асуув.

— Чамд манай ардын намын гишvvний бат илэрхийлэх гардуулан өгөхийг Намын Төв Хороо над даалгасан юм гээд дэвтрээ өгч «чанга унш» гэлээ.

Эрдэнэ Сvхбаатарын царай руу харж инээмсэглэснээ «Монгол ардын намын төв хорооны бичиг. Бат илэрхийлэх тэмдэгт бичиг шийтгэн олгосны учир Засагт хан аймгийн Засагт ханы хошууны Цогтын Эрдэнэ манай намын журам суртлыг зөвшөөрөн хvлээж, шашин төр ба ард тvмний тусад чин зориг, vнэн санаагаар амь болоод хөрөнгө хайрлалгvй зvтгэсvгэй гэсэн учир бат илэрхийлэх тэмдэгт бичиг шийтгэн олгов. Иймийн тул аливаа ардын намын гишvvд нар учрыг мэдэж vнэнийг илтгэн улс төрийн их хэрэгт харилцан туслалцах ажаамуу» гэж уншив.

— Чи минь Хиагтыг дайрах өглөө намын гишvvн болсон биз дээ.

— Тийм ээ. vvр хаяарахын өмнөхөн.

— Тэр өглөө хаяарсан vvл одоо монголыг гийгvvлээд байхад бат илэрхийллээ авч байна.

— Тийм байна. Жанжин минь. Зорьсон хэрэг биелэх шиг сайхан юм алга бололтой.

— Тэр тусмаа сайхан хэрэг сэтгэлчлэн бvтнэ гэдэг бол хvн болсны гавьяа гээд ширээн дээрээ байсан хайрцгаас урт цагаан соруултай орос янжуур авч Эрдэнэд өгөв.

— Жанжин та талийгаач Петрийн тухай сонссон биз дээ. Сvхбаатар гvн бөгөөд урт санаа алдсанаа

— Сонссон. Хайран хvн. Ховорхон эр шvv. Бидний төлөө, монголын ард тvмний төлөө Зөвлөлт улсын олон тийм сайхан хvмvvс алтан амиа өгснийг мартаж болохгvй юм шvv … Петр комиссар та хоёр ч бvр эртний танил шvv дээ.

— Тийм ээ. Эртний танил.

— Хувьсал хийнэ гэдэг сайхан атал хэцvv ажил байна даа. Би Долгорын чинь тухай Хуягаас сонссон. Харамсалтай юм болж дээ.

— Одоо яахав дээ. Жанжин минь. Би ч гэмшээд барахгvй байна.

— Лав vхсэн байдаг байгаа даа.

— Тэр ч гарцаагvй vхсэн хэрэг.

Тасалгаанд нам гvм бөгөөд хоёр хvний амьсгалах нь дархны том хөөрөг vлээх адил сонсогдож байлаа.

— Петрийн гэр оронд нь нэг захиа бичье гэж бодох юм. Гэтэл нэгдvгээрт хаа байдгийг нь мэдэхгvй, хоёрдугаарт орос хэл мэдэхгvй болохоор гээд Эрдэнэ гомдолтой санаа алдав.

— Бид засгийн газрын өмнөөс захиа сэлт бичсэн. Чи монголоор бичээд надад аль. Би орчуулаад өгье.

— Чингэвэл гялайх нь тэр гээд Сvхбаатарыг харлаа.

—Сvхбаатарын хvнд ажил, хvчир бодолд дарагдан нойргvй хонож сvрхий ядарсан боловч цог гэрэлтсэн хурц нvд өөдөөс нь ширтэж байлаа. «Хvнд байна. Маш хvнд байна. Гэвч давж гарна шvv» гэж тэр хоёр нvд хэлж байв.

 

 

XII

Өгөөмөр намрын цагт Тамирын сав нутаг сvрхий согтсон онгиргоон бөгөөд өглөгч хvнтэй төсөөтэй байдаг билээ. Өндөр ургасан өвс халиуран найгаад, намрын цэцгvvд өнгө булаалдан дөнгөж vзvvр нь шарласан мод нарны гэрэлд шижир алтан туяа цацруулан, хайнаг сарлаг алаглаж бэлчинэ.

Бөртийх ч vvлгvй тэнгэр цайвар хөх туяагаар ертөнцийг гийгvvлэн хаашаа харвал манан татан, сvрлэг өндөр уул униартана. Айлын тооноор гарсан утаа хvртэл энэ хөхөмдөг униараас vл ялгарах ажээ.

Тэнгэр намрын ийм өдөр бvхэн ер бусын тайван, ихэмсэг бөгөөд намбатай байдаг. Иймэрхvv цагт энэ нутгийнхан өөр газар төрөөгvй азаа магтаж хултай айраг, аягатай архи барьж «хошууны орон тамир» гээд өндөр, нам, нарийн бvдvvн хоолойгоор хангинуулах дуртай.

Өлзийнх хойт Тамирын урдах эрэгт нэг тал нь хадан хошуугаар хашигдсан амны адагт намаржиж байлаа. Өлзий, ач хvv Хvрэлийн хамт хэдэн өдрийн турш тvvсэн мангир нь хатаж, Цэнд хvvхэн өрмөө хайлж, холих цаг болов.

Хуягаас удтал ямар ч сураг чимээгvй байжээ. Гэтэл өнгөрсөн хавар нэг хvн ирж хvv нь Хатанбаатар вангийн цэрэгт эсэн мэнд сайн явж байгаа урамтай хэл авчирчээ.

— Баатар вангийнхантай байлдаж яваа хэрэг vv?

— Манай орныг идэх гэж ирсэн цагааны дээрэмчид, тэдний сvлбээ нарыг дарж яваа юм.

— Ардын нам гэдэг чинь аль талд нь байна?

Анх Өлзий ардын намыг жигшин vзэж байсан. Гэтэл сvvлийн vед сонссон олон хvний ярианаас ардын нам гэдэг тийм ч муу зvйл биш гэдгийг ухаарч эхлээд ганц хvvгээ тvvний эсрэг цэрэгт явуулсандаа гэмшин явжээ.

— Манай баатар ван ардын нам бол монгол орныг аврах тавилантай юм гэж айлдсанаар барахгvй, өөрөө тvvний гишvvн нь болсон. Бодвол танай хvv ч ардын намын гишvvн байх шvv.

— Гишvvн гэнээ. Албат нь болж дагаж орсон хэрэг vv?

— Тэгж ойлгоход болнл.

— Би ч мөн тэнэг хvн юм. Миний хvн ч мөн ухаантай хvн юм даа гэж Өлзий намуу дуугаар хэлээд санаа алдав.

Хатанбаатар ван ардын намын алба нь болсон гэдгийг сонссоноос эхлэн Өлзий өвгөний ардын намын тухай бодол эрс өөр болжээ.

Нэг өглөө Цэнд тосоо хольж ээзгий буцалгаж эхлэхэд энэ жил арван хоёр хvрч байгаа Хvрэл хvv нь тvлш авахаар хайнаг тэрэгтэй явжээ. Харин Өлзий өвгөн Тамирын хөндий өгсөн аяга тагш юм эргvvлэн шогшив.

Хvрэл явсаар модонд хvрч тэргээ буулгаж хайнагаа уяв. Асга бvхний захаар ургасан хад, харсан хvний хvслийг аргамжин авдаг учраас намар цагт Тамирын захын ууланд гарсан хvvхэд ардаа гэртэйгээ амархан мартдаг юм.

Yнэхээр ч Хvрэл хvv тvлээ тvvхээ мартаад яргуйд орсон ямаа шиг молцоглосон хар цэнхэр хадыг vмхэлж бут яргуй дамжин гvйв.

— Сайн байна уу? жаал хvv гэж дуугарахад Хvрэл цочин харвал хад идсэнээс ам нь улаан хvрэн болсон залуу эр зогсож байлаа.

— Сайн, ах та сайн байна уу?

— Сайн… хvvгийн гэр хаана вэ?

— Их амны адагт. Ах аа та юу гэж яваа хvн бэ?

— Ах нь уу? Хад тvvж явна. Миний дvv хэнтэй яваа юм бэ?

— Хэнтэй явдаг юм бэ гэж эгдvv нь хvрсэн огцом дуугаар хэгжvvн хэлснээ цээжээ тvрэн дээгvvр харж байгаад, «би ганцаараа хайнаг тэрэгтэй тvлээ авч явна. Би vргэлж ганцаараа явдаг» гэлээ.

— Сайн хvv байна, миний дvv гээд залуу ийш тийш харснаа, —хайнаг тэрэг чинь хаана байна вэ? гэлээ.

— Доор, модны захад буй. Ах аа энэ бутны хад гоц амттай юм та идэхгvй юv?

Тэр хоёр баахан хад идэж аваад залуу дагуулан явж модны жижигхэн чөлөөнд уясан согоо шиг гурван морины дэргэд очив.

Том том мөнгөн тоногтой, хээ тавьж оёсон хар булигаар гөлөмтэй эмээл морьдын дэргэд хэвтэж байлаа.

Залуу ногоон дээр тавтай завилан суугаад, Хvрэл рvv харж, инээмсэглэв. Хэдийгээр энэ залуугийн дуу хөдөлгөөн нь ихэмсэг бөгөөд нилээд настай эр хvний шинжийг зориуд дууриах боловч vнэн хэрэг дээрээ арван зургаа, долоон насны хvн байлаа. Хөх даалимбуу дээл дээр ногоон дурдан бvс сулхан ороож, хуучин хар луучин гутал өмсчээ.

Эдэлсэн эмээл, уясан морь, мухар сөөм хиртэй цагаан соруултай гаанс, бvдvvн бөгөөд урт тэнзэн ташуур бvхнийг нь гайхан ширтсэн Хvрэл хvvгийн нvдэнд энэ хvн бол нас бие гvйцсэн дэгжин сайхан залуу эр харагдах ажээ. Өмнө нь зогсож байгаа хvvхэд «Ах та» гэхийг сонссон залуугийн байдал улам ч ихэмсэг бөгөөд намбатай болно.

Хvvг залуу эр ярвайн ширтэж байснаа нvд нь зөөлрөн эрт тэртээ цагт болсон дурсгалт бодлын яруу туяа нvvрэнд нь тодорлоо.

— Эр хvн, эр хvндээ хайртай байдаг юм даа хөө… за дvv минь энд суу. Хоёулаан хvйтэн мах идье гээд залуу эмээлийн дэргэд байсан хар булигаар богцоо авлаа.

Хvрэл хvv дуулгавартай хөдөлж заасан газар нь очиж өрөөсөн өвдгөө нугалан цэмцгэр бөгөөд шошгор суув. Энэ залуу бол Итгэлтийн хvv Хонгор байлаа. Хэдэн өдрийн өмнө Богдод мөргөөд буцаж яваа хошуу бэйсийн мөргөлчний хөтөлж явсан ижилхэн хоёр зээрд моринд дурлаж дөрвөн залуу морь өгч билээ. Гэтэл зvvн аймгийн хvнээс өндөр vнээр авсан хоёр мориндоо ханаагvй мөргөлчин өгсөнгvй.

Хоёр зээрдийг ямар ч vнээр хамаагvй авч өгөх тухай Итгэлтээс гуйхад эцэг нь анхандаа загнасан боловч «дурласан морио аваад уначихаж чадахгvй бол баян Итгэлтийн ганц хvv гэж явснаас хоёр мод бариад хот хэсэж явсан нь дээр байх аа» гээд  хvvдээ бууж өгөв.

Итгэлт хоёр зээрдэд найман залуу морь өгөхөд эзэн нь «vнэ хэмжээнээс хэтрээд байна. Гэвч хоёр морио ямар ч vнээр ч зарахгvй» гээд хөдөлсөн хөсөгнийхөө хойноос явахад нь «арван залуу морь өгье» гэж эцгийнхээ дэргэд зогсож байсан Хонгор хашгирав. Морины эзэн эмээл дээрээ хагас эргэж инээмсэглэснээ «хvv минь ах нь худалдахгvй» гэж өндийж хатируулжээ.

Эцэг хvv хоёр хэсэг зуур дуугvй бөгөөд урамгvй зогсож байлаа. «Тэнэг дамшиг даа. Гайгvй сайндаа л дөрвөн залуу морины vнээр аваа биз дээ» хэмээн Итгэлт мөргөлчинг шоолж билээ.

Мөргөлчид явснаас долоо хоногийн дараа Хонгор уяж байгаад тавьсан хурдан хар морио барьж, Солонгоор илvv гэртээ нууцаар мах чануулж аваад морджээ. Анх vзсэнээс хойш өдрийн бодол шөнийн зvvднээс салахаа больсон хоёр зээрдийн хойноос мөрдөн явсаар Жамъян вангийн нутаг өнгөрvvлж гvйцээд нууц дагаж гурав хонов.

Нэг vдэш мөргөлчид хоол идэх vед хоёр зээрдийг аваад баруун өмнө зvгийг барин шууд зугтахад хойноос нь хэдэн морьтой хvн хөөсөн боловч улам бvр холдсоор бараа тасран алджээ.

Зvг буруулан тэр шөнөдөө яваад маргааш нь бvхэл өдөр бvгж өнжөөд нутгийн зvг жолоо дарав. Хойт Тамирын сав нутагт орж ирснээс хойш хоёр ац сэтгэлд будлин явдал нь удаан болж оволзсон хvсэл эрмэлзэл зориг шийдвэр нь айх эмээх бодлоор солигджээ.

Өчигдөр өглөө vvр цайхын vед энд ирсэн. «Хоёр зээрдийг хараад аав бvх учрыг мэдэх нь дамжиггvй. Хулгай баригдах тэр цагт…» гэж бодоход тавиад дуртай зvгт нь хөөчихмөөр санагдана. Гэвч чухам яагаад ч юм бэ харамнах сэтгэл оргилон «дурлаж байж, арай гэж аваад тавих гэж vv?» гэж ямар нэгэн дуу зогсоо жолоогvй асуугаад байлаа.

Ингэж шунаж авсан хоёр морь нь залгиж ч болохгvй, нулимж ч болохгvй хоолой дээр нь тээглэсэн хатуу бvлх болоод харьж чадахгvй модны чөлөөнд унтаж байхад нь Хvрэл иржээ.

Хонгор, Хvрэл хоёр мах идэж хэсэг ярилцав. Хонгор мах идэх зуур хиймэл ихэмсэг байдлаа мартаж эхлэхэд өөртэй нь ярьж байгаа залуу эр өөрөөс нь төдий л ахмад биш юм шиг Хvрэлд санагдаж байлаа. Хонгорын хоолой дээр нь тээглэсэн хатуу бvлх хvvхэдтэй ярьсан эх захгvй тvмэн ярианд уусан тvр боловч сэтгэл нь амарч байв.

— Та… хэдэн настай вэ? Гэж Хvрэл хvv тvгдрэн асуув.

— Ямар олон vгтэй жаал бэ гэж Хонгор ширvvн дуугаар зэмлээд шахмал бvдvvн дуугаар хоолойгоо засав.

Хvvхэд гэмшилтэйгээр мөрөө хавчигнан дуугvй болов. Гэвч цаг өнгөрөөн ядаж байгаа Хонгор удаан дуугvй байж чадсангvй. Тvvгээр ч барахгvй ардаа эхнэр хvvхэдтэй, морины наймаа хийдэг хvн гэж баахан залав.

— Миний дvv хэдэн настай вэ?

— Арван дөрөвтэй.

— Зайлуул их хvvтэй минь чацуу юм байна гээд Хонгор намбатай хөдөлгөөнөөр Хvрэлийн толгойг илэв.

Хонгорын энэ бvхий байдал нь Хvрэлийн сэтгэлд нэг vе оволзож эхэлсэн vерхэх хvслийг нэгмөсөн дарж насаа хоёроор нэмсэн ч тус болоогvйд урам нь хугарсан хvv бууж өгөв.

— Ах аа. Таны морьд яасан сайхан морьд вэ?

Хонгор морьд өөдөө харж санаа алдсанаа толгойгоо алгуур дохих зуур «тийм ээ. Сайхан морьд» гэлээ. Авсан морьд яах вэ гэдэг бодол дахин орж ирээд сэтгэлийг нь хvлэн базалж эхлэхэд энэ хvvхдэд өгвөл яах бол гэсэн хvvхдийн гэнэн бодол хvртэл хэд дахин бодогдов.

— Миний дvv моринд дуртай юу?

— Дуртай. Сайхан морь эрийн чимэг. Сайн морь эзэндээ нөхөр гэж манай аав хэлдэг юмаа.

— Заримдаа сайн морь дараа болдог юм шvv дvv минь гээд урамгvй бөгөөд гvн санаа алдав.

— Манай аавд нэг сайн хар морь байсан, аав маань тvvнээ унаад хол явчихсан. Өвгөн аавд хоёрхон бvдvvн гэдэстэй, шогшихоос өөрийг мэддэггvй хашин морь буй. Унаад жаахан явах дээр элэг өвддөг юм.

— Одоо орой болж байна миний дvv харь. Ахынхаа тухай хэнд ч хэлж болохгvй шvv. Би орой танайд очиж унтаж магад. Ахыгаа танихгvй хvн шиг л байгаараа гэж Хонгор хэлээд тэр хоёр хамт тvлээ тvvн ачаад Хvрэл хvv буцав.

Хvрэл хvv мод ачсан тэргэн дээрээ нvцгэн хөлөө унжуулан суугаад Тамирын хөндийд битгий хэл, монгол даяар тарж амжсан «Шивээ хиагт» гэдэг дууг хvvхдийн нарийн жингэнэсэн дуугаар хадаан явахад гэрийн зvг дуртай яваа хайнаг нь жигд бөгөөд тvргэн алхана.

Араас Өлзий гуай, нутгийн нэг өвгөнтэй хамт гvйцэж ирлээ. Нилээд согтуу хоёр өвгөний хэл нь дультран яриа нь олон болжээ.

— Миний хvv эр болж тусад орсон, Чи харж байна уу? Тvлээ ачаад явж байна.

— Тvлээ ачаад явж байна аа?…. тvлээ ачна гэдэг чинь сайн хэрэг. Хамгийн ухаантай нохой  гэсэн ч тvлээ ачиж чадахгvй. Тийм ээ өвгөн минь.

— Yнэн vг. Шар тос. Тvлээтэй бол нэрж болно.

— Ёстой доо. Чи бид хоёр яг нэг хvн шиг бодож байна. Согтуу хоёр өвгөн баясан солиорч байгааг сонсоод хvv гижигдvvлсэн юм шиг ход, ход инээн шоолно. Явсаар голын эрэгэнд тулж ирээд захыг нь барин  уруудав. Тамирын гол жаргаж байгаа нарны гэрэлд жирэлзэн тоглож, ялаа шvvрч байгаа загас энд, тэндгvй пvлхийн vсэрнэ.

— Нэг өглөө бостол Тамирын голын арз болчихсон байвал яана гэж Өлзий хэлэв.

Нөгөө өвгөн нь их л хичээнгvйлэн бодсоноо «Дэмий. Чулуун дээр тvрvv урагшаа харж хэвтсээр байтал элэг хатаж орхино» гээд шvлсээ залгив.

— Нээрэн ч тийм байх аа. Гол сахисаар байгаад л хэдэн малаа тураачих хэрэг болно.

— Би бол ногоон тохой орчим буучихаад л гээд тамшаалан, алгаараа нvдээ арчив.

— Богд ламдаа дээжий нь барина. Тийм ээ?

— Зөв. Манай энд залраад ирнэ дээ.

— Богдоор барах уу даа. Халхын ноёд лам нар заларч ирээд манай Тамирын хөндий гэдэг чинь даншиг долоон хошуу наадам өргөж байгаа юм шиг болно.

— Чингэвэл эзнээ алдсан хэрэг болно. Тамирыг минь ховх сорж… vгvй нvгэл… зооглож орхивол яана. Өвгөн минь дээжий нь аваачиж барихаа болъё. Тамираасаа салах гэсэн хэрэг.

— Чиний хэлдэг тvмэн зөв. Ховх сорохгvй ч гэсэн тас зооглож магад. Бас тэгээд бид мэтийхнийг нь хөөж орхино гээд жирэлзэн урсаж байгаа Тамир руу харснаа

— Өвгөн өө хоёулаа морио усалъя гэж өвгөн хэлэв.

Өлзий дуртай нь аргагvй мориныхоо амыг голын зvг залав. Хоёр өвгөн голын эргэн дээр очиж буугаад тvрvv урагшаа харан том том балгаснаа бие биес рvvгээ хулгайн нvдээр харлаа.

Хvрэл хvv унан тусан инээж байгааг хараад «инээх юу байсан юм. Настай улсыг шоолж огт болохгvй. Алдас болно. Миний хvv хайнагаа услаач» гэж Өлзий хэлэв.

Тэднийг гэртээ ойртож очиход гадна нь таван сайхан морь уяатай байлаа.

— Манайд айлчин ирж дээ гэж Өлзий хэлээд амаа сул ангайн нvдээ гvйлгэн харснаа,

— Чухам хэдэн морь байна? гэж асуув.

— Лав л дөрвөн морь байна. Танайд юм бий юу?

— Тамирын голын айл байна хө гэмгvй танил хvн очиход ганц цагаан бөгст гаргахгvй бол голомт тvшиж утаа манаруулж явсны хэрэг юу байхав дээ. Тийм биз?

— Ёстой доо хө. Өлзийг морио уяад гэрийн зvг найган явтал өмнөөс нь Цэнд бараг гvйх шахан ирээд «аав аа, Засагт ханы Төмөр гуай ирсэн» гэлээ.

Их согтсон хvнд гэнэт баяр буюу зовлон сонсогдоход архи нь алга болдог гэж ярьдаг нь ортой vг ажээ. Өлзийн санжигнасан толгой төв болж «Тийм vv. Хvv минь» гэснээ ард нь амандаа ямар нэгэн дуу гиншин савлаж ядсан өвгөндөө «За хө Засагт ханы цахиур Төмөр морилж ирээд байна гэнэ. Битгий найгаад л бай л даа» гээд шамласан нударгаа сэгсэрч эргvvлээд хутгаа буулгаж төв бөгөөд тvргэн алхалж гэрт орлоо.

Өлзий гэрийн баруун талд суугаа Төмөрийг харж намсхийн ёсолсноо хоёр гараа сунган очиж золгов.

— Тарган тавтай намаржиж байна уу?

— Сайхан намаржиж байна. Та сайн морилж ирэв vv?

Төмөр нvvр дvvрэн инээмсэглэснээ «сайн явж ирлээ» гэж уянгалуулан хариулав. Өтгөн хар гэзгээ авахуулснаас Төмөрийн царай улам өргөн, баргил бvдvvн сvртэй болжээ.

Өлзий Дулмааг гайхан харснаа:

— Энэ бvсгvй юун хvн билээ? гэж асуув.

— Миний гэргий. Дулмаа гэж Төмөр дvvрэн баяртай хариулав.

— Ээ буруудаа. Өлзий гуай нь таньсангvй. За золгож орхиё гээд өвгөн хоёр гараа сунган ойртов.

Дулмаа инээмсэглэн босож золгоход өвгөн нvдээ цавчлан бодолхийлснээ:

— Тэр жил Эрдэнийнд очиход орж ирж байсан хvvхэн мөн шиг байна. Аль би буруу таньж байна уу гэлээ.

Дулмаагийн нvдэнд гунигтай бодлын бvдэг гэрэл тодорч, өнгөрvvлсэн гашуун амьдрал нь жирэлзэн өнгөрөх мэт болоход гvн санаа алдаад тvvнээ булах гэж мишээх дvр vзvvлэн уруулаа хөдөлгөснөө:

— Тийм ээ гэж нам дуугаар өчив.

Хаврын зөөлхөн боловч яруухан нар ертөнцийг гийгvvлж байхад туулай цасны цайвар бөгөөд цэвдэг vvл бvрхдэгийн адил инээж баярлаж байсан Дулмаагийн нvдийг өнгөрсөн гашуун амьдралын мартагдаж яваа бараан манан бvрхсэн боловч хөгжилтэй ярин сууж байгаа нөхрөө хармагц нvдэнд нь дахин нар мандав.

Төмөр өврөө уудалж боодолтой юм гарган өвдөг дээрээ тавин задалснаа урт хадаг, хорин мөнгөн янчаан, дугуйтай захиа гаргаж:

— Өлзий гуай хvv чинь танд өгсөн юм гээд өвгөнд барилаа.

— Хуяг минь уу?

— Өөр хэн байх вэ?

— Мэнд сайн л яваа юу?

— Гялалзаж яваа гээд Төмөр ярьж гарлаа.

Хvv нь хэдэн зуун цэрэг захирсан жанжин болсноор барахгvй эгэл биш хvн гэж бишрэн залбирч явдаг энэ мундаг эрийн жанжин нь байсан гэдгийг сонсоод Өлзий өвгөний сэтгэл гайхах баярлахын туйлд хvрлээ.

Зуун цэргийг захирсан хvн жирийн биш бурхан байдаг гэдэг vгэнд итгэсэн өвгөн ганц хvv нь хэдэн зуун цэргийн жанжин болсон болохоор эгэл хvн биш бололтой мэт санагдана. Алтны дэргэд байсан гууль шарладаг гэгчээр бурхны дэргэд байсан хvн төрөл арилждаг юм болов уу гэж бодоод хvvгийнхээ гаднах байдлыг хvртэл асууж эхлэв.

— Хvvгээ бат хаалгын байлдаанд явж ирээд баатар болоогvйдээ гомдон ярихад нь чи, бид хоёр шиг эгэл хvн болдог хэрэг биш гэж байсан юмсан. Над шиг усан нvдтэй, цусан зvрхтэй амьтан нэхий дээлийн цаана юу нуугдаж байгааг яахин мэдэх билээ дээ гэж Өлзий хэлэв.

Цэндийн хувьд бялхсан савтай сvv айргийн аль нэгийг барьсан хvн хөдөлж чаддаггvйн адил дvvрэн баяртай багтраад инээж ч чадахгvй, уйлж ч чадахгvй, ярьж ч чадахгvй байлаа.

 — Хуяг удахгvй нэг чөлөө аваад та нараа эргэж ирэх байх гэж Төмөрийн хэлэхэд Дулмаа

— Эргэж ирэхээр барахгvй аваачих байх. Өөрөө л тэгж ярьж байна билээ гэв.

— Би ч Тамирын хөндийгөөс салахгvй гээд Өлзий тааламжтай мишээснээ, Төмөр гуай хаа хvрэх гэж яваа билээ? Гэж асуув.

— Хоёр хоног морь бие амраагаад явна даа гээд Төмөр өссөн төрсөн Тайширтай очиж хэдэн малтай болон ариун цагаан хөдөлмөрөөр амьдрах тухай бодлоо ярилаа.

— Тийм бол хаа ч монгол нутаг. Манай Тамир сайхан газар. Бас тэгээд гэргийн чинь нутаг байна. Та энд айл болбол хэн, хэндээ тvшиг гэж Өлзий эхлээд Төмөрийг Тамирын голд айл болон амьдрах тухай гуйж гарлаа.

Өлзийн гуйлтыг Цэнд хvvхэн ч бvрэн дэмжиж:

— Дулмаа гуай ч хөл хvндтэй болсон бололтой тэр хол газар ядарчихна гэлээ.

Төмөрийн нvдэнд тvмэн баярын тvймэр дvрэлзэн Дулмаа руу хэсэг харснаа:

— Yнэн vv? гэж огцом асуужээ.

Дулмаагийн царайд улаан туяа цацарч нvдэнд нь vл мэдэг мишээл тодорсноо «vнэн» гээд доод уруулаа хазлан толгой дохив. Олоод хоёр сар гаруй болсон хvvхдээ Төмөрийн нутагт очих хvслийг эвдэхгvй гэж тас нуужээ.

 — Над юунд хэлээгvй юм бэ?

— Нутагтаа явахад чинь саад болохгvй гэж бодсон.

Тайшир хаан, тарлан хайрханаа харж, тvvний нөмөрт хайрт тvvнтэйгээ ариун сайхнаар амьдрах хvсэл Төмөрт vлэмж их байсан. Гэвч Дулмаагийн хэвлийд хvvхэдтэй гэдгийг сонссоноос хойш мориор олон арван өртөө явах нь битгий хэл тvргэн алхуулахгvй гэж бодлоо. Хэрэв Дулмаа хvрээнд байхдаа vнэнээ хэлсэн бол Төмөрийг тэндээс хөөсөн ч явахгvй байсан.

— Тамирын голд айл болно. Чи юу гэж бодож байна. Сайхан нутаг шvv гэж Төмөр хэсэг дуугvй суусны дараа хөгжилтэй дуугаар хэлээд Дулмаа руу харлаа.

— Би дуртай байна гэж Дулмаа баяртай өчив. Дулмаа энд айл болъё гэхдээ Тамирын хөндийг төрсөн нутаг гэж дотночилсноос хэлсэн хэрэг биш. Харин нэгдvгээрт хань татсан, хоёрдугаарт «буруу эс сонсвол vгvй гэдэггvй хvvхэн» гэж гоочлуулж байсан энэ нутагт Дулмаа чухам хэн бэ? Гэдгээ харуулъя гэж бодсоноос хэлжээ.

Өлзийнх хонь гаргаж, хавь ойрын айлаас архи айраг авчран найр хийж хөлгvй баяр хөөр болжээ. Олон хvн цугларч дуу барин хөгжилдөхөд сэтгэл нь хөдөлсөн Өлзий ч «хошууны олон тамир» аа тасалдсан эв хавгvй баргил хоолойгоор дуулжээ. Хvмvvс гуйж Өлзий дугараа барьж баймаажин Төмөрийг «Эрдэнэ засгийн унага»-г дуулуулав. Чанга биш боловч сэтгэлийн гvнээс нургин гарсан баргил хоолойгоор «Эрдэнэ засгийн унага» гэж дуулж байхад өргөн дэлгэр Сvхийн гол хөхрөн манантаж Тайшир хаан нь нvднээ харагдаж сэтгэл хөдлөн хэдэн тvрлэг дуулав.

Хуягийнхаа тухай тvмэн зvйлийг зогсолтгvй шивэгнэж асууж, хайрт нөхөр нь аз хийморьтой яваад хязгааргvй баярлан байгаа Цэндтэй ярих зуураа Дулмаа нөхрийнхөө дууг сонсон баярлаж байлаа.

Өлзийн гэрт иймэрхvv найр болж байхад хоёр морь хөтөлсөн Хонгор ойртож ирээд олон морьд байхыг хараад зайлан явжээ.

Маргааш орой нь Хонгор хоёр морио аваачиж адуундаа нийлvvлсэн бөгөөд Итгэлт өглөө нь хараад зальтай бөгөөд тавтай инээмсэглэснээ «хvvгийн худалдаж авсан тэр хоёр морины урьдахийг нь бариад надад эмээллэчихээрэй» гэж Галсанд хэлжээ.

 

XIII

1923 оны хаврын нэг өдөр тэнгэр цэлмэг боловч хааяа хааяа бөөн цагаан vvл Чингэлтэй уулын дээгvvр гарч өмнө зvгийг барин хvрээний аль нэгэн хэсгийг бараантуулан нvvнэ. Хавар дөнгөж эхэлж буй болохоор цаг бас л цэвдэг хvйтэн бөгөөд Хан уулын орой гvн цасан хуягаа тайлах шинж vгvй ажээ.

Хvрээ хэдэн тvмэн яндангаар гарсан утаандаа мансууран хахаж, агаар амьсгалахад гашуун бөгөөд заримдаа бvр хиншvv хамар руу цоргино.

Ийм нэгэн өдөр хvрээ өртөөний том хvрэн хаалгаар шинэхэн хөх чисчvv дээл дээр цайвар ногоон бvс ороож модон хуйтай сэлээдий буу баруун ташаа руугаа унжуулсан Эрдэнэ бор хээр морьтой гарч ирэхэд том булигаар богц ачсан хөтөлгөө морьтой залуухан улаач хойноос нь дагалдан хөдлөв.

— Хавар цаг, бас тэгээд хотын өртөөний морь. Ширvvн давхилгvй галигуухан явж Шар хөвтэй золгодог хэргээ  гэж Эрдэнийн хэлэхэд улаач нь «юу ч л гэсэн хий хуйд хөөгдсөн юм шиг довтолдог элч биш бололтой» гэж бодоод баясавч «элгээ тэврээд газар ахиж өгдөггvй мөөгний хятад золиг биш байгаа даа. Тэгвэл ч гэгээтэй буцаж ирж чадахгvй золиг болно» гэж тvвэгшээж байлаа.

Өнгөрсөн өвөл цагаан сарын дараа нэг орой Бат, Жаргал хоёр нарийн хоол хийж Эрдэнэ, Хуяг хоёр нэг шил архи хуваан ууж тавтай ярилцаж байтал цэргийн яамны зарлага ирж «Таныг маргааш өглөө яг есөн цагт ир» гэж бvх цэргийн жанжин Сvхбаатар тушаалаа хэмээн Эрдэнэд дамжуулав.

Тэр намар Хуяг Сvхбаатарыг дагаж зөвлөлт улсын нийслэл Москва орж монгол зөвлөлт улсын хооронд гэрээ байгуулах ажилд оролцож ирсэн билээ. Энэ учраас тvvний ярианы ихэнх нь их багш Ленинийг харсан тухай Москвад vзсэн зvйл, замын хөг байдаг юм.

Сvхбаатарыг Москвад очоод хэд хоносны дараа зочин буудалд нь гадаадын хөрөнгөтөн улсын сонин сурвалжлагч ирж уулзахад Хуяг дэргэд нь байсан. Тэр сурвалжлагч их л намбатайгаар нэр усаа хэлж танилцаад

— Ноён Сvхбаатар танд Москвагийн агаар цохиж байна уу? Гэж асуув.

— Яг л манай нутгийн агаар шиг байна гээд Сvхбаатар нvдээрээ хөгжилтэй инээмсэглэв. Сурвалжлагч монголын хувьсгалын тухай, монголд тогтсон засгийн тухай элдвийг асууж байснаа:

— Ноён Сvхбаатар та монгол улс гэж ярих юм. Гэтэл гадаад монголыг улс гэж дэлхий дахины гvрэн Англи, Америк, Франц зөвшөөрөөгvй шvv дээ гээд л ёжтой харлаа.

— Зэвсэг барьж боссон монголын ард тvмэн өөрсдөө зөвшөөрсөн. Бодвол Англи, Францын засгийн газар хэзээ нэгэн цагт хийсэн алдаагаа ойлгож зөвшөөрөх байх гэж итгэж байна гэхэд Хуяг тэсэж чадсангvй. «Ёстой доо жанжин минь »гэж дуу алдав.

Хуягийг ингэж дуу алдахад нь Сvхбаатар харж тайван инээмсэглэсэн бөгөөд сурвалжлагчийг гарсны дараа «Чи минь уулгамч чавганц шиг яасан хамаагvй хашгирах юм бэ?» гэж зэмлэсэн юм.

— Та бичиг vсэг мэдэхгvй, бас олигтой хутга ч хийж чадахгvй малчдыг яаж тийм том зорилгонд босгож чадсан юм бэ? гэж сурвалжлагч асуув.

— Би босгоогvй. Тоногдож, дарлагдаж тэсэхээ больсон ард тvмэн өөрсдөө боссон. Би бол тvvний нэг нь.

— Та байгуулсан улс гэгчээ тогтож чадна гэж итгэж байна уу? —

— Нэгдvгээрт та буруу ярьж байна. Улс гэгч биш, улс юм шvv. Хоёрдугаарт тогтож чадахад ямар ч эргэлзээгvй итгэдэг.

— Та ямар шидтэй хvн байснаас тэгж итгэдэг юм бол?

— Дарлагдлын гинжинд яснаасаа жигшсэн ард тvмэн байна. Бас ойрын өдөр нэг баримт бичиг дэлхий дахины сонорт хvрнэ.

— Зөвлөлт Монголын гэрээ юу?

— Та яг тааж байна.

— Танайх жижиг, орос бол их улс шvv дээ гэж сурвалжлагчийн хэлэхэд дуунд нь «Удахгvй та нарыг оросууд залгиж орхино доо» гэсэн ёгт өнгө байлаа.

— Та их багын тухай  тун балархай ойлголттой хvн юм даа. Одоо чинь шинэ vе, шинэ тvvх эхэлсэн болохоор зарим нэгэн балархай ойлголтоо тод болговол зvгээр сэн дээ.

— Харж л байж болъё.

— Тэр л ёстой vнэн vг.

Ингэж яриад сурвалжлагч явсны дараа Сvхбаатар хэсэг дуугvй байснаа:

— Харуулж чадах уу?  гэж Хуягаас асуув.

— Чадна жанжин минь гэж Хуяг хэлээд цэргийн хvний ёсоор давхийтэл ёслов.

Хуяг энэ бvхнийг Эрдэнэд олон дахин ярьсан билээ. Гэвч Эрдэнэ дахин дахин сонсох дуртай. Учир нь монголчууд хэн бэ гэдгийг дэлхий дахинд харуулах хvсэл бол бvхний хvсэл. Эрдэнийн хvсэл байж билээ.

Эрдэнэ, Хуяг хоёр шөнө орой болтол ярилцаж байгаад унтжээ. Маргааш нь яг есөн цагт Эрдэнэ Сvхбаатарын тасалгааны vvдэнд очтол дотор нь жанжны дуу хадаж байлаа.

— Луйварчинтай нийлж цэргийн хоолонд vхсэн vхрийн мах бэлтгэнэ гэнэ ээ. Маргааш авсан махаа өгөөд цэрэгт сайн мах нийлvvл өгөхгvй бол нөгөөдөр өглөө шар хаданд очно гэж мэдээрэй! Гар! гэж сvртэй хашгирав.

Yvдээр нvvрний нь хөлс асгарсан Жамбал гарч ирээд шинелийн ханцуйгаар магнайгаа арчсанаа ухасхийн алга болов. Эрдэнэ тасалгаанд ороход царай нь ер бусын хvрэн хар болон барайж, бараан болсон Сvхбаатар хоёр гартаа урагдсан цаасны тасархай чанга базан зогсож байлаа.

Эрдэнэ өмнө нь ёслон зогсов. Жанжин гар дахь цаасаа харснаа: «Гэрээ гэнэ. Улсын хөрөнгийг тэгж идэх vv? Бодол чинь богино байна» гээд шидэж орхиод нvдээ тас анин далаа хавчиж шилгээснээ гараа сунгав. Эрдэнэ тэр гарыг баривал халуун цайтай данханд хvрсэн мэт ажээ. «Би гаднаас орж ирсэн болохоор жанжны гар ийм халуун байгаа юм болов уу» гэж бодов.

— За суу гээд Сvхбаатар цаасан тамхи гаргаж зуугаад чvдэнз зуран асааж сорсноо.

— Ямар хачин амттай юм бэ? нэг л эвгvй юмны vнэр шингэсэн бололтой. Зvгээр л байдаг сан. Норчихсон юм болов уу? Чамд тамхи байна уу? гэлээ.

— Гаанс тамхи л байна.

— Савтай тамхиа өгөөч гээд эргэж ширээн дээрээсээ том дөрвөлжин цаас авч хэсгийг таслан, Эрдэнийн савтай тамхинаас чимхэн сурамгай цувуулан, хэлнийхээ vзvvрээр шvлсдэн ороох зуур, — Автономитын цэрэгт байхдаа орос сургагч нараас сурсан юм гээд зууж асаан нэг сорсноо «vгvй энэ чинь юу болж орхив оо. Тамхинаас гарах нь юм болов уу, бас л эвгvй амттай байна. Аль юм хольсон юм уу?» гээд тамшаалав.

Эрдэнэ жанжны гар халуун байсны учрыг мэдэж

— Та лав халуурч байгаа байх гэвэл.

— Яаж байна?

— Тамхи эвгvй амтагддаг юм.

— Yгvй байлгvй дээ. Би халуурах нь битгий хэл, хамрын ханиад хvрдэггvй юмсан гээд тамхиа vнсний саванд нухаж унтрааснаа,

— Чамайг ийш тийш нь хөдөлгөхгvй сэн гэж бодсон. Гэтэл бидэнд бичиг vсэгтэй хvн ховор байна. Чухал ажилд томилохоос өөр аргагvй дээ.

— Өчvvхэн биеийг ардын намын vйл хэрэгт зориулна гэж тангараг өргөсөн хойно, та бvхний хэлснийг хийхэд бэлэн байна.

— Чамайг баруун хэдэн хошуудад ардын засгийн төлөөлөгчөөр явуулах бодолтой байна.

— Ямар хошуудад?

— Заяын шавь, Луу гvн, Сайд ван

— Жанжин минь

— Бид бодсон. Ярисан. Тэнд очиход чинь сэтгэлд чинь хэцvv. Гэвч зугтах хэрэггvй. Хvн хартай ярьж учир  явдлыг нь мэдвэл сэтгэл чинь хөнгөрөх байх. Эцэг минь нас барсан тухай дахин сонсоход над тун хvнд байдаг. Гэвч сонссоны дараа хөнгөрөх шиг болдог. За бас тэгээд чи бол тэр нутагт байсан шvv дээ.

— За явъя гээд Эрдэнэ толгойгоо дохилоо.

Сvхбаатар тасалгаан дундуур холхин хэсэг явснаа Эрдэнийн дэргэд ирж:

— Шинэ засгийг байгуулна гэдэг бол дайтахаас хавьгvй хэцvv юм байна. Дайтахад дайсан ил байдаг. Харин шинэ улс төрийг байгуулахад нэг vлэмж хvчтэй дайсан бидний өвөрт минь байна. Тэр бол мэдэхгvй, бvдvvлэг гэдэг бол айхтар зvйл. Чамд засаг бvрэн эрх өгнө. Yvнийг буруу ашиглаж огт болохгvй.

— Мэдлээ жанжин минь

— Заавраа Төв Хорооноос аваарай. Yнэмлэхээ засгийн газраас шийтгvvлж ав.

— За гээд Эрдэнэ дахин толгой дохилоо. «Ялсан засгийн бvрэн эрхт төлөөлөгчөөр Тамирын хөндийд очиход учрах хvн, бодох данс буй» гэдэг бодол сэтгэлд нь орж ирэхэд инээмсэглэв.

— Тэнд шинэ засгийн төлөөлөгчөөр очно гэдэг чинь нэг ёсондоо тэр хошууны ноён болж байгаа хэрэг шvv дээ гээд Сvхбаатар инээмсэглэснээ царай төв болон хөмсөг нь vл мэдэг зангирч, — их эрх хvнийг эвддэг удаа байдаг шvv. Энэ учраас юм бvхэнд төрийн уужим хараа, өргөн сэтгэлээс ухаантай хандаж байвал зохино гэхэд Эрдэнэ цочих шиг болов.

— Засаг ноёд, худагт хувилгаад, баячуудыг яах вэ? Сvхбаатар, Эрдэнийг ширтэн нvд нь удаанаар цавчлан байхад нvvрэнд нь гvн бодол тодорно.

— Мэдэхгvй. Одоодоо бидэнд тvр гэсэн хань хэрэгтэй. Бид Богдод хайртайдаа тvvний хэмжээт эрхт хаан болгосон биш. Тvvний нэрийг ашиглах, монголын биед хэдэн зуун жилийн турш шигдэж ухаан бодолд шингэсэн шарын шашныг ашиглах гэсэн хэрэг. Гэхдээ зорилгоо гvйцэлдvvлэхийн тулд шvv. Харин ханьтай болох гэж зорьсон хэргээсээ ухрахгvй. Очоод харахад чинь ил болно биз дээ. Бидний дайсан ухаантай ч, зальтай ч бид тэднээс ухаантай, тэднээс зальтай байж ялна гээд духаа атган барьснаа, —энд нэг юм хатгаад байх чинь толгой өвдөж байгаа хэрэг vv? гэлээ.

Сvхбаатарын өргөн духыг Эрдэнэ барьж vзсэнээ:

— Та халуурч байна. Харьж хэвтвэл дээр байх аа. Ер нь царай чинь сvрхий барайж шvv гэлээ.

— Бие нэг л эвгvй. Ингээд засгийн газрын хуралтай. Дараа нь харьж хэвтдэг хэрэг ээ. Уул нь ч өдөр өнгөрөх тусам л засаг төр минь баттаж байна санж дээ. Дөч, тавин жил болсон хойно манай орныг харвал чи…харвал ч гэж дээ. Бид өөрсдөө харна. Yг олдож vхэр холдож байна. Би ч хуралдаа явъя.

Эрдэнэ тэндээс гарч хvрээний цастай гудамжаар явж байхад сэтгэл нь баяртай ч юм шиг, гунигтай ч юм шиг байлаа. Баяртай юм шигийн учир бол ардын засаг өөрт нь итгэж, өндөр vvрэг өгсөн хэрэг байлаа. Гомдолтой юм шигийн учир бол алд биед энэ их итгэлийг бvтээх эрдэм, ухаангvй мэт ажээ.

Өмнөөс нь vл мэдэг салхилан, өчигдөрхөн агтнаас авсан морь нь толгойгоо хаялан гvйн хар алхална. Эрдэнийн толгойд Сvхбаатарын хэлсэн vг эргэлдэн, тэр бvхнийг   бодох тусам өмнөх замын vлэмж бартаа тодорно. Харин тэр бартааг хэрхэн давж гарах нь одоохондоо тодорхойгvй байлаа.

Эрдэнэ vнэмлэх заавраа аваад алсын замд мордох гэж байтал монголын ард тvмнийг гvн гашуудал бvрхэж авлаа. Тэр бол монгол орныг хvлэн доромжилж байсан боолын гинжийг тас цохиж, эрх чөлөөний саруул бамбарыг асаах их тэмцэлийг толгойлсон аймшиггvй чин зоригт Сvхбаатар нас барснаас болжээ.

Эрдэнэ, Хуяг хоёр жанжин Сvхбаатарыг оршуулах ёслолд оролцож ариун шударга монгол хvн бvхний зvрхийг шимшрvvлсэн энэ гvн эмгэнэлийг нийт олонтойгоо хамт эдэлжээ. Yvнээс ч болж Эрдэнийн явах хойшилжээ.

«Хэн бvх цэргийн жанжин болох вэ?» гэдэг асуудал олны сонирхолыг татаж байлаа. Учир нь энэ асуудал монгол орны цаашдын хөгжилд аль нэг хэмжээгээр нөлөөлөх зvйл байлаа.

Нэгдvгээрт улс төр дөнгөж бvрэлдэж байгаа vе. Хоёрдугаарт ширvvн тэмцэл болж байхад цэргийг ямар хvсэл, мөрөөдөлтэй хvн удирдах нь vлэмж учиртай асуудал юм.

— Магсаржав жанжныг томилох хэрэгтэй. Энэ хvн хэзээ ч монгол улсаасаа урвахгvй гэж Хуяг хэлнэ.

—Данзан л болж магад. Одоодоо тун их дэмжлэгтэй байна гэж Эрдэнэ таавраа ярина.

—Данзан хятадын худалдаачинтай нягт холбоотой. Зарим пvvстэй хувь нийлvvлсэн ч байх. Хэрэв жанжин болвол балаг тарьж чадах л амьтан.

— Одоо ч монголчууд хятадын гарт дахин орохыг хvсэхгvйгээ даанч сайн мэднэ.

— Зальтай шvv дээ. Бас хvчээр эзлэх гэж оролдож ч магадгvй юм шvv.

—Одоо ч зөвлөлт улс биднийг орхихгvй.

—Тэр ч тийм. Гэвч дотоодын ямар нэгэн хvч хятадыг дэмжвэл хэцvv болно шvv дээ.

—Хуяг минь, хятадыг дэмжиж байгаа хvч одоо ч байгаа шvv дээ. Ганц хvv ард тvмнээс айгаад ил гарч чадахгvй байна.

Энэ хоёр зай л гарвал төрийн бодлого тvмний хувь заяаны тухай ярьж байлаа. Ингэж ярьж байхад Бат идэвхитэй оролцоно. Богд, шарын шашныг устгаж, тvvнээс салаагvй цагт монгол орон хөгжихгvй гэдэг бол Батын хатуу vзэл байлаа.

Чингэхдээ хvч хэрэглэн шууд устгах санаа дэвшvvлнэ. Хааяа энд ирдэг Дорж бол Батын vзлийг бvрэн дэмждэгээр барахгvй, хятадууд байсан цагт монгол тайван унтаж болохгvй гэж ярина.

Амьдралын хувьд бол Хуяг зун буюу хавар нутагтаа очиж эцэг, эхнэр , хvvхдээ хотод авчирч амьдрах тухай боджээ. Бат ирэх жил сургуулиа төгсгөж багш болон тааралдсан бvхнийг бичиг vсэгтэй хvн болгох ирмvvн хvслээр дvvрэн байлаа.

Ингээд Эрдэнэ баруун зvгийг чиглэн явж билээ. Ардын засгийн бvрэн эрхт төлөөлөгч гэсэн улаан шугамтай vлэмж хvч, эрх бvхий бичиг өвөртлөн ташаа тулан явж байх нь сэтгэл нь баяртай, хөгжvvн байсан нь дамжиггvй билээ.

Амбан хааны хороо гэж нэртэй бөгөөд хvрээний баруун талд тасархай байгуулагдсан хэсэг хашааны хойгуур гарахад далан давхрын нугачаа харагдаж, ариун сэтгэлт Гэрэл хvvхний тунгалаг дvр нvдэнд нь тодрох шиг болов.

Эрдэнэ мориноос буун Гэрэлийг оршуулсан жалга руу ширтэн зогсоход нvднээс нь хэдэн дусал нулимс өөрийн эрхгvй урсав.

«Гэрэл минь, чамайг хэзээ ч мартахгvй намайг бvv зэмлээрэй» гэж сэтгэлийн гvндээ хэлэхэд «би таны төлөө хийе, та хэний төлөө хийхээ өөрөө мэд» гэсэн Гэрэлийн vг сонсогдох шиг болж билээ. Гаднаа vргэлж инээд баясгалантай байдаг боловч сэтгэлийн гvнд нь vргэлж гуниг vргэлж байдаг Гэрэлийн торомгор хар нvд сэтгэлийг эзэлнэ.

—Мориноос буугаагvй зогсож байсан залуу улаач Эрдэнийн нулимсыг хараад учрыг vл олон гайхан зогсоно.

 

XIV

Хаврын нэг өдөр Тамирын хөндийг дагаж уруудан өндөр сэрвээтэй тарган сайвар хээр морьтой, хуучин хөх шандан дээлтэй хvн сэмбэлзvvлэн явна. Энэ бол Итгэлт ажээ.

Хаврын нар зөөлөн боловч тааламжтай жигнэн цасанд хайлж эхэлсэн хөндий энд тэндээ хурган vvл хуралдсан тэнгэрийг дуурайсан мэт тарлантан өнтэй орсон мал сvрэг сvргээр билчинэ.

Хөл хөнгөнтэй сайхан морины явдлын аясаар Итгэлтийн бодол эргэлдэн сэтгэл нь аятай бөгөөд уужим байв.

Итгэлт шийдвэртээ эргэлзсэнгvй гэвч бодох юм тодотгох зvйл бишгvй ажээ. Луу гvний хошуунд ардын засгийн бvрэн эрхт төлөөлөгч өнгөрөх шөнө иржээ гэдгийг өглөө сонсоод очиж уулзахаар барахгvй хоёр зуун таягт янчаан, эмээлийн хойт бvvрэгтэй нь хавиралдахад Итгэлт баадангийн vзvvрийг тайлж бэлхvvслэн зангидав.

«Хоёр зуун мөнгөн янчаан бага зvйл биш. Мөнгө хэрэггvй газар байхгvй. Ялангуяа шинэ тогтож байгаа засагт мөнгө хэрэгтэй. Энэ учраас миний хоёр зуун мөнгөн янчаан над их юм хийж өгнө» гэж дотроо бодно.

Ардын засгийн хийж байгаа бvхнийг Итгэлт нvд цавчилгvй ширтэн, чих тавин сонсож байлаа. Шинэ тогтсон засгийн хийж байгаа бvхэн Итгэлтэд хор болохгvй харин сэтгэлд нь яв цав тохирно.

Хамжлага, угсаа залгамжлах ёсыг устгасан ардын засгийн шийдвэр бол Итгэлтийн олон дахин бодож, хvсэж байсан зvйл байлаа. Өртөө улаа, албан татварыг ард, тайж, ноёд гэж ялгалгvй залгуулах болсон нь Итгэлтэд хэмжээлшгvй баярлах сэтгэл төрvvлжээ.

Ноёд, тайж, хувилгаадын морьд бэлчээр шил нь таргалж байхад Итгэлтийн морьд суман өртөөнд сунаж байдаг цаг ардын засгийн ачаар дуусах болжээ. Итгэлт жил бvхэн өдий төдий хонь мал, мөнгө албан татварт өгч байхад ноёд тайж нарын хөрөнгө хөдлөлгvй ялзарч байдаг ёс дэглэм алга болох болжээ. Ноён Сvрэнгийн хангал морьд өртөөнд гvйх, ноёд тайж нарт албан татварт өгөх мөнгө олох гээд хөлсөө гарган зvтгэж явахыг харна гэж бодоход Итгэлтийн хөх инээд нь хvрч, гижиг нь хvрэх шиг болно.

«Бидний ардыг улсын алба залгуулахаас бvрэн чөлөөлж энэ дамшигуудаар хийлгэх байсан юм, чадахгvй тасалдуулаад баллачих байх даа. Өртөө албанд шахагдаад өвөгнийхөө өмнө сөгдөх цагт хэлэх vг над бий» гэж бодоход хошуу туслагч гэрт нь ирээд хошуугаа цорвойлгон мөнгө зээлvvлэхийг гуйж царайчлан байгаа сайхан дvрс нvдэнд нь харагдах шиг болж инээмсэглэн хөмсгөө зангидав.

Ингэж бодох тусам ардын засагт баярлан талархах сэтгэл оргилон ард угсаандаа баярлана.

Заримдаа «Должин золигийн тайж угсаа хөг тарихгvй байгаа даа» гэж бодогдон сэтгэл зововч тэр ёозгvй бодлыг   «ямар өрхийн тэргvvлэгч биш. Бас тэгээд хvнд очсоноор балран алга болдог охин тайж» гэдэг бодлоор зайлуулна.

Шинэ засгийн төлөөлөгчтэй яаж уулзаад, юу гэж хэлэх тухайгаа өглөөнөөс хойш бодоод шууд орон хадаг мөнгөө барин  «Би бол язгуураас ард суман эр. Алд биеийн хvчээр ноёд тайж нартай уулзан байж өчvvхэн хөрөнгө малтай болсон боловч өртөө улаа, алба татварт хавчигдан хэлмэгдэж явлаа. Гэтэл бидний аз завшаанаар ардын засаг vvсэж дэлгэр сайхан цаг ирлээ. Язгуур угсаагvй бидний тvшиг, гэгээн нар минь болсон засаг төрдөө өчvvхэн нэмэр болтугай гэж аюуш хадаг, хоёр зуун мөнгөн янчаан барья. Тогтоон соёрхоно уу» гээд талтай сайхан болвол «Би мунхаглан бодвол манай засгийн өргөө урьдын засгийнхаас доор байж болохгvй бизээ. Ингэхлээр найман ханатай улаан халзтай гэр нэгийг хувийн хөрөнгөөр барьж өргөе» гэнэ гэж шийджээ. Тэр vед Итгэлт ардын засгийн дотнын хvн болж хvсэл нь биелэнэ гэдэгт огт эргэлзсэнгvй. Бодож, хvссэн юм нь биелэгдээгvй өнгөрч байсныг Итгэлт санахгvй байлаа. Ийм ч учраас Итгэлт бvх юмыг гэрэл, гэгээтэй, цагаан замтай бодож, мөрөөдөж байлаа.

Унасан морь нь сэмбэн сэмбэн сайварлаж толгойд нь сайхан бодол эргэлдэн явахад Тамирын хөндий юутай дэлгэр, юутай сайхан ажээ.

Өмнөөс нь улаа бор морьтой бадарч хуухилан ирлээ. Тvvний царай, зvс, эмээл дээрээ суусан байдал цөм сандарсан бухимдсаныг илчилнэ.

—Тарган сайхан хаваржиж байна уу?

—Яахав дээ гэж Бадарч хусмаа чамласан хvvхэд шиг урамгvй огцом дуугаар хэлэв.

«Ноёны эрх тахар гэгдэж, амьтны юм луйвардаж явсан цаг чинь дуусаж байна уу. Далавч чинь хугараад усанд унасан элээ шиг болоо шив дээ» гэж Бадарчийн сэтгэлийн хорсол, бухимдлыг нэвт мэдсэн Итгэлт тавлан бодовч, өнгөн дээрээ гэнэн цагаан дvр гарган:

—За Бадарч тахар шартаж орхио юу гэж хөгжилтэй асуув.

—Итгэлт минь өнгөрөөд байна. Ардын засгийн төлөөлөгч хошуу тамган дээр ирээд ноёны тамгыг хурааж авсан. Удахгvй олны саналаар хошуу дарга сонгох юм гэнэ. Тэр ч гайгvй. Хошуу гянданд байсан хvмvvсийг суллаж гаргаад бид мэтийн хvмvvсийг «Хуучин засаг устаж шинэ засаг тогтсон учир гэр гэртээ харьцгаа» гээд албанаас зайлуулж байна. Ингээд л хошуу эзэнгvй болдог байна шvv. Ямар вэ дээ? гэж Бадарч нvд амаа татвалзуулан хорсолтой боловч мухардсан гомдолтой дуугаар хэлэв.

«Чам шиг тэнэг муна, тэнэг засагт хэрэгтэй болохоос биш, ардын засагт бол эсгий хийхэд нохой хэрэггvй гэдэгтэй адил байх даа» гэж Итгэлт дотроо бодсон боловч

— Тийм юм болж байна уу? Гэж өөрт нь огт падгvй юм сонссон хvний задгай дуугаар асуув.

— Итгэлт минь тэгээд тэр төлөөлөгч нь хэн гэж бодно. Санахаас бөөлжис хvрээд байна. Нөгөө танайд зарагдаж байсан гуйлгачин Эрдэнэ шvv гэж Бадарч «төлөөлөгч» «гуйлгачин» гэдэг vгийг шvд зуун хэлэв.

— Эрдэнэ ээ! гээд Итгэлт жолоогоо угзран гэдрэг болов. Итгэлтийн бие сулран, санаж явсан өргөн бодол нь атга элс цацсан юм шиг сарнин алга болж хоёр талын уул хавчин авах шиг боллоо.  « Эрдэнэ надтай данс бодно», «Одоо яах вэ» гэдэг хоёр бодол жирэлзэн солигдож зогсолтгvй хариу шаардав.

— Тийм ээ. Тэр муу цагаачин ноёны тамгыг хурааж авсан шvv гэхэд нь Бадарчийн нvд нvvр нь татганан чичирч байлаа. Харцганд баригдах гээд бутны ёроолд бvлтэгнэж байгаа болжмор шиг болсон биеийнхээ байдлыг мэдмэгц Итгэлт бие сэтгэлээ барьж өвөр тvрийгээ ухан гаанс тамхиа гаргаж аваад:

— Эрдэнэ ч чи бид хоёрын дэргэд эрдэм номтой хvн байхгvй юу гэлээ.

— Тэр гуйлгачны эрдэм ч нохой долоож vх дээ гэж Бадарч хэлээд мориноосоо буув.

Итгэлт ч мориноос буув. Эрдэнээс зугтаад хаачих вэ. Хөрөнгө хогшлоо хаяхгvй. Байдлыг ажих хэрэгтэй. Хэрэв данс бодоход хvрвэл эр хvнд зай ч буй, лай ч буй. Юу ч гэсэн тvvнтэй одоо очиж уулзъя чингэхдээ бvр дотно уулзъя гэдэг бодол Итгэлтийн дотор орж ирлээ.

— Уул vзээгvй хvн хормой шууж, ус vзээгvй хvн гутал тайлж болохгvй. Эрдэнэ их зантай, эрдэс номтой хvн шvv. Учир нь олдох байх. Тамирын хvvхэд ч шөрмөстэй улс даа гээд Итгэлт зальтай нvдээр Бадарчийг ширтэв.

— Энэ төр ч vймж гарлаа бололтой. Туслагч гуайн лагшин хиртээд өргөөндөө морилж байгаа. Очиж ярья. Хамт явах уу?

— Би хашаагаар орох чухал ажилтай. Дараа танайхаар очно гэж Итгэлт хэлээд тэр хоёр салжээ. Нэгдvгээр нь Эрдэнэтэй тvргэн уулзаж бvх бодсоноо хэлэх, хоёрдугаарт нь тэр хэрэв шазуур зууж данс бодох гэвэл Бадарч мэт тэнэг мунуудыг ашиглан хариу данс бодох ийм хоёр бодол төрөөд тэр нь цаг өнгөрөх тусам гарцаагvй зөв зvйл болон бэхжив.

Ардын засгийн төлөөлөгч Эрдэнэ урьд шөнө Луу гvний хошуунд ирээд өглөөнөөс эхлэн нилээд ажил хийжээ. Хошууны ноёд тvшмэдийг цуглуулан ардын засгийн бодлогыг ярьж өгөөд хошуу ноёны тамгыг хураан, удахгvй хошуу нийтийн сонгууль явуулж засаг байгуулах тухай ярихад цуглагсад нь их л хvйтэн хvлээж авсан. Дараа нь гянданд байсан бvх хvмvvсийг суллан гаргаж Бадарч мэтийн хэд хэдэн хvнийг гэр гэрт нь тараажээ.

Өртөөчин нарыг цуглуулж хошуу нийтийн хурал хийж сонгууль явуулах өдрийг тогтоосон зарыг олонд хvргэхээр зvг бvрт мордуулав.

Харин Долгорын тухай хэд хэдэн хvнээс асуух гэснээ сонсох хатуу хариунаас халшраад зvрхэлсэнгvй. Урьд шөнө Луу гvний тамган дээр ирээд буухад Долгорын дvр бvх сэтгэлийг нь эзлэн нvднээс өөрийн эрхгvй ундран амьдралдаа юугаар ч засаж чадахгvй гэмт хэрэг хийсэн хатуу сэтгэлээ зэмлэж харамсав. Сэтгэлээс нь Долгор салаагvй учраас унтаж ч чадсангvй.

Гагцхvv өглөө ажилдаа болоод Долгорын тухай бодлоос бага боловч хөндийрч байлаа. Нар ханын элэг өөд гарч байхад өртөөний гэрт орж цай ууж байвал гэнэт Итгэлт орж ирээд шууд урт хадаг гарган дээр нь давхарласан мөнгөн янчаан тавиад «Би язгуур угсаагvй суман эр, эрх ямбатныг vзэж чаддаггvй жигшиж байсныг чи сайн мэднэ. Ардын засаг бол миний хvсэж мөрөөдөж явсан засаг мөн. Урьдах төрийн vед элдвээр нvд vзvvрлэгдэж аль олигтойгоо албан гувчуурт өгч явсан бидэндээ тvшиг, гэгээн нар минь болсон засаг төрдөө өчvvхэн нэмэр болтугай гэж аюуш хадаг, хоёр зуун мөнгөн янчаан барья. Тогтоон соёрхоно уу» гээд барилаа.

Хадаг мөнгө бариад vг хэлж байгаа Итгэлтийг өшиглөн тvлхэж гаргамаар санагдаж хязгааргvй занал хорслын гал Эрдэнийн дотор буцалж байвч тvvний хажуугаар Сvхбаатар, Петр нарын дахин дахин сануулж байсан төрийн хараа гэдэг vг бодогдож сэтгэл нь хоёрдмол болжээ. Хоёрдмол сэтгэлээс эрс шийдвэр хэзээ ч гарч байгаагvй, энэ удаа ч Эрдэнээс гарсангvй.

Шинэ тогтож байгаа засаг төрд дэмжлэг хэрэгтэй. Ардын засгийн бодлогыг дэмжсэн бvхэн бидний нөхөр, юм бvхнийг төрийн зvгээс харж байгаарай гэсэн Сvхбаатар, Петр нарын vг яваандаа Эрдэнийн ганц бодол болон хувирч Итгэлтэд доромжлогдсоноос олон жил хуримтлагдан бугласан хорслыг нь чөдөрлөв.

Эрдэнэ хадаг мөнгийг авахаас өөр замгvй болов. Итгэлт амьдралд нь багагvй балаг тарьсан авч ардын засгийг дэмжиж байгаа болохоор хувийн хорслыг тvр боловч дарж төрийн заавар, тvмний итгэлд захирагдан төрийн сууриас хандах нь ганц зөв зам болжээ. Эрдэнэ хадаг мөнгийг авч орон дээрээ тавиад эргэтэл Итгэлт «За хөө муугийн ёс биш монголын ёс болохоор золгож орхиё» гээд гараа сунгахад Эрдэнэ ухаараагvй боловч дадаж сурсан хөдөлгөөнөөр золгов.

Энэ бvхэнд зоригжсон Итгэлт Эрдэнэд сэхээ өгөхгvйг хичээн гэрийн нөгөө талд гарч суух зуур:

— Бид хоёрын дунд ёозгvй юм болж байсан. Гэвч тэр бол залуугийн гай, ухааны мунхгаас болжээ. Эр улсын хооронд юу эс болох вэ. Гэвч эвдрэх нэг өдөр байхад эвлэрэх нэг өдөр байдаг шvv дээ. Бид хоёрт Долгорын хувьд их нvгэл хийсэн улс даа гэлээ.

«Долгор» гэдэг vг Эрдэнийн занал хорслыг дахин оволзуулж хоёр гар нь зангирав.

Итгэлт ашгvй доош харан:

— Чамайг явснаас хойшхон Долгор Заяын хvрээ ороод алга болсон. Нас барсан гэж ярьцгаасан. Гэтэл урьд Тамирын голд амьд мэнд байна билээ. Гэтэл Эрдэнэ vгийг нь таслан:

— Юу гэж хачин зэвхий дуугаар асуув,

Итгэлт Эрдэнийг харж инээмсэглэх мэт болсноо:

— Би Долгортой дайралдсан. Нөгөө мань Ням гуай л талийгаач болсон гэж амьтан vймvvлсэн хэрэг гэлээ. «Долгор амьд» гэдэг vг Эрдэнийн сэтгэлийг бvр мөсөн өөрчилж, оргилж байсан хорслыг нь замхруулав. Эрдэнийн нvднээс нулимс дуслав. «Долгор амьд» гэдэг vгийн төлөө ямар ч гэмтэй хvнийг өршөөхөд Эрдэнэ бэлхэн байжээ. Энэ vгийг хэзээ ч сонсохгvй. Долгорыг дахин харахгvй гэж бодож явсан харанхуй сэтгэлд нь нар тэр хэвээрээ орж ирлээ.

Итгэлт яаж яваад Долгортой уулзсанаа нэгд нэгэнгvй яриад:

— Намайг хараад шууд хөөсөн, хөөрхий амьтан аргагvй шvv дээ. Би ч залуугийн хар гайгаар буруу хэрэг хийсэн хvн, чи ч гэсэн дээ. Yнэнийг хэлэхэд дэндvv ширvvн аашилсан шvv гээд санаа алдаж Эрдэнэ өөд харан гунигтайгаар инээмсэглэв.

Гэрийн дотор хэсэг зуур нам гvн болж хоёр хvний амьсгалах нь ган хайнагийн дуу шиг сонсогдож байлаа. Тооноор орсон нарны гэрэл зvvн талын унийн дунд хирд гялтганан тоглож, «Долгор амьд» гэдэг vгэнд баярлах, догдлохын хязгаарт хvрсэн Эрдэнийн сэтгэлтэй наадах гэсэн мэт жирвэлзэнэ.

— Долгортойгоо л уулзъя.

— Өвгөн чинь хамт явья.

— Ингээд өртөөчин нэг морь авчирч өгнө гэсэн. Тэгээд мордъё,за танайхан цөм сайн биз дээ.

— Цөм мэнд сайн л байна. Хvvхдvvд өсөөд Должин бид хоёр хөгширч л байна гээд Итгэлт хөгжилтэй бөгөөд жингэнэсэн нарийхан дуугаар инээв.

— Манай Бат ч сайхан эр болсон. Одоо хvрээнд оюутны сургуульд бичиг ном vзэж байгаа.

— Бат ч шөрмөстэй дамшиг даа. Чиний хойноос оргоод л алга болсон. Уулзаж орхидог байна шvv.

— Бид хоёр зовж баймаажин уулзсан.

— Бvгд эрvvл, мэнд, энх тунх хойно гvйцлээ. Амьд мэнд явбал алтан аяганаас ус ууна гэдэг энэ дээ. Ээ сэтгэл хөдөлсөндөө болоод таг мартаж орхих шахлаа. Өвгөн чинь шинэ засгийн өргөөг хувиас барьж өгье. Бид ясны ард угсаатай улс энэ засгийг дэмжихгvй бол хэн дэмжих вэ. Тийм биз дээ өвгөн минь.

— Ёстой доо. Тэр чинь зөв л бодол байна. Тэр хоёр гэрээс гарлаа. Жаргаж байгаа нар баруун уулын толгой дээр тоглон наадаж зөөлхөн салхи Тамирын хөндий дагаж vлээнэ.

Өртөөчин залуу Эрдэнийн морийг эмээллээд уяанаас уяв.

— Дvv чинь муу Галсанг халуулж Дулмаатай суугаад одоо энэ дээр Хан өндрийн хvрээний орчим нутаглаж байгаа шvv. Мөн ч сайн эр юм даа.

— Би мэднэ. Тvргэн явж Долгортой л уулзья.

«Долгор амьд» гэсэн vгийг сонссон Эрдэнийн амьдралдаа vзсэн баярын дээдэх нь байсан авч амьд Долгортой уулзана гэж бодоход их баярын хажуугаар халшран айх сэтгэл төрнө.

— Тэгье. Харин урьдаар манайхаар дайраад явья гээд Итгэлт уяа руу хөтлөв. Харин тэр шөнө Бадарч гэртээ хариад Төмөртэй хамт гамин цохиж хурааж авсан арваад бууг сумтай нь хамт урт авдраасаа авч тэргэнд ачаад өвөлжөөн дээрээ аваачиж газар ухаж цардмалаар нямбай боож булаад «гайгvй дээ. Удахгvй хэрэг болно» гэж шивнэн хэлээд хөлсөө урт нударгаар арчиж билээ.

 

XV

Хавар болж цас ханзран ногоо соёолж, яргуй гарах vед хангай нутаг юутай сайхан. Хаваржаандаа буусан Баяр өвгөний гэрийн гаднаас том хvрэн хайнаг хөллөсөн тэрэг өмнөх уулын арын модны зvг хөдлөв.

Хэсэг, хэсэг сэмжин цагаан vvл цэнхэр тэнгэрт бие биеэ хөөцөлдөн нvvнэ. Уулын нуга, жалгаар vлдсэн цас нарны гэрэлд гялалзан, ертөнц зөөлөн бөгөөд дулаан өнгө туяарах ажээ.

Тэргэн дээр хөх дээлтэй Долгор хөлөө унжуулан суугаад хайнагийн жигд бөгөөд эрмэг алхалтанд найган, хагас хоолойгоор урт бөгөөд гунигаар дvvрсэн аятай дуу аялна. Хойт эхдээ аль муугаа дуудуулсан өнчин хvvхдийн нvдийг харсан бол Долгорын нvд яг л тийм байлаа.

Хорвоо энэ хvнтэй хатуу тогложээ. Заримдаа яах гэж амьд яваа юм бэ? гэж өөрөөсөө асуудаг юм. Гэвч энэ зовлонт хорвоогийн аль нэгэн газар хань нөхөр, хайрт хvv нь яваа болохоор  хоёулантай нь эс боловч нэгэнтэй нь уулзана гэж бодно. Гэхдээ тэр хоёрыг эрээд явах бодол Долгорт байсангvй. Долгор хатуу хувь заяандаа дарагдан цөхөрсөн хvн байлаа. Нулимс нь vе vе өөрийн эрхгvй асгарах бөгөөд заримдаа унтаж байгаад хашгиран босож эхэр татан уйлна.

Эрдэнэ өдийд эхнэртэй, бас хvvхэдтэй болсон ч байж магад. Гэвч хvv минь намайг эрж, надтай уулзах л ёстой шvv дээ. Би хvvгээ гомдоогоогvй. Юу ч болсон би тvvний төрсөн эх нь. Тийм биз дээ гэж бодоход хоолой нь зангиран аялж явсан дуу нь хяхран тасарч нулимс нь ямар ч саадгvй асгарна.

Хажуу талаас морьтой хvн гарч ирэхийг Долгор мэдсэнгvй. Тэр хvн бол Долгорыг сууя гэж гуйдаг Содном байлаа. Содном гvн гашуудалд дарагдсан Долгорыг хараад хэсэг дуугvй дагаж явлаа.

— Долгор, чи хаачих нь вэ? Гэж Содном тvлээнд явж байгааг мэдсээр байгаад асуув. Долгор толгойгоо гэнэт өргөн харснаа огцом хөдөлгөөнөөр нулимсаа арчиж мишээх  дvр vзvvлэн:

— Ээ чи ирсэн юм уу? Гэлээ.

— Тvлээнд явж байна уу?

— Тийм ээ.

— Тэгвэл чамд тусалъя.

— Дураараа л бол доо гээд дээлийнхээ ханцуйгаар нvvрээ хэд дугуйлан арчаад газар шагайж явснаа нvvр лvvгээ унжсан шанхаа гэдрэг илэв.

— Чамайг би хvлээж байна шvv.

— Би чамд хэлсэн шvv дээ. Нэг бол Эрдэнийг амьд нvvрийг харах юмсан эсхvл гэснээ Долгор дуугvй болов. «Эсхvл Эрдэнийг эхнэртэй болсон гэдгийг сонсох юмсан» гэж хэлэх гэсэн боловч, Долгорын амнаас гарч өгсөнгvй хоолойд нь тээглэжээ.

— Гэхдээ чи миний сэтгэлийг бодох л хэрэгтэй.

Долгор хариу дуугарсангvй. Харин тvvний нvvр өөд зөөлөн нvдээр харж, тvмэн таавар нуугдсан уруул нь vл мэдэг хөдлөв.

— Ижий минь намайг чамтай л суу гэдэг юм. Тэгээд намайг л суухгvй гээд байгаа юм шиг, удахгvй муу ижий нь өнгөрөөд өгнө. Хvv минь хань ижилтэй бол. Долгор бол сайн ч хvн, сайхан ч хvн гэдэг юм гээд санаа алдан инээмсэглэв.

— Ижий чамд ухаангvй байх аа.

— Миний төлөө vх гэвэл дуртай vхэх амьтан. Саяхан чамтай удаан ярьсан биз дээ.

— Тийм ээ, удаан ярьсан. Би чамайг муугvй хvн гэж боддог юм шvv. Гагцхvv..

— Би ойлгодог. Тэгж итгэж хvлээдэг. Ингэж ярьсаар явтал модны захад ирлээ. Тэргээ буулгаж хайнаг, морио уяад сvх авч модруу хэд алхтал Долгорын өмнө саяхан гарсан хомбон шар яргуй харагдав. Долгор сөхрөн сууж тvvнийг таслалгvй хоёр гараараа тосон барьж энхрийлэв.

— Ямар сайхан цэцэг вэ?

— Тийм. Сайхан цэцэг байна гээд Содном хажууд нь өрөөсөн өвдгөө нугалан суухдаа баруун гараа Долгорын хоёр далыг хөндөлдvvлэн тавилаа.

— Чи хараач. Энэ цэцгэнд ямар ч хир алга гээд Содномын өөдөөс харахад нvдэнд нь баяр тодорлоо. Содном баруун гарын хуруунуудаа нугалж мөрнөөс нь бариад зөөлхөн атгахад Долгорын толгой хацарт нь наалдав.

Долгор урт гэгч нь санаа алдан инээмсэглэн байснаа эхлээд нvдэнд нь алгуураар гуниг тодорсноо бvх нvvрийг нь эзлэн цочсон мэт гэнэт хөдөлж зайлаад хvvхэд шиг енгэнэтэл уйлав.

Содном хуучин хэвээрээ хэсэг сууснаа алгуур босож Долгорын ард очоод «Битгий уйл» гээд мөрөнд нь гараа зөөлөн хvргэв.

Долгор толгойгоо сэгсрэн «намайг тавиач» гэж нам бөгөөд тасалдсан дуугаар хэлэхэд бvх бие нь чичирч байлаа. Содном гараа алгуур татахад хоёр гар нь ямар ч шөрмөсгvй юм шиг сул сунаж, мөр нь мултарсан мэт унжив. Долгор газар шагайн цааш явжээ.

Хойноос нь Содном явах гэснээ больж эргэн яргуйн дэргэд орхисон сvхийг аваад тvргэн алхаж гvйцэн очиход «бушуухан хэдэн гишvv аваад буцъя» гэж Долгор сул бөгөөд зэвхий дуугаар хэлжээ.

Тэр хоёр удсангvй тэрэг дvvрэн хуурай гишvv ачиж тэргээ хөллөн явахад vд хэлбийж байгаа нар араас нь бvлээн илчээр жигнэж vл мэдэг зөөлөн салхи өмнөөс нь vлээнэ.

— Чи ч хатуу сэтгэлтэй хvн юмдаа гэж Содном  гомдолтой хэлээд Долгорыг арга нь барагдаж, гайхсан нvдээр харлаа.

— Юуны сэтгэл байх вэ дээ.

Тэр хоёр өөр юм ярьсангvй. Гэвч дуугvй явахад сэтгэл хамгийн чанга хашгирч байдаг vе амьдралд тохиолддог бөгөөд энэ хоёрын хувьд яг тийм л vе байлаа.

Долгор шийдвэртэй vг хэлэх vгvй удах тусам энэ хvний Долгорыг хvсэх сэтгэл их болох ажээ. Yvний хажуугаар «ингэж байтал нэг өдөр Эрдэнэ хvрээд ирвэл би элгээрээ газар тэврээд хоцорно шvv дээ» гэдэг сvрхий юм бодогдож Долгорт өгсөн сэтгэлдээ хурц сvхээр нэг мөсөн тасалмаар санагдана. «Би залуу хvн биш. Энэ хvvхнийг горьдож амьдралаа vрэхээ больё» гэж шийдэх гэтэл «харин Эрдэнэ ирвэл зvгээр юм биш vv. Эрдэнэ Долгор хоёр бие биеэ гомдоосон болохоор уулзахад нь олон жилийн турш бугласан гомдол нь дэлбэрэн гарна» гэж ямар нэгэн дуу хэлж горьдлого төрvvлнэ. Чухам энэ учраас Содном Эрдэнийн сургийг зогсоо жолоогvй тавьж дээгvvр нь ниссэн шувуунаас ч Эрдэнийн тухай асуух шахаж байлаа.

Заяын хvрээний мэргэлдэг, тvргэлдэг лам нар, дал тvлдэг, зоос гvйлгэдэг хvмvvсээс Долгорын тал, Эрдэнийн эргэж ирэх тухай асуусаар байгаад аль ч учраа олохгvй болжээ. Зарим нь Долгорыг заяаны хань гэнэ. Зарим нь хань болохгvй гэнэ. Зарим нь учир, vзvvр нь олдохгvй юм хэлнэ. Зарим нь Эрдэнийг амьд гэнэ. Зарим нь vхсэн, ирэх замгvй болжээ гэнэ. Зарим нь ирэх, ирэхгvйн хооронд хэлнэ.

Эрдэнийг явж ирж уулзмаар санагдана. Гэвч бvдэг бадаг ч сураг сонсоогvй байж хаашаа явах юм билээ. Нэг удаа арга нь барагдахдаа «чамайг харж горьдоод ч тусгvй шив дээ» гэж хэлэхэд нь «тийм ч байхдаа» гэж Долгор өөрийн бус дуугаар хэлжээ.

«Тийм ч байхдаа» гэсэн vг Содномын зvрхийг базсан боловч энэ vгийг хэлсэн Долгорын дуу сэтгэлд нь ямар нэг найдвар төрvvлжээ.

Долгор бол Содном зvгээр хvн өөрт нь сэтгэлтэй хvн гэдгийг сайн ойлгож байсан ба өөрөө ч энэ хvнд сэтгэлгvй биш байлаа. Гагцхvv «би бол Эрдэнийн ёсолж авсан гэргий. Бид хоёрын хvv ч буй» гэдэг бодол сэтгэлийг нь барьж, Содномын шургуу гуйлтаас хамгаална.

Гуч гарсан Долгор, Эрдэнэ ирэхгvй буюу эхнэр авсан байгаад энэ хvнийг алдвал хорвоог ганц биеэрээ туулах дардан зам нээгдэнэ гэдгийг сайн ойлгож байв.

Эрдэнэ хvрээд ирвэл яах вэ гэдэгт Долгор шийдвэртэй хариу өгч чадахгvй байлаа. Эрдэнэ эхнэр авсан бол нэг өөр хэрэг. Харин эхнэр vгvй ирвэл яах вэ? Би ч vнэхээр гомдсон. Гэвч Эрдэнэ намайг гомдоогоогvй хvн биш. Эрдэнэ эхнэр аваагvй бол тvvнтэй суусан, суугаагvй хамаагvй хорвоог бэлбэсэн эмээр өнгөрvvлэхэд гасалж гомдох юм байсангvй. Харин эхнэртэй болсон бол ганцаар хохирох ёсгvй мэт санагдана.

Заримдаа «чингээд Эрдэнэ ирнэ гэж хэн над хэлсэн юм бэ?» гэж өөрөөсөө асууна. Хэн ч хэлээгvй. Гагцхvv сэтгэл нь ирэх байх гэж зогсолтгvй хэлдэг байлаа.

Эрдэнэ ухаантай сайн хvн. Нэг өдөр талд орхисон намайг эргэж заавал ирнэ байх гэж горьдох сэтгэл Долгорыг тэжээж байлаа.

— Эрдэнэтэй уулзаагvй цагт би тvvний эхнэр, тэр бол миний хар vсийг хагалсан нөхөр минь. Тvvнтэй уулзалгvй хvнтэй суугаад, эцэст нь эрлэгийнд очиход над хэлэх vг байхгvй гэж хэсэг дуугvй явсны дараа хэлэв.

— Тийм ч атугай Эрдэнэ чамайг vнсэнд хаясан шалз шиг орхисон шvv дээ.

— Би гомдсон.

Ингэж ярьсаар явтал хайнаг тэрэг гэрийнхээ гадна ирж зогсов. Yvнээс хэдэн хоногийн дараа Долгор Тамирын тунгалаг уснаас хэдэн хонь ямаагаа услаад буцаж явтал дороос сайхан сайвар буурал морьтой эмэгтэй хvн Тамирыг огтлон гараад ирж амар мэндийг нь мэдлээ. Цэнхэр торгон дээл дээр ногоон дурдан бvс бvсэлж, толгойдоо мөнгөн торгон оройтой, улаан хилэн эмжээртэй тоорцог өмссөн нимгэн цагаан царайтай гуч дотор насны хот маягийн хээнцэр энэ хvvхэн бол таньдаг айл дээрээ хэд хоног хөдөөлөх гэж яваа Цэцэг юм.

— Сайн. Та сайн явж байна уу? гэж Долгор ирсэн гуй бөгөөд дэгжин хvvхний мэндийг хариулав.

Цэцгийн очих айл бол өнгөрсөн өвөл Баяр өвгөнийхтэй хамт өвөлжсөн бөгөөд одоо саахалтаар барахгvй хургаа тавьдаг айл байсан болохоор Долгор сайн зааж өгөв.

Буурал морио сайварлуулан холдож байгаа Цэцэгийн хойноос харсаар хоцрохдоо «нvvрэнд нь хар гуниг шингэсэн ямар хачин хvvхэн бэ? аль над шиг тvмэн зовлон туулсан амьтан юм болов уу?» гэж бодож байлаа.

Хөдөө газар нэг хvн ирнэ гэдэг бол ойр орчмын айлуудад бөөн сонин явдал болдог билээ. Ирсэн зочны авчирсан боовоос хувь хvртэх, уулзаж танилцах гээд л сонин сайхан юм олон гардаг.

Туулж гарсан амьдралаас гуниг зовлонгоос өөр юу ч олж аваагvй мэт болсон Долгор, Цэцэг хоёр хэл vгээ тvргэн ойлголцож хэдэн өдрийн дараа зав л гарвал ярьж суудаг байлаа.

— Та хоёрын яриа дуусаагvй л байна уу? залуу байхад ийм байдаг сан даа гэж саахалтын айлд нь ирсэн гоё хvvхэнтэй ярьж байгаа Долгороо харсан Дэжид гуай хэлнэ.

Нэг өдөр Долгор өөрийн зовлон, гунигаар дvvрсэн амьдралыг Цэцэг хvvхэнд ярьж өгөв. Гэхдээ Эрдэнэ гэж нэрлэсэнгvй тvvнийг миний нөхөр гэдэг нэрийн дор ярьжээ. Цэцэг хvvхэн vг дуугаралгvй сонсож байснаа «нөхөр чинь хэн гэдэг байсан юм бэ?» гэж асуув.

— Чи танихгvй. Эрдэнэ гэдэг байсан юм. Харин чи Заяын хvрээний хvн байна. Миний хvvг таньж магад. Гэвш ламынд баян Итгэлтийн хvv Хонгорын хамт ном vзэж байсан Бат гэж нэг бор хvv. Цэцэгийн царай хувирч, зэрэгцэн сууж байсан Долгороос биеэ зайлуулсан боловч гуниг, гашуудалд дарагдсан Долгор ажиж яаж чадах билээ.

— Эрдэнэ ч ирэхгvй байхдаа гэж Цэцэг гэнэт хэлэв.

— Надад ширvvн vг хэлж байгаагvй юмсан. Тийм хvн нэг эргэвэл буцаж харах хэцvv. Гэвч ирэх байх гэж би итгээд байх юм даа. Бид хоёр дахиад суухгvй ч гэсэн амьд яваагий нь харах юмсан.

— Ай даа. Эр хvнд итгэснээс эрхий хуруундаа итгэ гэдэг чинь vнэн юм шvv. Өдийд чамайг мартчихсан байж магад.

— Би ч гомдоосон, гэхдээ Эрдэнэ уул нь сайн хvн. Ухаантай ч хvн,

Нөхөртэй, хvvхэдтэй болох юмсан гэдэг бол Цэцэгийн ганц мөрөөдөл байж билээ. Энэ тухайгаа Чимэгт ярихад «тэнэг минь тvvгээр яах юм бэ? муу зөнөг Буяндалайг чи хар л даа. Нутагтаа эхнэртэй бас таван хvvхэдтэй золиг гэнэ шvv. До захирагчийн эхнэр манайд галзуу юм шиг орж ирээд надад доромжлуулаад, нөхөртөө аль муухайгаа дуудуулаад явж байсныг харсан шvv дээ. Ариун бурхан гэгдэж байгаа Заяын гэгээн, орос эхнэрээ яаж дарлаж байна. Удахгvй хуучин оймс сольж байгаа юм шиг хаяна даа» гэх зэрэг завхай эрэгтэйчvvдийн тухай жишээ татан ярьдаг байлаа.

Ер нь яваандаа Цэцэгийн мөрөөдөл нь амьдралын хатуу нударалтанд эвдэрчээ. Нөхрөө хардсан эхнэрvvдтэй Цэцэг олон тохиолдсон. Заримд нь туг vсээ бэлэглэж, нvvрэндээ хумсны хэв vлдээлгэж vзсэн. Энэ бvхний эцэст хорвоогийн хуурамч амьтан бол эр хvн гэж бодоход хvрсэн.

Долгорын зовлонг сонсож Эрдэнийг хvлээсэн гэнэн нялх сэтгэлийг нь ойлгох бvр Цэцэгийн эр хvний тухай бодол батжина. Долгорыг орхиод хоёр хоноогvй байхдаа Эрдэнэ өөртэй нь яаж байсныг бодоход «Эрдэнэ ирэхгvй. Чиний сэтгэлийн гарз. Би сайн мэдэж байна» гээд болсон явдлыг нэгд нэггvй тоочмоор санагдана. Гэтэл Долгор бол Эрдэнэ ирнэ гэдэг горьдлогоор сэтгэлээ зогоож байгааг ойлгосон учир тэр горьдлогыг нь таслана гэдэг бол доголон хvний таяг, сохор хvний тэмтрэгч модыг булаан авч хаяхтай адил болохоор «Эрдэнэ бол бусад эр хvний адил хуурамч хvн. Ирэхгvй» гэж хэлж чадахгvй байлаа. Гэвч «Эрдэнэ ирнэ. Чи хvлээх нь зөв» гэж энэ зовсон эмэгтэйг мэдсээр байгаад хуурах сэтгэл байсангvй. Энэ ч учраас эр улсын хуурамч чанарыг дахин дахин ярьж, Эрдэнийг хvлээж сэтгэлээ дэмий зовоосны хэрэггvй гэж зөвлөнө.

Харин Батын тухай бол өөр хэрэг байлаа. «Бат сайн хvvхэд. Эхээ гэж чам дээр заавал ирнэ. Боломж л олдохгvй байгаа байх» гэж vрээ хvлээсэн эхийн итгэмтгий сэтгэлийг уулзалтын баяраар дvvргэнэ.

Нэг өдөр Баяр гуайн араг боох гэж дэвтээсэн ширийг зvсэж нарийлах ажил хоёр хvvхэнд оногдож гэрийн сvvдэрт суун удтал ярилаа.

— Чи бол над шиг хvлээсэн хvн байхгvй болохоор нэг сэтгэл нийлсэн ханьтай болбол дээр юм даа гэж Долгор зөвлөв.

— Эр хvн гэдэг чинь бие далдалж, гэдэс цатгавч, сэтгэлийг ямагт зовоож байдаг юм шив дээ. Би эрчvvдийн муу муухайг дэндvv сайн мэднэ.

— Yгvй шvv. Би Эрдэнээ гомдоогоогvй бол бид хоёр зовбол ч хамт, жаргавал ч хамт байсан юм. Сайн нөхөр гэдэг чинь амьдралын тvшиг, амьд явахын баясгалан. Нэг өдөр, хоёр өртөө явган явж орхиод, Эрдэнийнхээ тvмэн хайр гэрэлтсэн нvдийг хармагц бие минь сэргэж хөнгөрдөг байсан. Эрдэнэ минь миний төлөө амьсгалж, амьдарч байсан хvн дээ.

— Чи ч мөн гэнэн юм даа. Бааюу дээр ирэх бvрдээ манай Чимэгтэй уулздаг нэг хvн байсан юм. Согтуу дээрээ эхнэрээ муу муухай, ёсолж авсан болохоор л салж чадахгvй байна. Тvvнээс хар гичийгээр би яах юм бэ гээд л тvмэн зvйлийн юм ярьдаг байлаа. Нэг өдөр нөгөөх чинь цам дээр эхнэртэйгээ ижилхэн бор морь уначихсан гунхан явж байна. Тэгээд бидний хажуугаар гарахдаа танихгvй хvн шиг явсан. Бас нөгөө муу муухайгий нь дууддаг эхнэрээ мориноос нь сугадан буулгаж байсныг яана гэнэ. Орой нь зав чөлөө олж манайд ирсэн. Би зад загная гэсэн Чимэг хорьж «Яах юм бэ. Би авдгаа л авч байвал боллоо» гэсэн, эрчvvд гэдэг чинь ийм л байдаг юм даа.

— Эрдэнэ минь тийм ч муу хvн биш ээ.

— Чи алхам бvхэнд нь дагаж яваагvй шvv дээ. Чамайг шалз шиг орхиод явснаас хойш юу хийж явааг хэн мэдэх вэ дээ.

Энэ хоёр хичнээн яривч Цэцэг хvvхний эр хvний шившигт явдлыг баримтаар нотловч Эрдэнийн тухай Долгорын бодлыг өөрчилж эс чадлаа. Эрдэнийн тухай Долгорын бодлыг амьдрал мэдэхгvй, гэнэн цагаан сэтгэл гэж Цэцэг санадаг бол эр хvний тухай, Цэцэгийн бодлыг олон хvнд хууртсан сэтгэлийн бухимдал гэж Долгор санадаг байлаа. Хайр сэтгэл халамжтай нөхөр гэж юу байдгийг vзээгvй Цэцэг өөрөөс нь илvv зовсон хvн гэж Долгор өрөвдөнө. Долгор бол хайр сэтгэлийг сайн мэднэ. Эрдэнэтэйгээ байхдаа зовлонгийн дундаас жаргал олж чаддаг байсан. Yнэн сэтгэлээр хvнд хайрлагдах, хvнийг хайрлахын жаргалыг Долгор мэддэг учраас тvvний сайн сайхны амтыг vзээгvй Цэцэгийг хорвоогийн хир хэмжээнээс хэмэрсэн зовлонтой гуниг дvvрэн амьдарч яваа хvн гэж хайрлана.

— Чи хvнд сэтгэлтэй болж vзсэн vv? гэж Долгор асуув.

Цэцэг цочмоор Долгорыг харснаа харцаа буруулж газар шагайн нам бөгөөд гэмшилтэй дуугаар

— Yзсэн. Тэр намайг нэгэн цагийн зугаа хийж vзсэн. Явахад нь би арга барагдаж бөгжөө тайлж өгөхөд аваагvй. Одоо бодоход би мөн ч тэнэг байж дээ гээд санаа алджээ.

Yдшийн нар хэлбийж, тэнгэр ер бусын зөөлхөн бөгөөд бvлээн өнгөөр гийгvvлэн, нялх ногооны хурц vнэр vл мэдэг салхины аясаар ханхална. Хажуугийн ууланд хөхөөн дуу чихний vзvvрт сонсогдон, өмнөх уулыг давж ирсэн нvvдлийн шувууны журамтай цуваа Тамирын голын бараагаар гудайн цаад дахь хар энгэрт шингэнэ.

Тамирын голын зvгээс бараан морьтой хоёр хvн Баярын гэрийн зvг юманд хөөгдсөн мэт хурдлан давхисаар нарийхан голын зvлгэн дээр суугаад шир зvсэж суусан хоёр хvний дэргэдvvр гарах гэснээ нэг нь «тэр байна» гэлээ.

Долгор шир зvсэж байсан хутгаа шидээд, хяхарсан дуугаар:

— Эрдэнэ минь хэлээгvй юу? гэж хашгираад гvйснээ зог тусан зогсов.

Эрдэнэ мориноос vсрэн буугаад Долгорын өмнөөс том том алхаад очиход Долгорын нvднээс нулимс асгаран гэдрэгээ өөрийн мэдэлгvй унав. Өмнөөс нь ирж яваа хvн яахын аргагvй Эрдэнэ мөн боловч бишvvрхэх эвгvйцэх сэтгэл бадарчээ. Энэ сайхан уулзалтаас хойш хэд хонов.

Хаврын адаг сарын цэлмэг өдөр чийгтэй хорвоогоос дэгдсэн буданд гандсан хуучин цэнхэр торгоны өнгөтэй болсон тэнгэрт мандсан нар ертөнцийг шарж тvлэхгvй боловч таатай дулаан илчээр жигнэх нь юутай сайхан билээ. Ийм өдөр нуруугаа наранд ээж, удаан буухад нарны илч биеийн ширхэг бvхэнд шингэн ордог бөгөөд бие тэнийдэг билээ. Гэвч хайр нь хөрч цэвдэг болсон сэтгэлийг ийм нар хэчнээн жигнэвч бvлээцvvлж vл чадна.

Баяр гуайн бор гэрээс морины аргамжааны зайтай газар Долгор Эрдэнэ хоёр зэрэгцэн сууж ярилцана. Гэрээс Дэжид авгай байн байн шагайж тэр зvг хараад гvн санаа алдана. Олон жилийн турш хvлээсэн хvнтэйгээ уулзсан Долгорын царай өдөр өнгөрөх тусам баяр жаргалаар биш уйтгар гунигаар дvvрэх болсныг тааварласан Дэжид гуайн сэтгэл шаналж эхлэв. Гэхдээ жаргал заавал авчирвал зохих энэ учрал яагаад гуниг авчирсан нь далан уулын цаадах нууц болохоор энэ хоёрын хэрэгт барин тавин оролцож vл тавина.

— Хvv минь та хоёр юу болоод байна даа? гэж өнгөрсөн орой хурга хашиж байхдаа Долгороос асуужээ.

— Юу ч болоогvй, ижий минь гээд Долгор хэлээд дахин дуугарсангvй.

Эрдэнийг ирсэн өдөр Долгор хязгааргvй баярлаж байх шиг хоёр хөгшинд санагдсан билээ. Ирсэн оройгоо буцсан Итгэлт явахдаа «сайхан vед муухай бvхнийг мартах ёстой юм шvv» гэхэд «Ёстой доо. Хvv минь. Амьд явсан хvн алтан аяганаас ус ууна гэдэг энэ шvv дээ » гэж Дэжид гуай хэлжээ.

Тvvнээс хойш таван өдөр өнгөрөв. Гэтэл Долгор Эрдэнэ хоёрын харьцаанд vлэмж өөрчлөлтгvй болжээ.

— Өвгөн минь. Энэ хоёр нэг л биш. Бие биедээ гомдсон сэтгэл нь эвдэрч өгөхгvй байгаа бололтой. Ярьж сургаж өгье гэж Дэжид гуай өвгөндөө хэлжээ.

— Яарвал даарна гэдэг. Болохгvй харж байж буурьтай хөдөлнө шvv. Эмзэг юманд эвгvй хvрвэл тасалж орхино. Тэгвэл ёстой л нуухыг авах гээд нvдийг нь сохолно гэдэг болно гэж Баяр гуай хаширлажээ.

— Яадаг билээ дээ. Эдний хооронд нэг л муу зай гарч орхилоо гээд авгай нулимсаа, салбан ханцуйгаар нухлан арчив.

Yнэхээр ч Долгор Эрдэнэ хоёрын дунд Дэжид гуайн хэлдгээр муу зай буй болоод мөч өнгөрөх тутамд гvн болж байлаа. Долгор орхиод явсан мөчөөс нь Эрдэнийг хvлээсэн. Сайн ч хvлээсэн. Yнэн ч хvлээсэн. Анх уулзаад ч хязгааргvй баярласан Баяраас хvн хагардаг бол Долгор хагарах байсан. Гэтэл оволзсон баяр нь оволзсон баяр нь оргилж байхад гомдлын сэтгэл vvсэн гарч яваандаа Эрдэнэ бол хvлээж байсан хvн нь биш юм шиг санагдаж эхэлсэн. Анхандаа Долгор энэ сэтгэлээ хvчлэн дарах гэж оролдсон. Гэтэл хvчлэх тутам Эрдэнэ ангид, хvйтэн болж байлаа.

— Би ч чамд эртний Долгор биш, чи ч надад эртний Эрдэнэ биш болж дээ. Одоо ч чи бид хоёрын хамт амьдардаг хөг өнгөрсөн бололтой гэж эцэст нь Долгор хэлжээ.

— Долгор минь. Чи намайг гомдоосон vнэн. Гэхдээ овоо босгоогvй бол шаазгай хаанаас суух вэ гэж vг байдаг. Чи бодооч бид өнгөрснийг мартаж, ирээдvйгээ бодож амьдаръя. Бид хvvтэй шvv дээ.

— Тиймээ хvvтэй гээд Долгор хэсэг дуугvй сууснаа нам тэлvvн дуугаар

— Гэвч гомдож хvйтэрсэн сэтгэлийг хvчилж болдоггvй бололтой. Хvчлэх гэвэл дэлбэрч магад байна. Миний туулсан зовлонг чи сонссон. Гэвч vзээгvй.

— Зовлон туулсан бидний сэтгэл ингэж жаргалын өмнө сарних ёсгvй.

— Би ямар нvгэл хийсэн хvн бэ. Юунд тэр өвөл vхсэнгvй вэ. Би тэр өвөл vхсэн бол чи хэнтэй уулзаж, хэнтэй ярих байсан бэ гээд уйлахад нь Эрдэнэ аргадаж мөрөн дээр нь гараа тавьтал эрс хөдөлгөөнөөр тvлхэж зайлуулав.

— Долгор минь чамайгаа хvний газар өнчин ишиг шиг орхиж хатуу сэтгэл гаргасан миний буруу. Намайг бодохгvй гэхэд чи хvvгээ бод.

— Эрдэнэ чи битгий дуугараач гээд Долгор цааш харан толгойгоо сэгсрэхэд бvх бие нь халуун хижиг туссан хvн шиг чичирч байлаа.

Долгорын сэтгэлд «бузар янхан» гэж vсэртэл нь алгадаад эргэж ч харалгvй давхин алга болж байгаа Эрдэнэ бодогдоно. Тvvнээс хойш Долгорын vзсэн зовлонг Долгор л мэднэ. Сайхан сэтгэлт хоёр хөгшин тохиолдоогvй бол юу болох байсан бэ? амьд гарсан нь vнэн. Гэвч хувхайрч vхсэн сэтгэл нь тамын зовлонг эдэлсэн шvv дээ. Тvvнээс хvнд, тvvнээс гашуун, тvvнээс тарчилгаатай зовлон энэ хорвоод байхгvй.

Тэр нvдэнд гуйлтын хажуугаар шийдсэн зориг тодорхой харагдав. Тэр нvдэнд айх эмээхийн зэрэгцээ хязгааргvй гомдлоос буй болсон жигшил тод ажээ.

Маргааш нь аргагvй болсон Эрдэнэ явлаа. Хоёр хөгшин учир зvйг нь олох, эвдэрсэн сэтгэлийг эвлvvлэх гэж уран цэцэн vгээ, усан нулимстайгаа холин байж, аргадаж загнаж vзсэн боловч тус болсонгvй.

Хvчтэй газар хөдлөлтөөс хагарсан уул боловч он жил өнгөрөх тусам эрvvлжин эдгэрдэг билээ. Харин хvнд шарх олсон сэтгэл бол эдгэрэх нь хэцvv ажээ. Эдгэрэвч шархадсан учраатайгаа уулзахдаа сэтрэх нь vлэмж тvргэн бөгөөд тэр цагтаа улам ч аюултай. Хvний хайрын сэтгэл, хайр нь хазайснаас vvссэн гомдол, морины бvдрэлт хоёр төсөөтэй. Хурдан явсан чадалтай морь нэг бvдэрвэл босох нь хэцvv байдгийн адил их хайрын сэтгэл нэг гомдвол эвлэрэх нь хэцvv байдаг ажээ.

Санаа сэтгэл нь хоосон болсон Эрдэнэ Тамирын голын зvг гэлдрэн явахад ард нь нэг дуу гарах ёстой тэр дууг сонсохгvй бол амьдралын жаргал нь алга болох юм шиг бодогдон чих тавина. Гэвч тэр дуу гарсангvй харин нэг мэдэхэд голын эргэн дээр ирсэн байжээ.

Эргэж харвал тэртээ аманд байгаа Баяр өвгөний жижигхэн бор гэр зэрэглээн дунд харлан тоглож байлаа. Амьдрал гэж хэцvv юм даа. Хэрэв Эрдэнэ «Чи бид хоёр хамт амьдардаг хөг өнгөрсөн бололтой» гэж тvрvvлэн хэлсэн бол, Эрдэнийн гомдол эхлээд дэлбэрсэн бол Долгорын гомдол, гомдлоос гарсан жигшил оргилохгvй байж болох байсан болов уу? Аль тvймрийн хоёр vзvvр нийлээд оволздог шиг болох болов уу. Yvнийг хэн ч тогтоож чадахгvй зөвхөн тааж л чадна. Харин таасан тэр нь зөв буюу буруу байсныг баталж болохгvй. Амьдралд ийм олон нууц байдаг болохоор тэгсэн бол яах байсан бол, ингэсэн бол яах байсан бол гэсэн мухардмал өдий, төдийн таавар өнгөрсөн юмны хойноос сvvдэр шиг дагаж явдаг бөгөөд гомдол, харамслын эх булаг болдог жамтай.

Мордоод алгуурхан холдож байгаа Эрдэнийн хойноос хаяаг нь шуусан гэрийн хананы нvдээр харж нулимсаа асгаруулан байсан Долгор «Эрдэнэ миний нөхөр, би өөрөө тvмэн буруутай хvн. Намайг гээд ирж байхад нь би хуншгvй зан гаргаж байна» гэж нэг бодовч нөгөө нэг сэтгэл нь «Энэ бол миний Эрдэнэ биш чамайг харийн нутагт гарын угаадас мэт хаясан хvн. Чамайг орхиж явснаас гарсан зовлонгоо чи мартаагvй юу. чи vхэж болох л байсан. Yхсэн бол Эрдэнэ хэнтэй уулзах байсан бол» гэж vглээд «Эрдэнэ минь зогсооч» хэмээн хашгирах дууг хоолой дээр нь таглаж байлаа.

Эрдэнийг явсан орой Содном ирж билээ. Тvмэн бодолд дарагдан хийсэн ажил, гаргасан зангийнхаа зөв буруугийн аль нь болохыг бодож олохгvй vймрэн байсан Долгорын дэргэд удтал дуугvй сууж билээ.

Долгорын царайд гомдол, таавар холилдон, хэдэн өдрийн турш уйлсан бэлцгэр нvдэнд нь ямар нэгэн шийдвэртэй сэтгэл тодровч доороо эргэлзэх шийдвэрт дарагдан сарниж байлаа. Долгор сvv хөөрvvлж байгаа тогоо руу хэсэг харж байснаа босож «Хоёулаа гаръя» гэж эрс дуугаар хэлсэнд Содном дуугvй босож дагаж гэрээс гарлаа. Долгор шууд явсаар морины уяаны дэргэд очиж зогсоод, гvйцэж очсон Содномын нvд рvv эгцлэн харж «Чи яв. Би бvр эргэж орхилоо» гээд морины нь цулбуурыг тайлж өгөөд «Одоо миний сэтгэлд хэн ч багтахгvй байна» гэлээ.

– Чи тоглож байна уу?

– Тоглох чадал надад алга гээд эргэж гэрийн зvг явлаа. Содном хээр талын чулуун хvн шиг хөдлөлгvй гөлрөн баахан зогссоноо цочсон мэт ухас хийн мориндоо мордоод давхин алга болжээ.

Эрдэнийг ирээд байхад нэг удаа Содном ирсэн бөгөөд хэн ирснийг мэдээд зогсоогvй, юу болж байгааг тааварлаж Долгорын хийж өгсөн аяга дvvрэн цайг их л билэгшээн амтархан уугаад буцсан билээ.

– Энэ юун хvн бэ? гэж Содномыг уяанаас төдий л холдоогvй байхад Эрдэнэ огцом ширvvн асууж билээ.

– Нэрийг Содном гэдэг их сайн хvн шvv гэж Долгор ямар ч зовсон шинжгvй хариулжээ.

– Сайн хvн гэнээ? Хорвоо дээр сайн хvн алийг гэхэв дээ.

– Энэ бол сайны дотроос онц сайн хvн юм шvv.

Долгорын энэ vгийг сонсоод Эрдэнийн сэтгэлд хардах, харамнахын оч vсэрч билээ. Гэвч би энэ ганц бие эмэгтэйг хvний нутагт хаяж орхиод юу боллоо гэж хардаж харамлах вэ. Амьд байгаа нь боллоо шvv дээ хөөрхий гэсэн бодлоор хардлагын очноос гал оволзох аюулыг дарж билээ.

Хэсэг дуугvй суусан Долгор гэнэт эрс, шийдэмгийгээр Содномын тухай, өөртөө нь сууя гэдэг тухай нэгд нэггvй хачин тайван ярьж билээ.

— Тэгээд чи vvнтэй суух хэрэг vv?

— Мэдэхгvй би чамайг иртэл Содномтой суухгvй гэж хатуу бодож байсан бурхан минь энэ бол vнэн юм шvv.

— Одоо юу гэж бодож байна?

— Одоо бол мэдэхгvй.

Долгор тэр нэгэн цагт ертөнцийн ямар ч жаргалаас солихгvй гэж байсан нөхөртөө Эрдэнэдээ хvйтэрч, тvvнээс хөндийрч байгаа сэтгэлийг зогсоох гэж өнгөрсөн хэдэн өдрийн турш мэддэг уншлагаа ч уншсан. Бурхан сахиусандаа ч тоочин аврал гуйсан билээ. Гэвч тус болсон зvйл vгvй билээ.

Эрдэнэ урд Тамирын голыг гаталж, Луу гvний хvрээг чиглэн явж байхад Долгорыг тойрсон тvмэн зvйлийн бодол дотор нь эргэлдэнэ. Гэвч Долгорыг буруу шаах сэтгэл хараахан байсангvй. Содномын тухай бодоход дотор харлан, vнэтэй эрдэнээ өөрийн мууд өөрөө л бусдад алдсан юм шиг санагдана. Гэвч Долгор нь vvрд өөр хvний Долгор болсон гэдэг сэтгэлтэй эвлэрч бас л чадахгvй байлаа.

«Yvнээс гашуун юм болж болох л байсан шvv дээ амьд байгаа нь их юм. Долгор минь ухаантай сан Батыг vзсэн цагт сэтгэл нь өөр болох л ёстой» гэсэн бодол сэтгэлийг нь тэжээнэ.

Хаврын нар араас жигнэн нутгийн зvг тэмvvлсэн морь хоргодсон сэтгэлийг нь бушуухан зайлуулах гэсэн мэт толгой хаялан гvйн хар алхална.

Голын хөндийд урьхан хаврын яруу дэлхийн шимтэй золгосон мэт налайн билчиж, энд тэндгvй нvvдлийн шувууны гангар гунгар дуу ирэх цагийн уяхан хөгийг чих таалан vvсгэнэ.

Гэвч өөрийн бодолд дарагдсан Эрдэнийн сэтгэлийн цацарсан утас энэ бvхэнтэй хөг огт нийлэхгvй зөрж байлаа.

 

XVI

Заяын бааюу дээр намын vvр байгуулах гэж хэдэн өдрийн турш Эрдэнэ хvмvvстэй уулзаж ардын нам засгийн бодлогыг тайлбарлан ярилцав. Yvний хажуугаар «улаан оросын гуйлгачин нартай нийлсэн ардын нам бол шашин бурханыг баллах гэсэн учир тvvнд орогсод хойтох сvнсгvй болно. Эцэг эх лам багшаа ална гэж хvvхэд гаргаагvй бэлэвсэн эмийн өмднөөс адис авч тангараг өгдөг» гэсэн цуурхал дэгдэж байлаа. Yvнээс болж сvсэгтэн хvмvvс ардын намаас холуур явахыг хичээнэ.

Луу гvний хошуунд намын vvр байгуулах ажлаа Эрдэнэ хэдэн өдрийн өмнө дуусгажээ. Намд орно гэсэн хорь шахам хvмvvсийн дунд зургаан тайж, гурван лам байснаас хоёр тайж, нэг ламыг авч арав гаруй хvнтэй vvр байгуулаад бичээч Гончиг гэдэг ард хvнийг намын vvрийн даргаар сонгожээ. Шинэ засаг байгуулах, юуны өмнө хошуу засаг дарга сонгох ажлыг эрхлэн хийх нь намын vvрийн чухал ажил гэдгийг Гончигт хэлээд чухам юу, хийхийг зааж өгсөн билээ. Сонгууль болтол Луу гvний хошуу тамгын жасааны дарга, Гончигыг дэд даргаар тvр томилж vлдээв.

Хошуу даргад сарын гурван эр хонь, дэд даргад хоёр эр хонь, бичээчид хоёр төлөг, зарлагад нэг хагас төлөг гэх зэргээр цалин тогтоож өгөөд хошуунаас ямар ч албан татвар авч болохгvй гэж чандлан тушаажээ. Бас өртөөг өөрчилж тайж нарыг өртөөний албыг залгуулах ажилд дайчлав.

Хошууны харьяат айл өрхийн тэргvvлэгчдийг цуглуулж бvх хийсэн өөрчлөлтөө ярьж өгөхөд «Ингэх л ёстой байсан. Аргагvй л ардын засаг байна. Өчvvхэн би хошуу тамгын жасаандаа найман ханатай улаан халзтай цагаан гэр нэгийг өргөе» гэж Итгэлт хэлж билээ.

Итгэлт энэ vгийг хоосон хэлсэн биш. Мөн гэр бэлэглэх гэсэн нь ч учиртай. Ардын засаг ноёд тайж нарыг ард тvмний нэг адил өртөөний алба хийлгэдэг болж Итгэлтийг хэмжээгvй баярлуулсан билээ. Одоо Итгэлт урьдын цаг шиг өртөөний албыг дөрвөн цагийн албанд ээлжгvй залгуулахгvй, өртөөнд оногдсон хэд хэдэн тайж Итгэлтээс бараг л мөргөх шахаж, гуйж гувшиж баймааж нь ацаглаж билээ. Итгэлт vvнээс олсон ашгаар найман ханатай, улаан халзтай цагаан гэр хэд хэдийг төхөөрч болно. Одоохондоо л ардын засаг Итгэлтэд халтай юм хийсэнгvй.

Эрдэнэ Луу гvний хошуунд ажлаа ингэж эхэлсэн бөгөөд одоо Заяын шавьд ажиллах болжээ. Гэтэл Заяын шавь бол өөр байдалтай газар юм. Энд харын талын ямар ч захиргаа байгаагvй, бvх юм Эрдэнэ зая бандид гэгээний нэрээр хийгдэж гэгээний мөргөл, номын зардал, жанчны зардал гэх зэрэг хэд хэдэн хvнд алба төлдөг байлаа. Хошууд өртөөний алба гэж нэг сvрхий албатай байсан бол шавь нар тvvнээс чөлөөтэй байлаа. Шавь нарын ихэнх нь хэдэн жасын сvрэг хариулж тvvгээр амьдарч байсан болохоор гэгээний зарлиг зөвхөн сvсэг бишрэлийн нөлөөгөөр зогсохгvй аж амьдралын vлэмж хvчтэй байжээ. Бас Зая гэгээний нөлөө зөвхөн шавь нараар зогсохгvй хошуудад vлэмж өндөр байсан болохоор тvvнийг Луу гvний зэрэгт vзэж огт болохгvй ажээ. Бас тэгээд Зая гэгээн мэдэлтэй сэн бол ажил их хөнгөрөх байжээ. Хөнгөн зантай залуу баньд Заяыг дуртай зvг рvvгээ хөтлөж чадах ухаан Эрдэнэд байсан. Гэтэл энэ нэр хvнд нь vлэмж бөгөөд хэдэн тvм буман хvний сэтгэлд амьд бурхан болон итгэгдэж бишрvvлсэн гэгээний мэдэл өчvvхэн бөгөөд юм бvхнийг дэргэд нь байгаа хэдэн хэрсvvд хөгшин чоно, том лам нар дураараа аашлан хөтлөх ажээ. Эд өндөр хvчит Зая гэгээнийг бусадтай адил итгэж шvтэх дvрийг гаднаа vзvvлэвч vнэндээ бол гэгээний нэрээр зөвхөн Заяын шавийг биш, ойр орчмын хошуудын хэргийг залж байгаа бvлэг байлаа.

Эрдэнэ энэ бvхнийг сайн ойлгож байсан учраас Заяын шавийн хэрэгт дотроо бодлоготой, дороо ухаантай, учир хужрыг нь сайн тунгаан хандахгvй бол болохгvй гэж боджээ. Хиагтыг эзлэн авах байлдаанд идэвхтэй оролцсон Хасбаатар тэргvvтэй хэд хэдэн лам нар өндөр мяндаг, тушаалтай байсан авч Сvхбаатар ардын намын гишvvн болгосныг Эрдэнэ сайн мэднэ.

Ардын намыг гvтгэсэн элдэв ярианы эх бол лам нар гэдгийг Эрдэнэ сайн ойлгож байлаа. Чухам тийм ч учраас том лам нарыг зохистой цаг иртэл ойрхон шиг аргамжин хараандаа байлгах нь зөв гэж бодов.

Ингээд шууд очиж Зая гэгээнтэй ярилцаж билээ. Гэтэл залж байдаг хэдэн хөгшин чоно, ялангуяа vмхий санаа, давхар бодлогын vvр болсон хvрээ хамба дэргэдээс нь холдсонгvй.

– Монголын ардын нам бол ард олны тусын тулд зvтгэх ариун зорилготой болохоор өндөр нэрт ариун санваартан гэгээн та гишvvн болон орох биз гэж гvн итгэнэ гэж Эрдэнэ хэсэг ярьсны дараа шууд тулгажээ.

Гэгээн орохгvйн төлөө тэмцэж элдвээр бултах байх. Тэгэхлээр нь шахна гэж бодсон Эрдэнэ дараагийнхаа vгийг бэлтгэж байлаа.

Нэг гартаа цас шиг цагаан хаш хөөрөг бариад нөгөө гартаа урт шар эрх эргvvлэн нvдээ хагас анин суусан хамба ардын засгийн төлөөлөгчийн далд бодлыг аль эрт мэджээ. «Уухай чи биднийг тээрэмдээ илжиг шиг оруулж авъя гэж бодож байгаа бол бид дотор нь ороод тvймэр асааж өгье» гэж бодон хөх инээд нь хvрч суужээ. Эрдэнийн vгээ дуусахад нь хамба хоолойгоо намбатай зассанаа «Эх болсон хамаг амьтны тусын тулд бие сэтгэлээ харамнахгvй гэж санваар хvртсэн бид ардын намд орж олон шавь нарынхаа төлөө зvтгэх хvсэл дvvрэн байна. Yvнийг эрхэм сайд өндөр ухаандаа тогтоож багтаан авахыг хичээнгvйлэн гуйна» гэлээ.

Хэрэг явдал Эрдэнийн санасан зvг явсангvй. Гэвч Эрдэнэ «Уухай, хашир чоно чи бидний дотор орж авья гэж бодож байна? Хэн нь хэнийхээ хөлд нь суухаа vзье» хэмээн бодоод өргөн тэнэгэр инээмсэглэн «Та бvхний хvслийг өчvvхэн би баяртай хvлээн авна. Гэвч нэгдvгээрт ардын нам бол олон тvмний нэгэн санаагаар эвлэлдэн нэгдэх зvйл болохоор орохыг хvссэн бvх хvмvvс хамтран тунгаан ярьж хэнийг оруулах, хэнийг vгvйгээ шийднэ. Хоёрдугаарт бидний ярилцсаныг дээд газар хянан vзнэ» гэж хэлэв.

«Чингэх тусмаа сайн» гэж хамба бодов. «Чамайг шилбvvрээ бариад хот руу өнгийж байхад чинь би учрыг нь олж болох байлгvй дээ» гэж Эрдэнэ бодож байлаа.

Хамба, намд орох өдий төдий сам нарын нэр гаргаж өгөхөд нь «Нэгдvгээрт балын бага нь дээр гэдэг, хоёрдугаарт юу ч гэсэн та бvхэн урьдаар vvр байгуулж аваад дараагийн хvмvvсийг өөрсдөө ярина биз» гээд гэгээний хамт зургаан лам нарын нэрийг vлдээж бусдыг нь хасчээ.

– Гэгээн ардын намын гишvvн болох энэ гэдэг яриа талын салхи шиг хурдан тархав.

Зарим хvмvvс «Ардын нам зорилго нь сайн болохоор гэгээн орох болжээ» гэж ярина.

Юу ч гэсэн намын vvр байгуулах болов. Хороо харчууд хэд малчид хэд, бас Цэцгээ хvvхэн намд орохоор саналаа өгчээ. Гэгээн болоод хамбатай ярилцаж, шавь тамгын газрын дэргэд том гэр бариулан, өдөр сонгож нам элсэх гэж саналаа өгөгсдийг цугларах тухай зарыг тарааж байлаа. Хvмvvсийн хамгийн тэргvvнд Заяын гэгээн, ойр дотны лам нарынхаа хамт ирлээ.

Цэцгээ хvvхэн ирсэнгvй. Харин Чимэг хамаг гоёлоо өмсөж зvvгээд ирэхэд нь «Цэцгээ ирсэнгvй юу? Яасан юм болоо?» гэж Эрдэнэ асуув.

— Намд орно гэдэг хойтохоо баллах гэсэн vг гэнэ гээд ирсэнгvй. Над баллах хойтох байхгvй болохоор оронд нь ирлээ гээд толгойгоо хаялан тас тас инээсээр лам нарын өмнvvр алхаж дээд талд нь гараад жавдан дээр тавлаг суулаа.

— Эсгий хийхэд нохой хэрэггvй гэгчээр энэ янхан энд юу хийнэ дээ гэж нэг лам нөгөөдөө шивэгнэв.

— Цаг зэвvvн болоход ямааны мах ямбаны царанд орж, эмс эзний ширээнд сууна гэж чулууны бичигт байдаг юм гэнэ билээ гэж нөгөө лам хариу шивэгнэв.

Хамба лам хөмсгөө зангидан ширэв татахад шивэгнэн ярилцагч хоёр лам гөлсхийн дуугvй болов. Хэдэн харчуул цувралдан ирээд хvрээний нэртэй лам нар, Заяын гэгээний хамт морилон ирснийг хараад өөрийн эрхгvй сvрдэн наманчилж мэндлээд vvд хатадчаар шахалдан сууцгаав. Yvнийг харсан Эрдэнэ  «Та бvхэн дээшээ морилон сууцгаа. Эрхэм гэгээн болоод хvндэт лам нарыг эрхэмлэн vзэж бишрэн сvрдэх нь зvйн хэрэг боловч өнөөдөр та бvхэн нэгэн намын vvрт дагаж орохоор ирсэн болохоор эрх тэгш билээ» гэж харчуудад хандан хэлээд «Тийм биз дээ» гэж лам нараас асуув.

Заяын гэгээн инээмсэглэх мэт болон хамба руу харлаа.

— Ардын засгийн мэргэн сайдын хэлдэг тvмэн зөв гэж нэг лам хэлээд марсайн инээв.

— Ёс ёмбогор, төр төмбөгөр гэж хэцvv юм даа гэж хэлээд гэсгvй хоолойгоо засав.

Yvдэнд сууж байсан хvмvvс дуртай дургvй босож дээшлэн сууцгаав. Эрдэнэ босож ардын нам, засгийн зорилгын тухай тайлбарлан нилээд яриад  «Ардын намын тухай янз бvрийн ор vндэсгvй яриа дэлгэрч байна. Энэ яриаг монгол орон, монголын ард тvмэнд сайн сайхныг хvсэгчид гаргаж байгаа биш. Биднийг, монгол улсыг баллах гэж байгаа хvмvvс гэж ярьдаг тэр хvмvvс гаргаж байгаа хэрэг. Энэ яриа бол ор vндэсгvй худал vг. Монгол оронд улс байгаагvй, гадаадын эзэрхэг тvрэмгий нарт доромжлогдсон ард тvмэн байсан. Бид тэр тvмэн зовлонд нэрвэгдсэн монгол орныг гадаадын дарлалаас чөлөөлөх гэж тэмцээд тvvнээ биелvvлсэн. Зовж зvдэрсэн монгол оронд тусгаар улсыг байгуулах гэж манай шилдэг хvмvvс тэмцэн босоод алтан амиа өгч байсан. Амарсанаа, Цэнгvнжав мэтийн баатар эрс монгол улсаа гадаадын доромжлолоос салгаж тусгаар улс болгох гэж тэмцээд алтан амиа алдаж байсан тvvх буй. Бид тэдний гvйцээгvй хэргийг гvйцээсэн. Энэ буруу гэж vv? Биднийг шашин бурханыг баллах гэж байгаа улс гэдэг. Гэтэл бид гамингийн шоронд орж, Бароны хоригдол болж байсан Богдоо хэмжээт эрхт хаанаар өргөмжлөөд, ард олныг шvтэх, бишрэх эрхийг хvндэтгэн vзэхээ тунгаасан билээ. Энэ шашин бурханыг баллаж байгаа хэрэг vv? Биднийг эцэг, эх лам багшаа ална гэж тангараг өргөсөн улс гэж гvтгэдэг. Бид тийм тангараг өргөөгvй. Бид бvх хvмvvс адил тэгш эрхтэй байх шударга зөв ёсыг тунхагласан. Бид монгол орноо зөвхөн тусгаар тогтносон улс болгоод зогсохгvй эрх чөлөө эрдэм соёлтой улс болгох гэж тангараг өгсөн билээ. Энэ бvхнээ биелvvлэх гэж хамжлагатай байх, угсаа залгамжлах ёсыг устгасан. Энэ муу юм гэж vv? Бидэнд хорсохдоо мухар толгойтон гэж хvртэл нэрлэдэг. Манжид дагаж өгсний булай тэмдэг болсон гэзгээ зарим маань тэмцэлд саад болохоор нь хусаж хаясан нь vнэн. Энэ буруу гэж vv? Мухар толгойтон муу хvмvvс байдаг юм бол энд байгаа гэгээн болоод эрхэм лам нарыг муу ёрын хvмvvс гэх vv?» гээд Эрдэнэ vгээ таслахад хэдэн хvн жуумалзав.

Эрдэнэ хоолойгоо засаж, цугларагсдыг тойруулан харснаа «Ардын засагт дургуй хvмvvс буй. Тэд ардын нам, засгийн эсрэг гvтгэлэг дэлгэрvvлж байна. Гэвч цаасан шувууны бичигт цул модон хэнгэрэг дуугарах тусмаа янзгvй гэж мэргэн vг байдаг. Ард олны төлөө тогтож, ард тvмний тусын төлөө ажиллаж байгаа засаг төрийг гvтгэх нь цул модон хэнгэрэгтэй адил биш гэж vv? Ардын засаг бол улс шиг улс болохсон, хvн шиг амьдрах сан гэж хvссэн монгол нийтийн засаг» Миний ярих гэсэн юм ийм л байна. Та бvхэн лавлан асууж ярих юм байвал асууж ярьцгаа гээд тvшлэгтэй олбогон дээр бахархалтай бөгөөд ихэмсэг суулаа.

Гэрийн дотор хэсэг зуур нам гvм байлаа. Заяын хvрээний зvvн дацангийн гэсгvй бvдvvн лам эрихээ эвхэж өвөртлөөд намбатай босож хоолойгоо намжиртай засаад «ардын нам бол ариун цагаан явдалтай нигvvлсэнгvй хvмvvс эвлэлдэн нэгдэх эрхэм холбоо гэдгийг ардын засгийн өндөр сайд номлон айлтсаныг мунхаг бид ойлгон авлаа. Иймийн учир энэ өдөр ардын намын гишvvн болох хvн болбол ариун явдалтай байх ёстойг хэлэх юун билээ. Гэтэл энд байгаа хvмvvсийг ажин шинжвэл энэхvv гэгээн зорилгод нийлэхгvй байгааг мэргэн сайд оюун ухаандаа тогтоон соёрхох ажаамуу» гээд алга хавсран намс гээд суув.

Өглөө хамба, намд орох болсон, лам нарыг цуглуулж, харчуудаас аль болохоор цөөн хvн оруулахыг хичээх тухай ярьсан билээ. Энэ учраас гэсгvй яргачин Доёд, Чимгээ мэт хэзээнээс бурхан шашингvй хvмvvсийг намд олноор оруулбал ашиггvй болно гэ бодоод ингэж хэлэв.

Хvрээ хамба хэрэг болохгvй vг хамаагvй ярьсан гэсгvйг, идэж байгаа ясанд нь ойртсон жижиг гөлгийг архиран харж байгаа уяатай нохойн нvдээр ширвэв. Хамбын бодлоор ингэж халз дайрч болохгvй ажээ. «Хар тэнэг, vмхий өөх дуугvй л сууж байхгvй» гэж дотроо бухимдан байлаа.

Yнэхээр ч гэсгvйн vг харчуудыг гижигдэж тэд шуугилдаж эхлэв. Заяын хvрээний идэх махыг залгуулж байдаг хоёр яргачин Доёд гэгч ярих хар хvн нvдээ гялалзуулан босож «Гэсгvй та ардын намын зорилгод нийлэхгvй хvмvvс гэж хэнийг хэлж байна аа? Тvvнээ шууд хэлж орхи» гэж эрс шаардав.

Хамт босож Эрдэнийг зальтай нvдээр харан толгойгоо дохин ёсолсноо «хvндэт гэсгvй нэр цохож хэлээгvй, харин хvн болгон адилгvй, морь болгон жороогvй байдаг болохоор эрхэм сайдыг тунгаан соёрхоно уу гэсэн билээ» гээд суулаа.

—Би мал нядалж гэдсээ тэжээдэг мулгуу бодолтой мунхаг ухаантай хvн. Гэвч хvний хэлсэн vгийн цаана нааныг мэднэ. Гэсгvй та над мэтийн хvнийг ардын намд орох хувь завшаангvй гэж хэлж байх шиг байна. Нэрлэж орхи. Тэгээд ярилцъя гэж Доёд хэлэхэд хэдэн хvн дэмжин шуугив.

— Бидэнд бие, биеэ хардаж, хар санаа өвөрлөх бол хамгийн муухай биш vv. Ардын намын зорилго бол эрхэм сайдын айлдсанаар эв нэгдэлтэй байх ёстой билээ. Гэнэт хэрэг буруу тийшээ эргэж байгаад сандарсан хамба чулуун хvн шиг гөлрөн нэг хөгтэй унжирсан дуугаар хэлэв.

Гэвч Доёд хэдэн хvний ил дэмжлэгээр дахин босож «Ардын намын гишvvн байх хувь зохиолгvй хvн» гэж хэнийг хэлснээ шууд нэрлэхийг шаардав. Хамба лам уран зөөлөн vгээр хоёр талыг эвлэрvvлэхийг хичээн оролдсон боловч нэгэнт дэгдсэн шуугианыг дарж эс чадлаа.

Эрдэнийн ганц дохиогоор энэ шуугиан дарагдах байлаа.

Гэвч vvнийг зогсоохыг Эрдэнэ оролдсонгvй. Харин улам дэврээж, чадвал лам нарын нөлөөг бусдаас салгахад тус дөхөм болно гэж бодоод «Гэсгvй та нэр заагаагvй боловч энд байгаа хvмvvс гэж тодорхой хэлсэн болохоор бусад нөхдийн шаардах нь тvмэн зөв билээ. Ер нь нуух, бултах нь манай намын vзэл бодолгонд vл нийцэхийн учир та шударгаар нэрлэх нь зvйн хэрэг биш vv» гэж шаардлаа.

Тулгагдсан гэсгvй аргагvйн эрхэнд босож эргэн тойрон харлаа. Ардын засгийн газрын төлөөлөгчийн дэргэд сууж байгаа олонд нэр хvндгvй Чимэг хvvхнийг л зааж орхивол энэ хэрэг тасрах биз гэж горьдоод хоолойгоо засаж «Намын зорилго шударга учир vнэнийг хэлэх нь зvйн хэрэг болно. Энэ Чимэг хvvхэн бузар самуун явдалтай болохоор манай намд байх гавьяагvй буюу» гэтэл Чимэг хvvхний царайд тvймэр шатан ухасхийн босож нvдээ гялалзуулан хөмсгөө зангидан уруул чичирнэ.

— Юу гэнээ. Та өөрөө хэн бэ? бvдvvн хулсан бэрээгээр манзач ламыг ухаан алдтал цохиж байсан чинь ариун явдал уу? цагаан оросын ноёд том шар хадаг бариад бөхөлзөж байсан чинь ариун явдал уу? би ч яах вэ бузар самуун явдалтай. чи сайд вангийн Гомбо тайжийн залуу эхнэрийг багш нь багш нь гэж байгаад хvvхэдтэй болгож, нөхөрт нь баригдаад халзан толгойгоо ялз цохиулсан шарх чинь харагдаж байна. Тэр чинь ариун явдал уу? гээд багтран дуугvй болов.

Олны дотроос ганц эмэгтэйг нvд чичлэн vзсэн гэсгvйн авирыг харчуудын олонхи нь зэмлэв. Ингээд хэрvvл намжсангvй харин их болов.

— Ардын засгийн сайдын дэргэд ийм балай юм ярих гэж байдаг аа. Намын хэргийг ч бузарлаж байна даа гэж гэсгvй бувтнан хэлэхэд халзан магнай нь улаан чавга шиг болсон байлаа.

— Намын хэргийг бузарлах биш. Гэсгvй таны бузар явдлыг уудалж байна гэж Доёд хэлэв.

Хамба намбатай босож хоолойгоо засан эрихээ гартаа эргvvлэн эвхсэнээ «гэсгvйн бодсон бодол, хэлсэн vг манай намын бодлогод тохирохгvй харш учир намд авахгvй байвал зохино гэж би бодож байна» гэлээ.

— Эрхэм гэсгvйн айлддаг зvйл худал биш билээ гэж нэг шодон гэзэгтэй хар хvн хэлж орхисноос болж чи, би дээ тулсан хэрvvл дэгдэж нэг нь нөгөөгөөсөө хортой муухай vг хэлэхийг хичээн шуугилдав.

Эрдэнэ vvнийг ашиглан босож өндөр дуугаар «та бvхэн дуугvй болцгоо» гэж сvртэй хэлсний дараа саяхан оволзож байсан гэрт нам гvм болов. Бvхнийг тойруулан өтгөн хар хөмсгөө зангидан харснаа: «Зая бандитан гэгээний шавьд ардын намын vvр байгуулна. Гэвч энд байгаа хvмvvсийг бvгдийг нь авч болохгvй. Нам бол нэг талаар төрийн талын байгууллага болохоор шашны мөрийг хөөсөн лам нарын эрдэм номоо бясалгахад нь саад болж магад билээ. Гэвч нам бол монгол улсыг мандуулах, ард тvмнийг жаргаах болохоор лам нар оролцох нь зvйн хэрэг. Иймийн учир намд лам нарын төлөөлөгч болгож Заяын гэгээн, эрхэм хамба хоёрыг оруулъя гэж бодож байна. Төрийн хэрэг бол харын талын хэрэг болохоор хар талын хvмvvсийг намд олноор оруулах нь зvйтэй билээ» гээд vгээ таслахад араараа тавиулсан лам нар юм ярих гэж зэрэг, зэрэг өндөлзөв. Тэднийг яриулж болохгvй. Эрдэнэ ялсан ард тvмний сvрээр лам нарын оволзсон уурыг дарахаар шийдэж модон хуйтай сэлээдийгээ ширээн дээр авч тавив. Yvний бараагаар лам нар дээрээсээ хvнд лантуугаар цохиулсан мэт намсхийн сууцгаав.

Энэ бvхнийг нvдний булангаар ажиж амжсан Эрдэнэ инээдээ хvчлэн барьж «Бас Заяын шавьд хошуу байгуулна. Энэ бол төрийн захиргаа. Хошууны бvх ажлыг шийтгэн явуулна. Намын vvр vvнийг байгуулах ажлыг эрхлэн хийнэ» гэлээ.

Тэр орой Эрдэнэ арван нэгэн хvмvvсийг vлдээн авч биеийн байцаалтыг бичиж vvрийн тэргvvн даргаар бичээч Гомбо гэгч хvнийг, дэд даргаар Доёдыг, тэргvvлэгч гишvvнд Заяын гэгээнийг сонгуулав.

— Та бvхэн өнөөдөр арван нэгэн хvнээр намын vvр байгуулж авлаа. Одоо энэ vvртэй нэр өгье гэж Эрдэнийн хэлэхэд Доёд эхлэн босож «мөнх дэлгэрэх vvр» гэж нэрлэх санал гаргав.

— Бадран мандах гэвэл ямар вэ?

— Жаргалын манлай гэвэл зvгээр мэт.

— Арван тавны сар гэвэл зvгээр мэт.

— Арван тавны сар том боловч арван зургаанаас эхлэн бага болж эхэлдэг болохоор тусгvй. Харин «мөнх мандах» гэвэл өлзийтэй сайн нэр болно гэж Гомбо хэлжээ.

Ингэж ярилцсаар «Мөнх мандах» гэж нэрлэхээр тогтоцгоов.

Эрдэнэ хэдэн хоногийн дараа Далай вангийн хошуу руу явахдаа Гомбо, Доёд хоёртой аминчлан уулзаж хошуу байгуулах бэлтгэл ажлын тухай заавар өгөөд «Одоо нэг ч ламыг намын гишvvнд авч болохгvй шvv» гэжээ.

Ингээд «Мөнх мандах» vvр хошуу захиргаа байгуулах ажилдаа орж билээ.

 

XVII

Зуны сайхан цагт хангай нутагт эсгий хийх нь нэг ёсондоо баяр наадам байдаг бөгөөд тунгалаг Тамирын хөндийд Итгэлтийн эсгий хийх нь бvр ч өргөн дэлгэр болдог ажээ.

Хойт Тамирын өргөн зvлгэн дээр гурван том майхан зэрэгцvvлэн шааж, өдий төдий эр, эм хvмvvс хvvхэд багачуул цугларан, дэлгэж хатаасан эсгийнvvд ногоон хамбан дээр дөрвөлжин цагаан хээ мэт жигдхэн ярайна.

Майхан бvхэнд эсгий дэвсэж, том торхтой шуугиж буцалсан айраг сөгнөж, урт ширээ тавин дээр нь их гарын царуудад чанасан хvйтэн мах, өрөм бяслаг овоолон тавьжээ.

Гадна газар ухаж, зуух татан дөрвөн тамгатай тогоонууд тавин авгай нар таташ ч хийж, сvv амтагдсан шаргал цай чанана. Эрэгтэйчvvд, залуу эмэгтэйчvvдийн хамт унгас зулна. Зарим нь усалж цахилдаг цацна. Зарим нь эсгий бооно. Харин бvгдээрээ Итгэлтийн баян, буяныг vг хайрлалгvй магтан хvч хайрлалгvй ажил хийнэ.

Дөрөв дөрвөн мориор гурван зэрэг эсгий татах бөгөөд нэгэнд нь Хонгор, гурван залуугийн хамт явна. Эдний эсгий буух болсон бололтой.

Тэд туруу халж хөлөрсөн морьдоо ташуурдан цогино. Yнэхээр ч талын арван хоёр гэж Хонгор хэлээд майхны зvг жолоогоо эргvvлэв. Буусан эсгийг олон хvн тойрон задалж эхлэхэд Хонгор нөхдийн хамт морьдоо уяад майхны зvг хөгжилдөн явлаа.

— Хонгор оо! гэж нэг залуу унгас зулж байгаа Сvрэнгийн зvг нvд ирмэн нудрав.

Хонгорын хөлөрсөн царай vл мэдэг улсхийж, нvд нь өөрийн эрхгvй Сvрэнгийн зvг харлаа. Сvрэнгийн нvvрнээс баяр зовнил хосолсон дулаан туяа цацарна.

Хонгор, Сvрэн хоёрын холбоо, Тамирын голын олонд тодорхой болж зарим нь «Ням ч заяатай эр юм» гэнэ. Зарим нь «Тийм сайхан амьтныг хөрөнгө, vзэсгэлэн, хосолсон тийм цогтой эр авахгvй яахав» гэлцэнэ. Зарим нь Ням өвгөний азанд битvv атаархан «тэр хөрөнгийг барагтай буян даахгvй» гэх буюу «Итгэлт ганц хvvгээ тийм заяагvй гуйлгачин охинтой суулгахгvй», «хvний буян, хvнд шингэхгvй» гэж ярина.

Должин ганц хvvгээ ядуу хvний охинд сэтгэлтэй болсонд бухимдавч Итгэлтээс айдаг болохоор тvvний амыг ширтэн, vгийг хvлээнэ. Гэтэл Итгэлт энэ явдалд нvдэн балай, чихэн дvлий мэт ажээ.

— Ганц хvv чинь Сvрэнгээс салахаа больж шvv. Буруу замаар будаа тээвэл буцахдаа шороо тээнэ гэдэг. Заяа буян тохирсон юмтай нийлvvлэхийг бодвол дээр бишvv гэж Должин нэг удаа зориг гарган хэлэхэд мах идэж байсан Итгэлт эхнэрээ ёжгvй нvдээр ширтэн харж байснаа «Сvрэн заяагvй хvн гэж чамд ямар шулмас нь шивэгнэж орхив» гэлээ.

— Сvрэнг гарснаас хойш Нямынх өөр л болсонгvй гэдэг.

— Залуусын явдал бидэнд падгvй гээд Итгэлт хутгаа арчиж хуйлаад босов. Нөхрийнхөө занг шууд мэддэг Должин цааш юм хэлсэнгvй

Хэдэн өдрийн дараа адуунд явж ирээд айраг ууж суусан Хонгорт «Хvv минь Сvрэн чамд хань биш. Заяа буяны нь харахгvй бол болдоггvй юм» гэж Должин хэлжээ.

Хонгор хариу дуугарсангvй. Гэвч тvvний хөлс дааварласан бор царай «Ижий минь ийм юмыг дахин над битгий хэлээрэй» гэсэн тод vгээр гэрэлтэж байлаа.

Итгэлтийн дvлий дvмбий байдлыг хvмvvс янз бvрээр тайлбарлана.

Зарим нь баян хvн болохоор ганц хvvдээ хөрөнгө харж эхнэр авахгvй гэнэ. Зарим нь Нямын охиныг vрж хаясны дараа өөр юм авч өгөх гэж байгаа юм гэнэ. Зарим нь ганц хvvдээ халдаж чадахгvй дураар нь тавьж байгаа юм гэнэ.

Энэ дотор ганц охиноо Хонгортой суулгаж Итгэлтийн их хөрөнгөнд хуруу дvрэх бодолтой нэг хvн байлаа. Тэр бол Бадарч билээ. Yvнийгээ биелvvлэх гэж сvvлийн хоёр жил Итгэлтийнтэй саахалт явдаг болов. Хэд хэдэн удаа эхнэрээ зориуд явуулж Должинтой яриулжээ. Должин энэ саналыг баяртай дэмжиж Итгэлтэд хэлсэн. Гэтэл нөхөр нь хvйтэн инээж «Бадарч миний хөрөнгөнөөс долоох азгvй байх аа» гэжээ.

Бадарчийн эхнэр, Должин хоёр хуйвалдаж хоёр залууг аргалж байгаад хошуу цанд хамт явуулсан. Гэтэл орой нь цувран иржээ.

Итгэлийн эсгий хийж байхад Бадарчийн эхнэр охиноо нvдийг нь бvлтэртэл гоёод Хонгорын нvдийг татах гэж хэд дахин ирсэн бөгөөд эсгий хийх vед орой бvхэн болдог цагаан модны тоглоомд орсон боловч гайхал Хонгорын анхаарлыг татаж чадсангvй.

Ням өвгөн ялангуяа авгай нь Итгэлт нэг юм хэлэх болов уу гэж горьдох бөгөөд тохиолдох бvрдээ ам руу нь, ширтэн зогсоно. Гэтэл Итгэлтээс vг сонсох нь битгий хэл, хоёр залуугийн холбоог Итгэлт зэмлэж байгааг ч, дэмжиж байгааг мэдэж эс чадна. Хишигт авгай өглөө бvр тахил өргөх буюу орой бурхандаа зул барихдаа «Ганц охинд минь заяа буян хайрла» гэж vргэлж залбирдаг байлаа.

Эсгий хийж ажлын шувтарга болж байхад нилээд согтсон Бадарч Итгэлтийнд ирлээ. Тvvнийг Хонгорын сэтгэлийг татаж чадаагvйдээ бухимдсан эхнэр нь «Чи ганц охиноо буянтай айлын хоол идvvлье гэж боддог юм бол очиж Итгэлттэй ярь» гэж уйлан баймаажин явуулжээ.

Бадарчийг ирсэнд баярласан Должин арз гаргаж мөнгөн аяганд хийн барилаа. Нутаг орон, мал ахуй, хурдан морь, хvчит бөхийн тухай Итгэлттэй удтал ярьж байснаа «Итгэлт минь бид хоёр эцэг өвгөдөөсөө энэ нутагт хаяа нийлvvлэн нутаглаж гэмгvй явлаа. Одоо чиний хvv эр болж, миний охин нас бие гvйцлээ. Энэ хоёроо холбож, айл гэр болговол болохгvй газар мэт. Миний өчvvхэн хөрөнгө, чинийхтэй зvйрлэхэд юу болох вэ. Гэхдээ би ганц охиноо хэн  ч чамлахгvй инжтэй буулгана гэж боддог юм шvv» гэлээ.

Итгэлт дvлий дvмбэ оргин хариу дуугарсангvйд Должин «Өвгөн минь, Бадарч чамд сайхан vг хэлж байна» гэлээ.

Итгэлт далаа хөдөлгөн суниаснаа өмнөө байсан мөнгөн аяганд архи хийж удаан гэгч нь шимж уулаа. Гэрийн дотор ямар ч чимээгvй бөгөөд Должингийн хоёр нvд Итгэлтээс vл сална.

— Миний охин заяатай хvн юм шvv. Чи бидний мэргэн багш буян, баян хосолсон ордонд төрсөн хvн гэж айлдсан юм гэж Бадарчийн хэлэхэд Должин угтан авч

— Танай охины чихний нь гэдэс ч олон хvнд байхгvй заяатай хvн юм шvv. Мэргэн багшаас тал асуухад найман намсрай шиг элбэг дэлбэг айл болно гэсэн гэлээ.

Итгэлт эхнэр рvvгээ харж, завжиндаа ёжтой бөгөөд нууц инээмсэглэснээ:

— Чи нөгөө хадгийг аваад өгөөч гэлээ.

— Ямар хадаг вэ?

— Нөгөө урт аюуш.

Баяр нь багтаж ядсан Должин гялалзан эргэж авдраасаа өндөр хvн боловч хоёр vзvvрийг нь газраас салгаж чадахгvй, цэнхэр тэнгэр шиг аюуш хадаг авч Итгэлтэд өгөв.

Бадарч ханцуйгаа засаад орон дээр тавьсан ялбигар хилэн малгайгаа нvдний булангаар харлаа.

Итгэлт хадгийг хэсэг vзсэнээ хэт нугалж бариад зуны цагт ханын толгойгоос өлгөөстэй байдаг хуучин хилэн малгайгаа өмсөөд эргэхэд нь «ёс төртэй юм, гэрт нь очоод баривал дээр биш vv?» гэж Должин шивэгнэв.

Гэтэл сонсоогvй дvр vзvvлэн хадгаа алгуур эвхэж өвөртлөөд шууд гэрээс гарч эсгий хийж байгаа газар руу дэвхрэн алхав.

Арга барагдаж, гонсойсон Бадарч Должин хоёр бие биеэ ширтсэнээ Должин гарч Итгэлтийн хойноос гарав.

Итгэлт зогсолгvй явсаар эсгий хийж байсан олны дэргэд очоод «Настайчуудыг дунд майханд орохыг урья» гэж чанга дуугаар хэлээд тvргэн гэгч нь хагас эргэж голын том эрээн майхан руу хэд алхсанаа зогсож ойрхон байсан Галсанг дуудаж чихэнд vг хэлэв.

Удалгvй том майханд олон хvн цугларав. Хэдэн өдрийн эсгий ажилд ядарсан Ням ханцуйгаараа хөлсөө арчиж том хултай айраг хийж аваад тавтай завилан шимнэ.

Юу болох гэж байгааг тааварлаж гайхсан олон майхны урд багананы өмнө зогсож байгаа Итгэлтийг ширтэнэ. Галсан боосон эсгий татахаар мордох гэж байсан Хонгорын оронд хvн явуулаад тvvнийг дагуулан орж ирэхэд «Миний хvv нааш ир» гэж Итгэлт захирангуй бөгөөд ихэмсэг дуугаар дуудаж дэргэдээ зогсоогоод өврөөсөө аюуш хадгаа гаргаж дэлгэн бариад Нямын өмнө очиж «танайд олонд гайхагдсан, орчлонд хосгvй тана сувд байдаг. Манайд хольцоогvй хонгор шар шижир алт байдаг билээ» гэж хэлж эхэлтэл майханд орж ирсэн Должин «хvvе Итгэлт ээ бодооч, ухаараач» гэж хашгирав. Итгэлт юу ч сонсоогvй юм шиг хоолойгоо засаад vргэлжлvvлэн: «Энэ хоёр vнэт эрдэнийг нийлvvлж бөгж цохиулбал лус баярлаж, ус долгиолох гайхамшигт эд болохын учир ариун хадаг барьж танай эрдэнийг тал засан гуйж байгааг тогтоон соёрхоно уу» гэлээ.

Олны ард байсан Хишигт авгай дуу алдан ухас хийн «Ням минь чи толгой нvцгэн байна» гээд ойролцоо байсан нэг өвгөний юvдэнг мулт татан авч өвгөнийхөө толгой дээр тавьж «аваач» гэж хяхарсан дуугаар хэлээд бvлээн нулимсаа ямар ч хаалтгvй асгаруулав.

Энэ бvхнийг харсан Бадарчийн царай хар хvрэн болсноо шазуураа зуугаад эргэж явлаа.

Итгэлт нvдээ онийлгон, эв хавгvй инээмсэглэснээ «Би ч бэр гуйж яваагvй, бас тэгээд уран цэцэн vггvй болохоор олигтой юм хэлж чадахгvй юм» гэлээ.

Хонгорын минчийж улайсан царайд нь багтан ядсан илэрхий баяр шатан оволзож амьсгаа бачимдан, зvрх цохилон, бие нь чичрэх мэт болов.

Ням дээлтэй гараа арчиж «Хашийн өнгөтэй таныг минь хайрлаж яваарай. Харах нvдний цөцгий мэт энхрийлж яваарай, ураг төрлийн барилдлагааг миний тана гутаахгvй, vргэлж танай гэрт буян хишиг дэлгэрэх болтугай» гээд хадгийг хvндэтгэн авлаа.

— За одоо юу гэж хэлье дээ гээд Итгэлт олныг тойруулан харж марсайн инээмсэглэснээ

— Лав болсон байхаа. Yлдсэн эсгийгээ тvргэн хийгээд, дуусгая. Өнөө орой сvй тавьсны найр хийнэ гээд юу ч болоогvй юм шиг эргэж гэрийн зvг явлаа.

Ганц охины нь заяа буян дэлгэрсэнд бахардан баярласан Хишигт майхны вааданд нvvрээ наан уйлна. Гэтэл болсон энэ явдлын учрыг ойлгож явсан олон дуугvй хэдэн мөч болсноо хорвоогийн нэг том явдлын гэрч болсноо мэдмэгц дур мэдэн шуугиж гарлаа.

«Миний хvv над шиг хөрөнгө харж эхнэр авахгvй. Сvрэн шиг сайхан хvvхнийг миний хvv эс авбал хэн авах вэ» гэж бодоод алхаж явахдаа ховдог Бадарчийн хошууг тас цохисон бахдал, ганц хvvдээ сэтгэлтэй ханийг нь гуйж өгсөн баярт дарагдан өөрийн шийдвэрийн мэргэнийг магтан явлаа.

Эсгий хийж дууссаны нэг баяр, сvй тавьсны хос баярын их найраас буцаж яваа хvмvvс удахгvй болох их хуримын тухай ярилцана.

Баян Итгэлтийн ганц хvvгийн хурим болно гэж бодоход Тамирын голын сархданд тааламжтай өвгөчvvдэд энэ жилийн өдөр vлэмж урт болоод хоног явахгvй юм шиг санагдаж байлаа.

 

 

XVIII

«Хvрээ орж хvvтэйгээ уулзъя» гэж ганц бодол Долгорын сэтгэлээ салахгvй болов. Гэтэл энэ бодлоо хоёр хөгшинд хэлэхгvй байлаа. Тэдний тусламжгvй бол Долгор явж чадахгvй. Хvрээ ороход унаа унаш, хувцас хунар, хоол хvнс гээд их л юм хэрэгтэй. Энэ бvхнийг Долгорт хоёр хөгшин бэлтгэж өгөх гэвэл гvдэсдэх нь дамжиггvй.

Эрдэнэтэй уулзаж, тvvнийг хөөж явуулснаас хойш Долгор өөр хvн болжээ. Нөгөө зовлонд дарагдсан уйланги эмэгтэй vгvй болоод хөгжилтэй шинэ Долгор дахин төржээ. Эрдэнийг хөөж явуулсанд нь Баяр гуай Долгорыг зэмлэнэ. Харин Дэжид гуай хvний хуншгvй хаяж явсан Эрдэнийг хөөж явуулан нь Долгорын зөв гэнэ. Ингэж хоёр хөгшин нэгдсэн бодолгvй болохоор Долгорыг зэмлэж ч чадахгvй, сайшааж ч чадахгvй байлаа. Зөвхөн Долгорын эзгvйд vргэлжлэн маргана.

— Ганц муу эмэгтэйг тийм цэвдэг сэтгэл гаргаж хаясан хvнийг тэгэх нь тvмэн зөв.

— Долгорт буруу байсан шvv дээ. Бас тэгээд Эрдэнэ буруугаа ойлгоод ирж байхад дэндvv юм.

— Yхсэн бол хэнийг эргэж ирэх байсан юм бэ?

— Та нарыг vс нь урт, ухаан нь богино гэдэг  ёстой оносон нэр шvv.

— Чиний ухаан тийм урт юм бол Долгор vхчихсэн байвал тэр хархvv хэнтэй уулзах гэж ирэх юм бэ? гэдгийг хариулаад аль!

Өвгөн хэсэг тvгдэрч ээрснээ «vхээгvй амьд байна шvv дээ» гэлээ. Yнэхээр ч Долгор vхсэн бол Эрдэнэ хэнтэй уулзах билээ гэж өвгөнд бодогдовч чавганцдаа бууж өгөхгvй гэсэн бардам сэтгэлээс ч юм уу аль Төмөрийн хэлдгээр эр хvн хvндээ хайртайгаас болсон юм уу юу ч л гэсэн Эрдэнийг өмөөрөх гэж мэрийн оролдоно. Овоо босгоогvй бол шаазгай хаанаас суух вэ гэгчээр Долгор эхлээгvй бол Эрдэнэ хаанаас чингэж хатуу сэтгэл гарган орхиж явах билээ.

— Yхсэн бол тэр хvний сэтгэлд шуудрахгvй юу? гэж өвгөн маргаандаа хор нь буцлахдаа хэлж орхив.

Энэ vгэнд авгай догширч

— Эр хvн ч тийм л дээ. Тэр жил би цагаан бурханаар сажилж орхисон бол энэ золиг өдийд нэг юмаар цайгаа чануулчихсан байж байгаа даа гэхэд өвгөн буруу vг хэлсэндээ бантаад амандаа бувтнан гарлаа.

Хоёр хөгшин хичнээн маргавч тvvнээс болж өөрчлөгдсөн юмгvй ажээ. Харин Дэжид гуай ил далд элдэв хэлбэрээр Долгорыг Содномтой суулгах гэж ятгана. Гэвч Долгор «За» ч vгvй, «Yгvй» ч vгvй ажээ.

Цэцгээ хэдийгээр ч Эрдэнийг хөөж явуулсан Долгорын сэтгэлийг зөв гэх авч Дэжид гуайн гуйсныг бодож

— Долгор минь чи Содномтой суугаач. Тун сайн хvн гэж ярилцах юм гэлээ.

Долгор гэзэгнийхээ vзvvрийг оролдон доош харан хэсэг сууснаа Цэцгээ өөд харж санаа алдав.

— Тэгээд чи Содномтой суухгvй юм бол Эрдэнийг юунд хөөгөөд явуулсан юм бэ?

— Чамд хэлэх нь битгий хэл, өөрөө мэдэхгvй байна. Их гомдсоноос болсон юм болов уу? аль царай алдаж аргадаад, өмнө минь сөхрөх шахаад байх дээр нь зэвvv хvрсэн болов уу? Юу ч л гэсэн дургvй хvрсэн.

— Би чиний сэтгэлийг огт ойлгохгvй юм. Чи над хэлэхдээ залуу нас гуа vзэсгэлэн гэдэг чинь шуугиад өнгөрнө. Харин сайн эр нөхөр бол амьдралын тvшиг амьд явахын жаргал гэдэг байсан. Тэгээд ёстой л уул хад шиг хоёр эр гуйгаад байхад шийр заагаад байх юм. Ёстой л тааж боломгvй оньсого байна даа.

— Өвгөн минь би бvр мансуурч гvйцлээ. Гэхдээ над нэг л хөнгөн байх юм. Би л лав усан тэнэг хvн байх аа гээд инээв.

Нэг өдөр Содном ирлээ. Долгор хvрээ орох унаа гуймаар аман дээр нь хэд дахин гарч ирсэн боловч хэлсэнгvй. «Унаа гуйхад энэ өгнө. Авна гэдэг бол дотночилсон сэтгэлийн тэмдэг. Yгvй. Yvнээс л гуйхгvй. Одоо л гуйхгvй» гэж дотроо vглэж байлаа.

Содном суух тухай ярихад «Нэг vгийг олон дахин сонсоод байх дээр дургvй хvрдэг юм шvv. Хэрэв чи бушуухан эхнэртэй болохгvй бол амьдарч чадахгvй байвал би Цэцгээд хэл өгье. Зовлон vзсэн зvгээр хvн бололтой» гэж Долгор хэлжээ. Тэр орой Долгор «Хvрээ орж хvvтэйгээ уулзъя» гэдэг бодлоо хоёр хөгшинд хэлж орхив. Yvнийг сонсоод хөгшидийн царай бараан дуугvй хэсэг сууснаа «хэзээ явах бодолтой байна» гэж Баяр гуай асуув.

Дэжид гуай доод уруулаа хазан дуугvй сууж байснаа нулимс нь хөөрөн урсав. Долгорт хоёр хөгшин сэтгэлийн угаас дасжээ. Энэ учраас Долгорын «хvрээ орно» гэдэг vг «бvр явна» гэсэн утгаар сонсогдов.

— Өөрийн, хvний аль нь ч тогтдоггvй гэснээ Дэжид гуайн хоолой зангиран vг нь тасарч енгэнэтэл уйлав.

— Ижий минь би бvр явахгvй. Баттай уулзаад л та хоёр дээрээ буцаад ирнэ. Одоо бол та хоёроос салахгvй гэж Долгор хэлэв.

Долгор хоёр хөгшинд vнэтэй хvн гэдгээ ойлгов. Энэ нь тvvний сэтгэлийг хоёр хөгшний хvзvvнээс уяж өгөв. Долгорын «Одоо би та хоёроос салахгvй» гэсэн vгийг сонсоод хоёр хөгшин хэсэг зуур тvvнийг хөлрөн ширтэв.

«Одоо би та хоёроос салахгvй» гэж Долгорын хоёр нvд дахин дахин хэлж байлаа. Дэжид гуай Долгорыг тэврэн авч удаан гэгч нь vнсээд:

Миний хvv хээр морио унаад яв гээд салбан ханцуйгаараа нулимсаа нухацтай сайн арчив.

— Иш Дэжид минь хvvхэд шиг юм ярих юм. Энэ хөгшин морь гэр хол газар яаж хvрэх вэ. Харин хvрэн хайнагтай тэрэг хөллөөд явбал найдвартай хvv минь.

— Мөргөлчин дагаад ч явж болно шvv дээ.

—Тэр дэмий хvv минь. Аав нь Бээжин хvрсэн ч эвдрэхгvй тэрэг хийгээд өгнө. Тэгээд л явахад хаа ч хvрнэ.

Орой нь Цэцгээ ирж удахгvй буцах тухайгаа ярив. Долгор «Хvрээ орж, хvvтэйгээ уулзах» тухайгаа ярьсанд Цэцгээ хэсэг дуугvй бодол болон сууснаа Эрдэнэд өгөөд аваагvй бөгжөө авч өгөв.

— Өвгөн минь хэрэггvй.

— Авахгvй бол гомдоно шvv. Зовсон хоёр эмэгтэйн нэгэн нь нөгөөдөө тус болъё гэж байна.

— Өөрт чинь хэрэг болно. Ийм vнэтэй юмаар би яах вэ?

— Би ч бvсгvй хvн. Чи ч бvсгvй хvн шvv дээ. Би хөрөнгөө барж ядсан баян хvн биш. Над илvv хөрөнгө байхгvй. Гэхдээ хамгийн цагаан сэтгэлээс чамд өгч байна.

Долгорын нvднээс нулимс асгарав. Гэвч энэ бол баярын нулимс байлаа. Хvн гэдэг яасан сайхан амьтан бэ.

Гурав хоногийн дараа Цэцгээ бааюу руугаа буцсан бөгөөд Долгор явах бэлтгэл хийлээ. Хоёр хөгшин хөл болж байр гуай шинэ тэрэг урлаж гарлаа.

Ядуу хvн холын замд бэлтгэх хэцvv. Гэвч сэтгэл сайхан бол юм бvтэх нь амар ажээ.

«Долгор хvрээ орох гэнэ» гэдэг ярианы сэжvvрийг сонсмогц Содном давхиж ирээд тусалъя гэх нь битгий хэл, хамт явъя гэснийг Долгор хvлээж авсангvй. Харин Содномын эх ирж замын хvнс болгож хоёр гvзээ цагаан тос, том гэгчийн ширэн савтай борц өгснийг авлаа. Хавь ойрын айлууд цөм юм авчирч өгсөөр байгаад хайнаг тэргэнд бараг багтахгvй юмтай болов. Хvмvvс голдуу л хvнсний юм авчирч өгөх бөгөөд зарим нь хvрээ орж худалд гэж хурганы арьс ч бэлэглэнэ.

Дэжид гуайн шинэ хөх даалинжингаар тэрлэг хийж өгсөн ба гутлыг нь маш зузаан ширээр хэдэн давхар уллаж өгөв.

Хэдэн өдрийн дараа хvрээний зvг том хvрэн хайнаг хөллөсөн цоо шинэ цагаан модон тэрэгтэй Долгорыг хөдлөхөд хоёр хөгшин хээр морин дээрээ сундалдан бараг хагас өртөө газар гаргаж өгөв.

— Хvv минь хоёр нарны хооронд яваад бай. Хайнагаа ногоотой газар аргамжиж хоно.

— Жижиг хайрцагт чинь утас зvv хийсэн шvv.

— Хөмөн богцонд чинь бэлэн шаантаг буй. Тэргээ усаар гаргаж байгаараа. Тэгэхгvй бол хагсдаг юм шvv.

— Дотоод энгэртээ хадсан мөнгөө vргэлж барьж vзэж яваарай.

— Дөрөв тав хоног сайн яваад нэг бvтэн өдөр хайнагаа амрааж идvvлж бай.

— Хvрээнд янз бvрийн зантай хvн байдаг юм гэдэг шvv. Хvv минь хичээж яваарай.

— Богцонд чинь шинэ сур бий шvv. Хvнээс замаа сайн асууж яваарай гэх зэргээр хоёр хөгшин захина.

Ингээд салах болж уйлалдан хоцров. Зуны дунд сар болохоор ногоо цагаа элбэгтэй бөгөөд хаа ч хоносон даарах хөрөхийн зовлонгvй ажээ. Замд тохиолдсон айлууд хvрээ орох гэж яваа ганц эмэгтэйд шинэ цай чанаж, сайн хоол хийж өгнө. Тараг цагаа бол огт тасрахгvй ажээ.

Хэдийгээр хvрэн хайнаг жигд бөгөөд том алхавч vхэр тэрэг болохоор зам хорох нь даан ч бага ажээ. Ингэж явсаар Туул голыг гарч Богд хаан уулын аймгийн төвийн захад очиж нэг сайхан зvлгэн дээр буув.

Хайнагаа ногоон дээр аргамжиж орхиод хойт энгэрт байгаа хэдэн хоньтой айлаас цайны сvv гуйхаар жижиг хувин барилаа.

Аймгийн төвөөс нэг сайхан бор морь хөтөлсөн ижил зэвхий ногоон дээлтэй хоёр залуу чанга чанга инээлдэн ирж явлаа. Бодвол морио услахаар явж байгаа бололтой.

Хол замд ядарсан Долгор тэднийг анхааралгvй урьдаж зам огтолж айлын зvг гэлдрэн явлаа. Араар нь өнгөрч байгаа залуусын нэг нь

— Сургууль эхлэхээс өмнө нэг эхнэр олж авах юмсан. Хvv минь чамайг ханьтай болбол тусгай гэр барьж өгнө. Гэрлээгvй цагтаа тэр бусад багш нартайгаа хамт л нэг гэрт морилж бай гэж аймгийн дарга хэлсэн шvv гэхэд нөгөө нь

— Бушуухан л нэг гэзэгт уургалаад авахгvй юу? Гэв.

— Сэтгэлд тохирсон юм зам дээр хэвтэж байхгvй юм байна шvv дээ.

— Зам дээр ч байхгvй. Гэхдээ гэртээ ходоодоо элж хэвтээд байвал өөрөө хvрээд ирэхгvй шvv дээ гэхэд хоёр залуу чанга бөгөөд хөгжилтэй инээв.

Долгор гэнэт зогсоод маш алгуур эргэж харлаа. Өнгөрөөд гарсан залуусын нvvр нь харагдсангvй. Холдож байгаа тэдний хойноос нvд цавчилгvй ширтэж байснаа саяхан хөлд орж байгаа хvvхэд шиг тэнтэр, тунтар гэж алхав.

Жаргаж байгаа нарны алтан туяа нvvрэн дээр нь тусаж гялбах бөгөөд хоёр залуугийн арыг хөтөлж яваа морь нь халхална. Долгор явсаар л байлаа. «Бишvv, ийм жаргал байх ёсгvй» гэж бодовч хөл нь зогссонгvй.

Залуус Туулын татуурга дээр очиж исгэрэлдэн морио услав.

— Өглөө эрт л мордох хэрэг vv?

— Нэг мордвол ийм морьтой хvн тоос татуулаад л буучихна.

— Чи яг энэ замаар ирсэн vv?

— Тийм. Яг л энэ замаар. Мөн ч хvйтэн байсан шvv.

Долгор  зогсов. Нvvр нь татвалзан, нvд нь гөлрөн хэн ч vл сонсох тагжирмал сөөнгө хоолойгоор «Бат хvv минь!» гэвч хөдөлж vл чадна. Ингэж хэсэг байснаа гэнэт байдаг хvчээрээ «Бат аа миний хvv. Ижий нь..» гэж ер бусын хахир дуугаар чарлаад дотор нь манаран сууж уйлав.

Тийм дээ. Эх хvvгээ буруу танихгvй. Энэ бол яахын аргагvй Бат байлаа. Оюутны сургуулиа төгсөж Богд хан уулын аймгийн танхимын дагавар сургагчаар ирээд байгаа нь энэ билээ. Хэдэн өврийн өмнө эцгээсээ «Эх чинь амьд» гэсэн vгтэй захиаг аваад эхлээд юу ч уншсанаа мэдэлгvй гайхсан ба дараа нь сайхан зvйл мэт санагдан хэд дахин уншив.

— Аавын бичиг мөн vv? гэж хамт ирсэн Чулуунбаатараас асуув.

— Аавын бичиг ээ. Аль? гэж Чулуунбаатар гайхаж асуув.

— Мөн байна, энэ сvvл.. аав яг ингэж татдаг юм гээд захиаг хэд дахин уншина.

Эх нь яаж явсаар хэрхэн усанд орсон, яаж аврагдсан тухай тодорхой бичсэн ажээ. Бас одоо хаа хэн гэгч айлд байгааг ч бичжээ. Тэнэг зан гаргаж орхин явсан намайг өршөөсөнгvй: «Амссан зовлон нь их болохоор гомдсон сэтгэл нь хатуу байх нь аргагvй л байх даа. Гэвч амьд энэ л цаглашгvй баяр» гэсэн захианы сvvлийн хэсэг Батад бодол, таавар төрvvлэв.

Эцэг, эх хоёр нь хамтарч суугаагvйг ойлгов. «Тэгэх ёсгvй. Би л тvргэн очихгvй бол болохгvй» гэж бодоод анхныхаа цалинг өчигдөр авмагц бор морио өнөөдөр авч өглөө Тамирын зvг мордох гэж байгаа юм.

Эхийнхээ дууг сонссон Бат гvйн очив. Ганц хvvгийнхээ толгойг элгэндээ тэврэн аваад енгэнэтэл уйлж байхдаа хорвоо дээр зовлон байвч жаргал бас байдгийг бvх сэтгэлээр мэдэрч байлаа. «Амьд явбал алтан аяганаас ус ууна» гэж Дэжид гуайн давтан ярьдаг нь энэ уулзалтыг л хэлсэн бололтой.

— Ижий минь битгий уйл. Амьд уулзлаа шvv дээ гэж Бат хэлэвч өөрийн нvднээс нулимс дусална.

Орчлонгийн жам ёс хvнийг зовоож чаддагийн адил баярлуулж чаддаг нь юутай сайхан бэ! энэ жам ёс өнөөдөр энэ хоёр хvнд баяр, жаргалыг өчvvхэн ч харамгvй өгч байлаа.

— Ижий та хаанаас гараад ирэв?

Ингэж уулзсан эх хvv хоёр ярьж эхлэв. Тэр яриа дуусахад хэцvv. Ярьсаар явж хайнаг тэргийг авч Батын гэр очив. Гэрийнхээ гадна очиход хvрэн хайнагийг тэрэгнээс буулгаж «Ижийг минь авчирч өгсөн сайхан хайнаг байна» гээд магнай дээр нь vнсэж орхисонд vргэж суварга шиг хоёр эврээрээ золтой л сvлбэж орхисонгvй.

Бат, Чулуунбаатар нар цай чанаж хоол хийн, Долгор тэрэгтэй юмаа задалж, саяхан ирсэн багштай танилцаж амжсан хvмvvс «танхимын багш жаал хvvгийн эх иржээ» гэж салж сарнисан эх хvvгийн учралд талархан баярлалцаж байлаа.

Эцгийнхээ тухай асуусан Батын эхний асуултад эх нь зөвхөн «Аав чинь над дээр очсон» гэж хариулсан билээ. Гэвч цаг өнгөрөх тусам уулзалтын баярын согтолт тайлагдан гарч эцгийнхээ тухай хvv асуун шалгааж эхлэхэд эхийн нь vг цөөрч дуу нь хахир огцом болов.

— Бид хоёр муудалцаж хэрэлдээгvй. Гэхдээ цаашдаа нэг гэрт хамт амьдарч чадахгvй болжээ.

— Яагаад?

— Мэдэхгvй, дэндvv гомдсон юм бол уу даа.

— Аав уу?

— Yгvй ижий нь, бvгд амьд мэнд хойно одоо гvйцлээ.

— Yгvй гvйцээгvй. Бид гурав хамт байх ёстой.

— Хvv минь болохгvй юмыг болгох гэж зvтгэх хэрэг алга. Yvнээс жаргал гарахгvй. Ижий нь зовсондоо гээд урт гэгч нь санаа алдаж хэсэг дуугvй сууснаа,  миний том эр болж дээ гэлээ.

«Миний хvv том эр болж дээ» гэдэг vгийг Долгор «хvv минь одоо өнчрөхгvй. Хойт эхтэй болсон ч алзахгvй» гэж хэлсэн болов уу?

Юу ч л гэсэн эцэг эхийн уулзалт нь баяраар дуусаж чадаагvй бөгөөд тvvний гэм бол эхийн нь гомдсон сэтгэл байж гэж Бат ойлгов. Гэхдээ «Ижий минь vнэхээр зовсон. Тэр зовлонд би ч нэмэр хандив оруулсан шvv дээ» гэж бодоход эхээ зэмлэх сэтгэл гарсангvй.

«Одоо тэгээд яах вэ? Ижийн минь гомдсон сэтгэл нь алгуур арилахад нь бид хоёроо хайрлах байлгvй дээ» гэж сэтгэлээ засна. Гэтэл «Чи л ярьж эцэг эхээ нийлvvлэхгvй бол хэн нийлvvлэх билээ дээ. Чи бол энэ хоёрыг холбож байгаа ганц шижим шvv дээ» гэж өөр нэг сэтгэл дахин дахин шивнэнэ.

Гэрийн дотор нэг хэсэг ямарч анир чимээгvй байлаа. Бат доош харан хоёрдмол бодолдоо дарагдан байснаа толгойгоо алгуур өргөж эхээ эгц харлаа.

«Энэ тухай надаас асууж битгий зовоогооч нэгэнт дууссан хэрэг» гэж эхийн хоёр нvд гуйж байв. Хэдэн өдрийн дараа Долгор Батын өгсөн морийг унаж хайнаг тэргээ хөтлөн баруун зvг хөдлөв. Монгол орны зун, нутгийн зvг тэмvvлэн алхах хvрэн хайнаг цөм хөгжvvн баяртай ажээ.

Долгорын сэтгэлд шинэ амьдралын тухай шинэ бодлын цэцэг ургаж бушуухан урд Тамирын хөндийд очиж Содномтой уулзах хvсэл оргилон сэтгэл нь нэг л хөнгөн уужим явах бөгөөд амандаа аялна.

Зовлон дундуур туулсан энэ эмэгтэй шинэ амьдрал өөд шийдэж хөдлөв.

Тэр шинэ амьдрал нь жаргал болох болтугай.

 

XIX

Заяын хvрээний цамын өмнө олны шуугиан дэгдсэн нэг сvрхий явдал гарчээ. Яг цам эхлэх өглөө хvрээний цогчин гэсгvйн овоодойн бvч, мөнгөн бишгvvр зэрэг өдий төдий vнэтэй, цайтай юм vгvй болсныг vгvйллээ.

Зарим хvмvvс цаг зэвvvн болсноос муу ёр болов гэж сэжиглэн, vvнээс юу болохыг тааварлан ярилцана. Зарим нь бvчийг ардын засгийн мухар толгойтон зориуд авсан гэнэ. Зарим нь нарт гэгээний жасад хойчийг бодолгvй орж өдий төдий юм авсан хулгайчийг гайхна. Зарим нь зvгээр л сонин болгож дамжуулан ярина.

Их жасын нярав гэгээн сан өдий төдий vнэтэй юмаа алдсаныг аймгийн даргад мэдэгдэж тэмдэглvvлэв. Ингэж элдвийн яриа тэнгэрт тулж, хоёр хvн уулзахдаа мэндчилэхийн оронд бvчний тухай ярьж байсан авч энэ яриа Хонгорт хvрсэнгvй.

Шаазгай зөв олоод хийх газаргvй сvлбvvлж vхсэн гэдэг шиг Хонгор авсан юмаа харанхуй модонд нуугаад бараг өдөр бvхэн очиж vздэг байлаа. Цамд очихоор явах замдаа тэр газраа очиж юмаа урьдах ёсоор дэлгэж vзвэл ер бусын хийцтэй, тvвд хоргой бvч нvдэнд нь тусав. Барилж сонирхон vзсэнээ сvvлийн vед дэгжирхэн шилэндээ унжуулан явдаг болсон эцгийнхээ хэдэн малгайд угсарч vзвэл яриагvй зохиж байв. Урт сайхан бvчтэй малгайгаа ар руугаа угжуулан сvvдрээ харвал бvчний vзvvр газар шvvрч байв. Энэ сайхан бvчээр гоёвол өнөөдрийн цам дээр очсон бvхнээс ялгарсан гоё дэгжин хvн болсоор бодогдов.

Замдаа явахдаа эргэж харахад урт бvч морины нь хондлой руу хаялан мөн ч дэгжин санагдаж байв.  

«Сvрэн минь харвал Хонгор чи ч гарч өгчээ» гээд л бvчийг минь сонирхон гайхах байсан даа гэж бодогдов. Бас жасын гол байшинг ухаж орхиход хэн ч мэдэхгvй сар гаруй болсныг бодоход эр чадал ухаан хосолсон сайн эрийн шинж өөрт нь бvрдсэн мэт санагдаж байлаа.

Цам жигдрэхээс нилээд өмнө очиход тойрон зогссон морьтой хvмvvсийн дунд орж зогсов. Хэд хэдэн танил хvнтэй тохиолдож мэндлэв. Хvмvvс бvчийг нь харан жив жув ярилцахад «миний дэгжинг гайхаж байна» гэж баярлан байлаа.

Цогчин гэсгvйн бvчийг Итгэлтийн Хонгор зvvж явна гэж нэгээс нөгөөд дамжсан яриа тарж байв. Ингэж байтал хошууны тахар, хоёр ламын хамт ирээд Хонгорын морийг шууд цулбуурдан олны дундаас хөтлөн гарчээ.

Тэр өдрийг Хонгорыг хэнтэй ч уулзуулсангvй аймгийн гянданд хорьжээ. Ганц хvv нь жас ухсан хэрэгт баригдсаныг сонсоод Итгэлт мэддэг чаддаг хvмvvсээр явсан боловч «учир нь олдоогvй байна» гээд уулзуулсан ч vгvй.

Маргааш нь Хонгорыг байцааж эхлэв. Анхны хулгай илэрснийг ойлгож, Хонгор сандрахдаа «засагт ханы цахиур Төмөр өгсөн» гэж өчив.

Ингээд дөрвөн дагуултай Төмөрийн зvг хөдлөхөд Заяын жасын донир бvчийг боож өвөртлөөд явжээ. Хан өндрийн тамган дээр хоноход Хонгор оргочихъё гэсэн боловч эв таарч өгсөнгvй. Маргааш нь vдийн хэрд Төмөрийнд очиход хvрэн торгон тэрлэгтэй Төмөр нохойгоо хорьж өгөв.

Улаан хvзvvвчтэй том халтар нохой бариад Төмрийн дэргэдvvр гарахдаа «Би Хонгор. Ах минь намайг бодоорой» гэж шивэгнэн хэлжээ. Гэвч Төмөр энэ vгийг нь сонссон, эссэн тэмдэгт огт мэдэгдсэнгvй.

Улс ороод суухад Дулмаа том том vндсэн хуланд айраг хийж өгөв. Төмөр хvмvvстэй, ногоо цагаа, малын тарга хvчийн тухай ярьж тайван байхад Хонгорын зvрх цээжиндээ багтахгvй цохилон байлаа. Дулмаа Хонгороос хэд хэдэн юм асуухад толгойгоо сэгсрэх, дохихоос өөр хариу өгч чадсангvй.

— Хонгор минь юу болчихоов. Гэрийнхэн чинь сайн уу гэж Дулмаа асуув.

Донир өврөө уудалж боодолтой бvчийг гарган маш удаан задлан, унжуулж бариад:

— Та энэ бvчийг таних уу? гэж Төмөрөөс асуув. Төмөр юу ч дуугаралгvй бvчийг аваад ажиглан харж байхад хэн ч vл ойлгох инээмсэглэл нь нvvрэнд нь тодорч байв.

Гэрийн дотор ямар ч чимээгvй хэсэн болов. Бvхний нvд Төмөр рvv чиглэв. Төмөрийн хэлэх vг л амь, амьдрал хувь заяаг нь шийдвэрлэх юм гэж бодсон Хонгорын сэтгэл буцлан догдолж энэ агшин өнгөрvvлсэн бvх амьдралаас нь урт юм шиг санагдаж байв.

Төмөрийн нvд солбис хийж, өтгөн хөмсөг нь эрчлэн зангираад, Донирыг ширтэн харлаа.

— Танина. Тэгээд юу гэж?

— Энэ бvчийг энэ хархvv цам дээр зvvж яваад баригдсан. Уул нь манай алдсан бvч. Тань дээр буулгаж байна гэж Донир Төмөрийн ширтсэн цог шиг хоёр нvднээс хараагаа зайлуулан, өмнөө байгаа хултай айраг руу гөлөлзөн хэлэв.

— Тийм ээ. Би Хонгорт өгсөн гээд Төмөр бvчийг өвөр дээрээ тавив.

Хонгорын зvрх цохихоо больж зогсох шиг болон тал бvрээс нь хавчиж байсан хvлэг задран унав.

— Тэгвэл бид гэж Донирын ярих гэтэл Төмөр тасалж

— Би зургаан сайн морио нэг шөнө алдсан хvн. Тэгээд мөрийг нь мөшгиж явтал энэ бvч хэвтэж байсан. Нэгийг нь таван мориор өгөхгvй хvлгvvдээ алдаад оронд нь энэ бvчийг авсан хvн дээ. Тэгээд арга барагдахдаа энэ Хонгорт өгч хvv минь найр, наадамтай олны газар зvvж яваад сэжигтэй харсан хvнийг ахдаа авчирч өгөөрэй гэсэн. Энэ бvч та нарын юм бол миний морьдын орсон нvхийг та бvхэн хэлж өгнө дөө гэж Төмөрийн хэлэхэд Донир цочиж гэдрэг болов.

Халхад нэр гарсан тvшмэлvvд уран мэргэн өчгөөс нь залхсан энэ айхтар амьтантай заргалдах гэдэг бол тайхар чулууг өргөхөөс хэцvv мэт санагдсан Донир доор сууж байсан хvмvvс рvvгээ дvрлийсэн нvдээр харлаа. Ардын засаг vvссэнээс хойш өнчин ишиг аваагvй Төмөртэй энэ засгийн өмнө хэлэлцээд хэрэгт орохоос өөр замгvй мэт Донирт санагдав.

— Жас ухсан хулгай, Төмөр гуайн морьдыг авсан байж болно шvv дээ гэж нэг ламын хэлэхэд ухаан орсон Донир:

— Yнэхээр тийм, Төмөр гуай минь ер нь л бид эрлээ нэгтгэх болжээ гэж бараг л хашгиран хэлэв.

— За мэдэхгvй. Ээдрээтэй утасны vзvvрийг барьсан хvн тавихгvйг л хичээдэг юм даа гээд Төмөр тvмэн уулыг ч нэвт хармаар ер бусын хурц нvдээр бvхнийг тойруулан ажив.

Ирэгсэд ам булаалдан өөрсдийн гэмгvй гэдгийг нотлон эрлээ нэгтгэх тухай дахин дахин ярилаа.

— За яахав. Заяын гэгээний Донирыг хардаж сэрдэхээ болъё гэж Төмөрийн хэлэхэд Донир нvдээ жартайлган ишиг майлж байгаа юм шиг инээснээ.

— Энэ бvч цогчин жасын юм болохоос миний юм биш. Тэгээд би сахил санваартай гэлэн хvн шvv дээ гэлээ.

— Гэлэн гуай нарыг ч сайн мэднэ гэж Төмөр ёжтой бөгөөд хэгжvvн хэлэв.

Удалгvй мухардсан лам нар эрлээ нийлvvлэх тухай Төмөртэй ярьж тохироод явах болоход Төмөр уул бvчийг Хонгорт өгч «За хvv минь олонтой газар зvvж яв. Сэжигтэй харсан хvнийг ахтайгаа уулзуулж орхиорой» гэлээ.

Донир дагагсдын хамт явж Хонгор vлдэж хонь гаргуулан дайлуулж хонов.

— Дvv минь одоо ийм ажил хийсний хэрэггvй гэж орой Хонгорт Төмөр хачин зөөлхөн дуугаар хэлэв.

— Хиймээр санагдаад байх юм. Тантай жалганд учирснаас хойш сайн эр болохсон гэж бодсон.

— Цаг өөр болсон. Ах чинь шилийн богд дээр тангараг тавьсан хvн. Гэвч одоо дахиад тийм ажил хийхгvй гэж Хатанбаатарт тангараг өгсөн. Би ноёдтой хvчээ сорьё гэж бодсон хvн. Тэдэнд хэдийгээр хасаг, шорон банз байвч надад эр чадал байгаа болохоор vзэлцье гэж бодсон. Одоо бол тийм биш.

— Шилийн богд дээр яаж тангараг тавьсан юм бэ?

— Шилийн богд гэж Даригангын нутагт байдаг уул. Одоо дээр нь гарч халхын сайн эрсийн нэрийг дуудан тангараг тавиад vvрийн цагаан гэгээ тусахыг морин дээрээс харсан хvн сайн эр болдог гэдэг юм.

— Та тэнд тангараг тавьсан юм уу?

— Тавьсан. Миний дvv ахынхаа vгэнд орж битгий ийм ажил хий.

Хонгор хариу дуугарсангvй. Төмөрийн ярианаас гагцхvv шилийн богдын тухайг vлдээж аваад бусдыг нь анхаарсангvй. Гэвч энэ бодол тvvнийг ямар гашуун эмгэнэлт явдалд хvрэхийг Хонгор одоо хэрхэн бодож чадах билээ.

Маргааш нь гэрийн зvг жолоо даран явахдаа төвд хоргой бvчийг ар руугаа сугсалзуулж хөгжилтэй давхиж байлаа.

Сайхан намрын бvлээн нар өмнөөс нь жигнэн гийгvvлж халхад алдаршсан сайн эр болох өрнvvн бодлын будан манан толгойд эргэлдэн явахад эргэн тойрон юутай сайхан байсан гэж бодно.

 

 

XX

Хvрээ рvv  бараг хоосон явуулсан хоёр шахам тэргээ Жирэмийн цагаан нуурын арын хатаж эхэлсэн цахилдаг дотор vдлээд байхад нутгаасаа тус бvр хос морьтой гарсан Итгэлт Хонгор хоёр гvйцэж ирлээ.

Утаа болсон жижигхэн хөх майхны гадна хөл нvцэглэн намрын оготор шар наранд тарайн хэвтэж байсан Галсан Итгэлт, Хонгор хоёрыг хараад vсрэн босож «Ах дvv хоёр ирлээ. Цай чанаж хоол хийгээрэй» гэж майханд унтаж байсан хөлсний залууг хашгиран сэрээгээд гvйн очиж Итгэлтийг буугаагvй байхад морины нь цулбуурыг барьж авлаа.

— За та хоёр сайн явж байна уу?

— Сайн. Та нар сайн явж байна уу? гэж Итгэлт амандаа огцом хэлээд бууж шууд майхан руу явлаа.

Галсан, Хонгор хоёр морьдын эмээлийг авч чөдөрлөн, тавихад хол замд ядарсан морь шууд л хошуугаа өвсөнд шаав.

Итгэлт яагаад хоосон тэрэг хvрээ рvv энэ намар эрт хөдөлгөв. Юу болов? Ирэх өвөл хийх ганц хvvгийнхээ хуримын юмыг төхөөрөх гэж явуулжээ.

Маргааш өглөө нь хvvгээ дагуулан мордохдоо «Тахилтын амны орчим би хvн тосуулна» гэж Галсанд хэлэв.

Итгэлтэд vлэмж ажил байлаа. Ганц хvvгийнхээ хуримыг нэр төртэй хийе гэж Итгэлт шийдсэн учир авах юм, бэлтгэх зvйл их байсан болохоор хvрээ рvv тусгай тэрэг хөдөлгөжээ. Бас тэгээд буулгах бэр нь олигтой гэж яривал ганц хуучин чисчvv дээл, нарийхан мөнгөн бөгжөөс өөр юмгvй хvн болохоор тvvний бvх юмыг төхөөрөх хэрэгтэй байлаа. Юуны тэргvvнд бэрдээ хоёр алтан бөгж, ээмэг, толгойн хэрэглэл цохиулах, хуримандаа өмсөх дээлийн өнгийг нь авах, мөнгөн эмээл хазаар, тэгэхдээ бvр боржигон хийцтэйг авах гэж бодож явлаа.

Итгэлтийн хvv сайхан хvvхэн авна. Тэр сайхан хvvхнийг ёстой л нvдийг бvлтэртэл гоёно. Итгэлтийн хvv эхнэр авч хурим хийнэ. Тэр хурим бол Луу гvний гэрлэлтээс илvv байх ёстой гэж бодож байлаа. Тvvгээр ч барахгvй анхандаа хvvдээ хvрээ хийцтэй гэр барьж өгдөг юм уу гэж бодож байсан. Харин сvvлийн vед энэ бодлоо орхисон. Учир нь нvvн суухад дараа болно гэж боджээ. Харин хэдэн сайхан эрээн авдар авах хэрэгтэй байлаа. Сав суулга гэвэл өөрт нь байжээ.

Ер нь тэгээд бvтэн айл төхөөрөх, тэр тусмаа Итгэлт ганц хvvгээ айл болгох гэж төхөөрөх нь хэцvv ажил. Yvнд Итгэлт тулдаа тайван байна.

Хvрээнд орж ирээд тэр оройдоо баахан архи ууж аваад өглөө эрт босож ажил хөөцөлдөв. Бодсон бvхэн нь vлгэрийн юм шиг бvтэж удалгvй хорь гаруй тэрэг дvvрэн ачаатай болжээ.

— За Галсан минь хичээж яваарай. Наадах хэдэн тэргэнд чинь хэдэн зуун тэрэгний ачаанаас vнэтэй юм буй. Нөгөөхөө тав сумлаад нvд хамхилгvй явдаг юм шvv гэж ачаа хөдлөхийн өмнө Итгэлт шивэгнэн хэлжээ.

Нөгөөхөө гэж Итгэлт нутгаасаа гарахын өмнө Бадарчаас залуу мориор авсан тавин сумтай япон ланжууг хэлж байгаа юм. Тав, зургаан сум зарж баймаажин Галсанг сумлаж буудаж сургасан нь энэ vнэтэй ачааг манаж хvрээнээс Тамирт хvргvvлэх гэсэн бэлтгэл хийж байж билээ.

— Ах сэтгэлээ бvv зовоо гээд Галсан марсайн инээв.

— Бага нойртой явснаас хvн vхдэггvй юм шvv.

— За ах аа.

— Бид Лvн орчимд гvйцэж очно.

Хөсөг явсан орой Итгэлт айлд архидах болж дөрвөн морио хан уулын аманд идvvлэх ажил Хонгорт оногдов. Yдэш орой дөрвөн морио авч Туул голыг гатлан Чандманийн аманд очиж чөдөрлөн хос хосоор нь хэрж тавиад тохмоо дэвсээд эмээлээ дэрлэн тvмэн одтой гvн хөх тэнгэрийг ширтэн хэвтэхэд Хонгорын сэтгэл нэг л сайхан байж билээ.

Шөнө дундаас хойш хvйтэн салхи vлээж эхэлсэн боловч хучсан хоёр одончуу цувыг нь нэвтэлж чадсангvй. Yvр манхайн цайсан хойно сэрж харвал зvvхэнд нь хэрж тавьсан хоёр морины нь цаана нэг хvн унтаж байлаа. Тэр хvнээс хориод алхмын цаана чөдөртэй хар хээр морь идэж байна.

Хонгор босож суниагаад хэрээтэйдээ болж холдож чадаагvй морьдоо ажиглан хэсэг зогссоноо нар гартал тавьж идvvлэхээр шийдэв. Баруун талд нь идэж байсан хоёр морио салгаж тавиад, нөгөө хvний наадах морьдынхоо дэргэд очиж салгав.

Энэ vед нөгөө хvн сэрж өндийн Хонгор руу харлаа. Хонгор ч тэр хvнийг ажиглав. Хараач! Багын найз Бат ажээ.

— Бат аа гэж байдаг хvчээрээ хашгираад тvvний зvг гvйв. Нэрээр нь дуудаад ирж яваа хvн бол өөр хэн ч биш Хонгор гэдгийг Бат танилаа.

— Бат минь чи чинь хаа газраас гараад ирэв. Амьд мэнд уулзах юутай сайхан бэ? За золгож орхиё гээд гараа сунгав. Хоёр найз vлэмж дотно золгов. Бат сургуулийн хэрэглэл авах тухай ярих гэж дан морьтой хотод орж ирээд хоёр хоножээ. Өдөр нь ажлаа хөөцөлдөж, шөнө нь морио идvvлдэг байлаа. Найзууд юуны өмнө бие биеийн том болсноо харилцан гайхалцсаны дараа Хонгор Долгорын амьд байгаа тухай Эрдэнэ очиж уулзсан тухай ярив. Гэвч энэ бvхэн Батад сонин зvйл биш болжээ. Тамирын голд айл болсон Төмөрийнд очсон тухайгаа ярилаа. Гэвч ямар хэргээр очсоноо хэлсэнгvй.

Нар гарахын vед тэр хоёр хотын зvг явлаа. Замдаа Хонгор «За өвгөн минь чамаас гуйх нэг юм байна. Аав маргааш гарна гээд байдаг. Чи намайг хэд хоног авч vлд. Аав чамайг гуйвал vгvй гэхгvй. Тэгээд хоёулаа Лvн дээр очоод салъя» гэлээ.

Батад ч Хонгортой хэд хоног хотод байхад сайхан санагдаж Итгэлтээс гуйжээ. Анхандаа зөвшөөрөхгvй байсан авч хоёр залуугийн зэрэг зэрэг гуйлтад тэвчиж чадсангvй.

— Хоёр дамшиг минь дарвиад хэрэг төвөг гаргаж болохгvй. Хоёр гурваас илvv хонож болохгvй. Бат минь наадах чинь амаргvй хvн шvv. За Хонгор чи Лvн дээр битгий удаарай гэлээ.

— Яалаа гэж удах юм бэ гэж Хонгор vлэмж уриалган хэлжээ. Итгэлт хvvдээ хос морь, хорин мөнгөн янчаан өгөөд нутгийн зvг мордохдоо «Бат аа би чамд л найдаж байна шvv. Тvргэн л гарч vзээрэй» гэж билээ.

Итгэлтийг явсаны орой хоёр залуу морьдоо хөлсний идvvлгэнд өгч Хуягийнд очиж Цэндээр хоол хийлгэн идээд ор засуулан зэрэгцэн хэвтэж бараг vvр цайтал шивэгнэн ярилаа.

— Батаа гэж Хонгор хэсэг дуугvй болсноо жуумалзан инээмсэглээд «Өвгөн чинь эхнэр авч хурим хийх гэж байгаа» гэлээ.

— Сайхан хэрэг. Ямар эхнэр авах нь вэ?

— Ням гуайн Сvрэнтэй шvv дээ.

— Тийм vv. Догь хэрэг байна даа. Ням гуай ч намайг баллах шахсан шvv гээд Бат инээв.

Батын сэтгэл нэг л хачин болов. Сvрэнгийн нэрийг сонсмогц Солонгын тухай бодогдоод ахаас нь тvvний тухай олон юм асуумаар санагдавч ичих мэт болоод байлаа.

— Өвгөн чинь чамаас гуйх юм байна гэж Хонгор хэлээд Батын гар дээрээс барьж авлаа.

Солонгын тухай бодолд дарагдан Бат хариу дуугарч чадсангvй.

— Би цөөхөн хоног энvvхэн зvvн тийшээ явах нэг чухал хэрэг байна.

— Яаж болдог юм бэ? Аав чинь тvргэн гар гэсэн шvv дээ.

— Зvгээр өвгөн минь. Би Галсан ахыг нутагт хvрэхээс нь өмнө гvйцээд очиж чадна.

— Чи ямар хэрэгтэй юм бэ?

— Өчvvхэн хэрэг. Чамд сvvлд хэлнэ.

— Солонгын бие сайн уу? гэж Бат тэсэж чадсангvй асуугаад нvvр нь халуу шатан бадайрна.

— Тэр юунд алзах вэ. Аавд загнуулаад л ижийд магтуулаад л явж байдаг. За өвгөн чинь маргааш мордъё.

— Тvргэн ирнэ шvv. Сvрэн, Солонго хоёр ч том болчихсон биз дээ.

— Том болсон. Солонго аавын хажуугаар намайг загнах гэдэг юм. Ямаа туйлавч янгиа эвдэхгvй гэдэг л болж байгаа нь тэр.

— Аан тийм vv. Солонго ч айхтар амьтан шvv. Ням гуайн өгсөн балингийн гурил булаалдаж бид хоёр сайн ноцолддог байж билээ гээд Бат баяртай инээмсэглэв.

Тэр шөнө Батын нvдэнд Солонго харагдаад удтал унтаж чадсангvй. Маргааш нь Хонгорыг мордуулж өгөв.

— Чи тvргэн ирнэ шvv.

— Тvvнд санаа зовох хэрэггvй гээд дорно зvг хатируулан явлаа. Хэрэв Хонгорын явж байгаа зорилгыг Бат мэдсэн бол тvvнийг явуулахгvй байсан. Хонгор бол Төмөрийн ярианаас сонссон Шилийн Богдын орой дээр гарч тангараг өргөөд vvрийн гэгээг морин дээрээсээ харсан хvн сайн эр болдог гэж сонссоноос хойш тэр гайхамшигт уулын орой дээр гарч vзэхсэн гэдэг бодол Хонгорын сэтгэлд буй болоод эцэст хvсэл, санааг бvрмөсөн эзлэн зовоодог болсон юм.

Баян Итгэлтийн адууны шилдэг хоёр морь Хонгорын довтолгоонд найдвартай унаа болж явлаа. Хонгор хааяа ганц нэг хvнтэй уулзаж «Юvнчир ламхайд мөргөх гэж яваа хvн» гэж элдвийг зохион ярих зуур газрын чигийг асууж авлаа.

— Yертэй Туулын усанд мориноосоо салаад vхэх гэж байхдаа амьд гарвал Юvнчир ламхайд мөргөж шавь орно гэж тангарага барьсан ч  нэг мэдэхэд усны эргэ дээр гараад байсан гэж зохион ярихад тохиолдсон айлын авгайчуул сайхан цай чанаж, амттай, нvнжигтэй хоол хийж өгдөг байлаа.

— Алдарт шилийн Богд ойртох тутам Хонгор өдөр явахаа зогсож шөнө явдаг болов. Нэг өдөр хонь хариулж байсан хvvхдээс ярианы завсар Шилийн Богдыг асуусанд «тэртээ харагдаж байгаа өндөр уулыг хэлдэг юм гэнэ билээ» гэж зааж өглөө.

 Тэр бол талд ургасан жижиг толгой байв. Хонгор хэдийгээр Шилийн Богдыг жижигхэн толгой гэж сонссон боловч Тамирын өндөр ууланд өссөн тvvнд голох сэтгэл төрvvлэв. Бас тэгээд «Шилийн Богд» гэдэг өндөр нэр Хонгорт тодорхой сэтгэгдэлийг буй болгосон байлаа.

— Чи худал хэлж байна

— Yгvй. Тvvн дээр чинь эр хvн гарвал Шилийн сайн эр болдог юм гэнэ билээ. Би том болоод гарна гэж бодож байгаа. Тагт нь таван зуун адуу оруулчихаад харагддаггvй юм гэдэг гэж хоньчин хvvгийн ярьсан Хонгорын сонссонтой яв цав тохирчээ.

Ингээд юу ч гэсэн хvvгийн заасан тэр ууланд очихоор шийдэж, ойрын худаг заалгаж аваад шөнө очиж морьдоо услан, авч гарсан тулмандаа ус хийж аваад өдрийн турш алс тэртээд зэрэглэн хөхөрч харагдсан уулын зvг хурд хуваан давхилаа. Шөнө турш давхиад маргааш нь хvн амьтангvй өргөн талыг нэвтлэн явсаар vдшийн бvрийд хvсэж мөрөөдсөн Шилийн Богдын тагийн хонхорт оржээ.

Мориноос бууж чөдөрлөн тавиад алс хойд зvгийг ширтэн өвдөг нугалан сөхрөн суугаад  «эрийн хийморь сэргэсэн Шилийн Богд дуулж бай. Тоорой банди, тогос Чvлтэм, ганган Төгөс, харцага Бор, хvрэл Дампил, хvрмэн Шар, цахиур Төмөр, царцаа Гомбо, хагархай Цэнд, харлаг Дорж холын тэртээ газраас Хонгорын vгийг сонсож бай. Хаяагаа хадрахгvй, харсанаа авахгvй, морины сайнаар холыг гэтэлнэ. Эрийн сайнаар хошууг давна. Сайраг ингэ авахгvй хий. Сайн нөхрөөс урвахгvй хийе» гэж өндөр дуугаар тангарага өргөөд босож богцноосоо чанасан мах гаргаж хэсгийг таслан дөрвөн зvгт өргөж, туламтай уснаас баахан залгилан тохмой дэвсэн, эмээлээ дэрлэн хэвтлээ. Гэвч нойр нь хулжаад удтал унтаж чадсангvй

Тvмэн од дээр нь мяралзан, шарлан хатаж эхэлсэн ногоо ховдоглон зулгааж байгаа морьдын шvдний чимээ шир шир сонсогдоно. Элдвийн өрнvvн бодол сэтгэлийг нь эзэлж, хөгжvvн бөгөөд баяртай байлаа.

Сэрvvхэн салхи vе vе vлээх боловч дулаан бөгөөд ер бусын тайван, аятай ажээ. vvр цайхын өмнө босож морьдоо барьж мордоод дорно зvгээс цагаан гэрэл манхайн цайхыг харж зогсов.

Тэгээд шууд морины амыг зvvн хойш нь эргvvлж vдшийн бvрийд нэг худаг дээрээс морьдоо усалж аваад цааш довтолсоор наран гарахын vед нэг толгойн орой дээр гарвал зvvн талын хөндийд нь хэдэн зуун адуу бэлчээрлэн идэж байлаа. Тvvнийг ажиглан өдрийг нуугдан өнгөрvvлээд vдэш мордож адуунаас хэдэн сайхан морьд ялган хөөж билээ. Маргаашийн vд өнгөрөх vед Шилийн Богдын оройд ирж нэг зээрд морь барьж унаад зогсолгvй довтлов. Гурван шөнө явсны дараа алгуур аянд орж зургаа дахь хоногийн vд хэлбийх vед хvрээний зvvн vзvvр хөлийн модчинд орж ирээд ирэх очихын хэдэн хоног зарснаа бодвол яг арван нэг болжээ. Анх хөөсөн арав гаруй морьдоос хоёр нь эцэж замд хаягджээ.

Хонгорын сэтгэл баяр бахдалын хvчтэй аялгуугаар дуулан олон хоногийн довтолгоог бие яаравч сэтгэл бодол нь тvvнийг огт дагахгvй байлаа.

 

XXI

Зуны адаг сарын урт өдөр дуусаж, нар баруун уулын ноён нуруун дээр цацран солонгорч гялалзах бөгөөд өдрийн бөгчим халуун өнгөрч оройн сэрvvн эхэлсэн нь юм бvхнийг тэнэгэр уудам болгожээ.

Суман дэлтэй өндөр зээрд морь унасан Эрдэнэ эмээл дээрээ ялимгvй хэлтгий сууж ямар нэгэн гvн бодолд дарагдан явах бөгөөд морь нь шогших гэхэд сурмаг хөдөлгөөнөөр амыг татаж алхлуулна. Тvvнийг жаргаж байгаа наран доогуур сөрж харахад дөрвөн зvг, найман зовхисоос нь алтан шар гэрэл цацарч сvртэй vзэгдэнэ.

Эрдэнэ, ардын засгийн бvрэн эрхт төлөөлөгч болж гарснаас хойш засгийн бодлого, буй болон тогтож байгаа шинэ журам, хvмvvсийн хоорондын шинэ харьцааны гvн учир утгыг олон тvмэнд ойлгуулах хэрэгтэй гэж бодсон Эрдэнэ яриа таниулгыг очсон газар, уулзсан хvн бvхэндээ хийж байлаа. Гэвч ардын засгийн бодлогыг гуйвуулж гvтгэсэн элдвийн цуурхал яриа олны дотор тарах бөгөөд тvvнийг том лам нар, ноёд гаргаж байгаа нь илт боловч чухам тэр тараав гэж буулгах эзэн буцах зам нь олдохгvй. Нэг яриаг дарахад нөгөө яриа дэлгэрнэ. Ер нь л хийж байгаа ажил бvхэнд ил, далд элдвийн саад мундахгvй ажээ. Гэвч ардын засаг довтлон өдөр өнгөрөх тутам газар эзэлж байлаа.

Хамжлага, эрх ямба, угсаа залгамжлан эдлэх ёсыг устгасан тайж нарыг өртөөний алба хийлгэж, албан татвар төлvvлэх болсон зэрэг ардын засгийн шийдвэрvvд нь ард олны сэтгэлд хvрч тэдэнд таашаагдаж байлаа.

Эрдэнийн төрийн ажил бол юу ч л гэсэн удаан боловч урагш давшиж байжээ. Харин амин хувийн амьдрал нь нэг л эвлэрч өгөхгvй ажээ. Хэдэн сарын туршид өөрийн гэх гэр оронгvй ёстой малгай тавибал манайх, маргааш болбол танайх гэж яваад саявтар нэг гэртэй болж Засагт ханы хошуунаас өртөөнд хөөгдөж ирээд тулах модгvй, туух ишиггvй болсон Дампил гэдэг ганц бие эртэй нэгдэж айл болов.

Долгорыг хvлээж ядаад очсон нь хvvтэйгээ уулзахаар хvрээ рvv явчихсан байлаа. Эрдэнэ тvvнд баярласан хvvгээ харсан эхийн сэтгэл дэвтэж эцэг рvv нь эргэх болов уу гэж горьдсон. Гэтэл саяхан шиг хvvгээс нь ирсэн захиаг уншихад тэр найдвар тасарсан нь тун тодорхой байлаа.

Эрдэнэ явсаар голын зvлгэн дээр барьсан хоёр гэрийн өмнө босгосон уяан дээр бууж морио уяад баруун гэрийн зvг алхав.

Гадна зуухан дээр хоол чанаж байсан Дампил Эрдэнийг дэргэдээ очиход толгойгоо хагас эргvvлэн «таныг нэг гэзэгт асуугаад явсан удахгvй буцаж ирэх байх» гэлээ.

— Ямаршуу гэзэгт байна?

— Хөх шандан дээлтэй, дунд зэргийн насны. Таньдаг айлдаа очоод удахгvй эргэж ирнэ гэсэн.

Долгор байх гэсэн бодол чиглэн орж ирснээ зайлав. Учир нь ардын засгийн төлөөний тvшмэлтэй уулзахаар ирдэг хvмvvсийг алийг тэр гэх билээ. Тийм хvмvvс өдөр ч, шөнө ч тасрахгvй ирдэг. Том ч юм лавлаж асууж ирдэг, бага ч юм лавлаж асууж ирдэг. Тэдний нэг л байлгvй гэж бодоод гэртээ орлоо.

Гэтэл хоол идэж суутал Долгор орж ирлээ. Холын аянд vл мэдэг борлосон царай, өтгөн хар vс, нас нь тогтож зөөлөрсөн царай цөм ер бусын гуа vзэсгэлэнтэй харагдав. Эрдэнэ Дампил хоёр их л хөл боловч Долгор нэг л хөшvvн, янзгvй ажээ. Хvvтэйгээ уулзаж ирснээ зэвхий, хуурай яриад хэсэг дуугvй сууснаа  «би чамтай уулзах гэж ирсний учир бол … чамд нөхөртэй болохоо хэлэх гэж…» гээд vгээ таслав. Эрдэнэ удтал дуугvй бодол болон сууснаа

— Чи бид хоёр хvvтэй шvv дээ гэлээ.

— Тиймээ хvvтэй. Одоо ч том эр болж дээ. гэж Долгор хэлэв

«Одоо ч том эр болж дээ» гэж нухацтай хэлсэн vгний цаана «чи намайг vсэртэл алгадаад, эргэж харалгvй орхин явахад чинь бид хоёрын дунд vvнээс нялх хvvхэд байсан гэвч чи тvvнийг бодолгvй явсан шvv дээ» гэсэн тодорхой өнгө байсныг Эрдэнэ олж сонсов.

— Долгор минь хатуу сэтгэл гаргаснаа би ойлгож, сэтгэлийн хvнд зовлон эдэлсэн шvv дээ.

— Би мунхагаасаа болж буруу хэрэг хийсэн. Чамайг гомдоосон. Чи намайг яаж ч болох байсан. Тvvнээс болж миний эдэлсэн зовлонг дайрч гарахгvй бол хэнч ойлгохгvй. Тэгээд одоо би чамд хуучин Долгор чинь биш, чи над хорвоогийн хамгийн vнэтэй хvн гэж бодож явсан Эрдэнэ минь биш болжээ.

— Бvхнийг мартаад шинээр амьдарч болох бишvv?

— Би мартаж чадахгvй. Чи ч хэрэгтэй цагтаа санах л болно. Бид хоёр бие биендээ vнээ алдсан. Дагширсан өвөлжөө боловч хэдэн жил орхиход эдгэрч ногоо ургадаг. Харин хиртсэн сэтгэлийг угааж огт болдоггvй юм байна. Угаах гэж оролдвол хир нь улам тодрох бололтой. Чамайг энэ чинь миний Эрдэнэ шvv дээ гэж бодоход «vгvй биш» гэж гомдсон сэтгэл минь хашгираад байх юм. Би ч Эрдэнээ дахиад олохгvй. Чи ч Долгороо дахиад олохгvй болжээ.

— Би Эрдэнэ биш хэрэг vv?

— Миний сэтгэлд л, миний хуучин Эрдэнэ минь биш

— Чи Содномд сэтгэлтэй болж орхиод ингэж хэлж байна. Тийм vv?

— Хуучин Эрдэнээ бол зуун Содномоос солихгvй байсан. Чамайг бол солино. Содном бол зовлонгийн дунд минь дайралдсан хvн. Намайг хvvтэй уулзаад ирэхэд ижий нь vхлvvд байсан, амьсгалаа хураахын өмнө «хvvд минь сайн хань болоорой» гэж над хэлэхэд нь «за» гэж би хэлсэн. Тэр хvн «хvv минь ханьтай боллоо» гэж бодоод нvдээ аньсандаа

— Чи тэгээд Содномтой суух хэрэг vv?

— Тийм. Содномтой сууна гээд Эрдэнийн нvvр рvv эгц харлаа.

Эрдэнэ «чи минь яах нь тэр вэ? Би чамаасаа салахгvй. Намайг битгий орхиоч дээ» гээд уйлан гуймаар байсан авч сэтгэлээ захиран барилаа. Нэгдvгээрт Долгорын гомдож шийдсэн сэтгэл нь гуйх тусам холдохыг ойлгож байлаа. Хоёрдугаарт нэр төр гэгч бодол нь гуйх, мөргөхийг чанд хориглож байлаа.

Чиний өөрийн дурын хэрэг. Би чамайг Содномтой суухад чинь хорихгvй ээ. Уг нь чи бид хоёр бие биеэ уучлан сайн сайхнаар амьдарч болох л байсан юм.

— Эрдэнэ хагарахдаа бут vсрэн жижигхэн хэсэг болдог учраас эвлvvлэхэд vлэмж хэцvv. Харин бvдvvн шавар шаазан бол болдог юм шvv гэж бурхан боловч ижий минь хэлдэгсэн. Чи битгий над гомдоорой би ч чамд тэр нэгэн цагт хязгааргvй сэтгэлтэй байсан минь vнэн. Тvvнийг чи мэдэх учраас би юу гэхэв ээ.

Долгор тэр оройдоо эргэн явсан бөгөөд хэдэн хоногийн дараа Содномтой суусан билээ. Эрдэнэ сэтгэл дотроо гаслан гашуудавч гаднаас нь хvчлэн барьсан хатуу савнаас халин гарч чадахгvй байлаа.

Амьдрал гэдэг маш нарийн бөгөөд хэн ч мэдэж тайлаагvй хатуу хууль, өөрийн жамтай байдаг ажээ. Нэг vед Эрдэнэ дассан Долгорын сэтгэл шиг ариун тунгалаг, гvн бат юм байгаагvй, тэр сэтгэлийг их л гэхээс юутай ч жишиж, юугаар ч хэмжиж болохгvй байлаа. Гэтэл өнөөдөр Эрдэнийг занах, жигшихэд хvрчээ.

Долгор бол амьдралын босгон дээр гараад хаашаа явахаа мэдэхгvй алмайран зогсож байгаа охин биш. Энэ бол хал vзэж халуун чулуу долоон насажсан хvн.

Гэтэл «чи яагаад Эрдэнэдээ дургvй болов» гэвэл тvvнд «энэ гээд » товтой хэлэх хариу байсангvй. Yлэмж гомдсоноос болсон хэрэг vv?  Эрдэнэ эхлээд царайчлан гуйснаас болов уу? Нэгэнт л өнгөрсөн гэж бодов уу?

Юуч л гэсэн Эрдэнийг хуучин уранхай хувцас гэж vзээд шинэ дээлтэй больё гэж санасан хэрэг биш.

Намрын адаг сар хошуудад сонгууль болж, анхан хошуудыг өөрчлөн байгуулахад хошуу тамгын жасааны даргаар vлдээсэн ноёдыг зайлуулан ард угсаатай хvмvvсийг сонгов. Энэ ажилд Эрдэнэ vлэмж хvч гаргажээ. Ингэж байтал бас нэг том ажил босож иржээ. Их уул хошууны дарга Базар гэгч хvн олноо өргөгдсөний зургадугаар онд хошууны ноён Бээжинд жуулчлан очихдоо хятадын пvvсэнд тавьсан өрийг ардуудаар төлvvлэх тушаал гаргаж дааж давшгvй алба тулгав.

Энэ мэдээг авмагц Эрдэнэ шууд очиж Базарыг огцруулан хошуу даргаар өөр хvнийг тохойн томилсон бөгөөд ардуудаас хураасан мал хөрөнгийг эздэд нь эргvvлэн өгчээ. Yvний хамт бусад хошуудад урьд хятадын пvvсэнд тавьсан өрийг хэрхэвч төлж болохгvй бөгөөд төлсөн этгээдийг хатуу шийтгэх тухай бичгээр зарлан мэдэгдэв. Гэтэл ерөнхий сайдын орлогч бөгөөд бvх цэргийн жанжин Данзангаас нэг бичиг ирлээ. Тэр бичигт хоёр улсын найрамдлыг эрхэмлэн vзэж урд хошуудаас хятадын пvvсэнд тавьсан өрийг хvvтэй нь хамт хошуу нийтээс гаргуулан төлvvлэхийг тушаасан байлаа. Энэ өрийг төлөх гэвэл сvvлийн хэдэн жилд овоо өсөж байгаа малаа цөмийг нь туучих  байсан учир уг бичгийг дарж харин хятадын пvvсэнд тавьсан өр бол хэдхэн ноёд феодалууд өөрсдийн жаргалын төлөө аминдаа хэрэглэсэн мөнгө болохоор ард нийт төлөх ёсгvй гэсэн бичиг хийж Данзанд явуулжээ. Гэтэл Данзан шууд хошуудад хятадын пvvсэнд урьдах өрийг төлөх тухай бичиг явуулсан байлаа. Тvvнээс болж зарим хошуудын дарга нар пvvсэнд өгөх өрийг ардуудаар төлvvлэх гэхэд нь Эрдэнэ  ардын хурал хийлгvvлэн төлбөр гаргуулах гэсэн хvмvvст хатуу ял зэмлэл тулган заримыг нь торгож билээ.

Пvvсэнд өр төлөх гэсэн Заяын гэгээн, хvрээ хамба мэт хэсэг феодалуудыг намаас хөөж мөн ардын хурал хийлгэн юуны учир тэднийг намаас хөөсөн тухай тайлбарлан зарлажээ.

 

XXII

Тамирын хөндийд намар уянгын дуу тасарч өвлийн царгил сэрvvн дуу эхэлсэн vе билээ. Богино боловч цэлгэр амны эхэнд том бөгөөд тэнvvн дулаан өвөлжөөнд том гэгчийн хонины хашааны дэргэд жижигхэн бор гэр харагдана. Энэ бол Ням гуайх юм.

Яагаад Итгэлтийн гаднаас салдаггvй энэ  бор гэр энд ингэж ганцаар байдаг болов?  Итгэлттэй эвдэрч хөөгдсөн хэрэг vv? vгvй тийм биш

— За Ням гуай хурим хийхэд бэр хаяанаасаа мордуулах нэг л тусгvй санагдаад байна. Хоёр гэр зайтай бол дээр мэт. Бас хэд хоногийн дараа бид ураг төрөл болно. Ингэхлээр уул усны ойр нь дээр, ураг төрлийн хол нь дээр гэсэн хуучин vг байдаг. Би таньд сарлагийн хоёр сайн vнээ өгнө. Манайхаас хонь авч хариулбал дуртай сууриа ав гэж Итгэлт хэлсэн билээ.

— Буянаас чинь их л хvртлээ бас тэгээд хvvхнээ өгөхөд инжэнд нь ядаж хэдэн толгой мал өгье гэхэд чи авахгvй юм

— Хэдэн толгой мал өгөөд та хоёр юугаараа амьдрах юм бэ? Би хуримыг бvх ёсоор нь хийнэ. Харин инжинд нь өнчин ишиг ч авахгvй. Би ганц хvvгээ ханьтай болгож байгаа хvн Сvрэнг би гарахаас нь аваад сайн мэднэ. Миний хоовон хард эрдэнэ юм шvv.

— Би чиний ачыг хариулна гэж хэлж чадахгvй харин мартахгvй гэж Ням гуай хэлсэн билээ.

Ингээд Итгэлтийн таван зуу гаруй хонийг авч өөрөө хорь гаруй хонь таваас зургаан vхрээ таслан нvvж өөр өвөлжөөнд буусан билээ.

Итгэлт яагаад Ням гуайхныг холдуулан нvvлгэв. Yнэхээр бэрээ холоос мордуулах нь дээр гэж бодоо юу? Yгvй. Төрсөн гэр, эх эцэг нь айл байгаад байвал Сvрэн юм зөөнө. Гэтэл тэр зөөсөн юмыг харахад бага боловч хэдэн жилийг нийлvvлэн бодвол vлэмж их юм болно гэж ойлгожээ. Тэгээд өгсөн ч, авсан ч нэр байхгvй. Харин шууд хоёр vнээ өгөөд нvvлгэвэл би өгсөн нэртэй. Ням авсан нэртэй сална гэж бодов. Энэ бодлоо Должинд ч хэлээгvй ажээ.

Бэр мордуулахын өмнөхөн Итгэлт Ням гуайнд ирж зузаан мөнгөн чимэг, ногоон нанжин гахайн гөлөмтэй хvрээ хийцийн эмээл, өнгө бvрийн дөрвөн торгон дээл, сувд шvр шигтгэсэн шармал толгойн хэрэглэл бас бус юм авч ирж өгөөд «бэрийн минь хэрэглэл, явсан замын лус баярлаг » гэжээ

— Иш. Итгэлт минь ёсоороо болбол энэ бvхнийг чинь би л бэлтгэх жамтай шvv дээ.

— Тэр ёсыг ярихгvй. Хишигт гуай аяга тагш юм халааж өгөхгvй юу

— Мангуу золиг чинь мартаж орхижээ гээд Хишигт ор хөлийн авдар хоёрын завсраас жижигхэн борвитой хөлдvv архи гаргаж галын дэргэд тавилаа.

— Саяхан хvvхдvvд байсан, одоо ингээд л гэрлэх болж байдаг. Цаг ч мөн хурдан юм даа гээд Итгэлт өөрөө цай хийж уув.

Итгэлт Ням гуай хоёр элдвийг ярилцаж байх зуур Хишигт гуай архи халааж аягалав.

— Охиноо мордуулах гэж байгаа юм гээд амьтан ах дvv авч  ирж өгөх л юм. Энэ зөнөг өвгөн нь уучих гээд болдоггvй.

— Өөр юмтай болсон бэ дээ

— Уг нь овоо л юм болж байна

— Маргааш Галсангаар хурган лvv хар архи явуулна. Ууц ч хар халзангаа унагаад авсан гэх шиг билээ дээ.

— Ганц охиндоо юугаа харамлах вэ?

Тээгээд халсан Итгэлт мордохдоо

— Тав хоносны дараах өглөө бэр мордуулна шvv дээ. юм дутвал нэрэлхэлгvй очиж аваарай гээд явжээ.

Баян Итгэлтийн хvvгийн хурим болно гэдэг нь Бадарчынхаас бусдыг баярлуулж байлаа. Нэгэнт энэ явдалд саад хийж чадахгvйгээ мэдсэн Должин ч ганц хvvгийнхээ хуриманд өдөр шөнөгvй бэлтгэнэ.

Итгэлтийн хотонд өчvvхэн ч хар ноос ороогvй цагаан эсгий бvрээс, сарлагийн савгаар хийсэн хар хошлонтой таван ханатай цоо шинэ цагаан гэр бослоо. Энэ гэрт чагтаганаас нь уясан хадгаас бусад нь цөм шинэ ажээ.

— Энэ гэрийг мөн тааруулж чаджээ гэж барьж байсан нэг хvн хэлэхэд  Итгэлт ганц хvvдээ барьж байгаа гэр шvv дээ гэж өөр нэг хvн хариулжээ.

Бэр мордуулахын урьд орой Итгэлтийнд өндөр цээжтэй ханхар бор морь хөтөлж, нарийхан хvрэн морь унасан Төмөр ирлээ. Төмөрийн Хонгор биеэр очиж урьснаар хуриманд оролцох гэж ирж байгаа нь энэ бөгөөд бас Сvрэнтэй жил таарсан болохоор дvvрч ирэх албанд оногджээ.

Дулмаа ч уригдсан. Гэвч «Би Итгэлтийнд очих нь битгий хэл харахыг хvсэхгvй» гээд яваагvй.

— Би ганцаараа явахгvй гэж Төмөрийн хэлэхэд «Чи бол өөр хэрэг. Хонгорыгоо бодоод оч. Хонгор чамд туслаагvй, чи Бадарчийн гарт дахин орсон бол би өдийд ингэж жаргал явахгvй байсан юм шvv. Миний өвгөн оч» гэж Дулмаа хэлжээ.

Харин уригдсан эрхэм зочдоос нэг хvн ирж чадахгvй байсан нь хvрээ рvv албаны хэргээр явсан ардын засгийн төлөөний тvшмэл Эрдэнэ байлаа.

Маргааш бэр мордуулах болоход охины талын бэргэн ирж Нямынд хонов. «Хvv минь эрт гарна гэдэг эм хvний заяа. Гутарч гуниж болохгvй» гэж тэр эмэгтэй Сvрэнг сургана.

Сvрэн албаар богтлогдож байгаа биш. Хорвоо дээр ганц сэтгэлтэй хvндээ очих гэж байгаа хvн. Хонгорыг баян тарган хvний ганц хvv гэж Сvрэн сэтгэлтэй болоогvй. Тvvнийг мод барьсан гуйлгачин байсан ч тvvний суух нь Сvрэнд дээдийн жаргал байсан юм. Энэ учраас Сvрэнгийн сэтгэл баярлаж байлаа. Гэвч төрж өссөн гэрээс холдож айлд vvрд очино. Эцэг эхээсээ сална гэж бодоход нэг л хачин байлаа.

— Хэдий сэтгэлтэй боловч гэрээсээ явахад уйлдаг юм гэдэг шvv гэж Хишигт гуай уйлан байж охиндоо хэлнэ.

Ням гуайн бор гэрт хэдийгээр салахын гунигт агаар байсан нь vнэн авч бvхэлдээ баяр хөөр, хөл vймээн болж байжээ.

Өглөөний нар гарахын vед Итгэлтийн гаднаас бэр мордуулах хvмvvс хөдлөх болоход Төмөр ирсэн бор мориныхоо цулбуурыг Хонгорт өгч «Ах нь цулбуураа одоо өгч орхиё, унаад яв наадах чинь жороо ч хурдан ч морь биш. Гэхдээ эр хvнийг явгалалгvй, зорьсон газарт нь хvргэж чадна» гэж хэлэв.

Энэ бvхнийг харж байсан Итгэлт vлэмж баярлан «vvнээс илvv бэлэгтэй юм гэж байх вэ. Эр хvнд морь. Тэгэхдээ ийм эрийн гараас шvv. Аль вэ. Галсан чи хvvгийн эмээлийг тохож орхи» гэжээ.

Эр хvний нvдийг булаасан энэ ханхар бор морь ёстой л аргамаг хvлэг байж билээ. Хожим энэ морь Хонгорыг олон удаа аварч баярлуулсан. Бас Хонгорт хvнд балаг тарьсан юм. Гэвч өнөөдрийн хувьд нэг морины тухай урьдаж хэн таах билээ.

Төмөр, Хонгор хоёр арваад морьтой хvний хамт Нямын өвөлжөөний зvг хөдлөв. Тэдний хамт ганц эхнэр хvн явсан нь хvvгийн талын бэргэн байлаа.

Хурган дотортой хар хөх чисчvv дээл дээр ногоон дурдан бvс ороож хэт хутга зvvж буу vvрсэн Хонгорын царай vл мэдэг улайвч сэтгэлийн доторхи хэмжээлшгvй баяр нь хэн бvхэнд тодорхой ажээ.

Эдний хамт яваа хижээл эр очоод юу хэлэх, яаж байхыг Хонгорт дахин дахин ярьж байлаа.

Гэрийн гадна очиход багана барьсан хvн ирж  «урьсан зочин байхгvй сан. Хуран ирэх нь юу вэ» гээд цохих гэж байгаа дvрс vзvvлэн хөөнө.

— Урьж биднийг дуудаагvй ч, хуран ирэхийн учир буй. Угтаж авахын оронд хөөхийн учир юун бэ?  гэж хамт ирсэн хижээл эр хариулаад бvх хvмvvс бууж морьдоо уялаа.

Гэрт ороход гоёлоо өмсөж нvvр рvvгээ алчуур унжуулсан Сvрэн зvvн орон дээр бууж байлаа.

Хонгор орж бурханд хадаг тавиад суухад нь аяга дvvрэн цай хийж өгөхөд амсан тавилаа. Шагай нь хөндөгдсөн шаант өгөхөд тvvнийг мултаж орхив.

Сvрэн нvvр рvv нь унжуулсан нимгэн даавууны цаанаас мэнчийж улайн, хижээл эрийн заавраар ёс бvхнийг сандран гvйцэтгэж байгаа Хонгорыг харан инээд нь хvрэн тvvнээ барих гэж гуяа сэм базлан хэлнийхээ vзvvрийг хазаж байлаа. Ингээд найр эхэлж нэрмэл архи, хар архитай хольсон хvмvvсийн царай удалгvй улаан зээрд болцгоон заримын нь хэл ээдрээд ирлээ.

— Авах хvнээ аваад буцах газраа буцъя гэж тогтоосон цаг болоход хижээл эр босож хэлэв.

Хvмvvс гарч морьдоо уяанаас тайлж авлаа. Хонгор ч гэр дээр тавьсан буугаа авч vvрээд бор мориндоо мордов.

Төмөр эмээлийнхээ хойгуур сууж гэрийн vvд чиглvvлэн дэвссэн цагаан эсгийн vзvvрт зогсов. Yvд сөхөгдөж нvvр рvv нь алчуур унжуулсан Сvрэнг хvv, хvvхний талын хоёр бэргэн сугадан цагаан эсгий дээгvvр хөтөлж ирээд Төмөрийн эмээл дээр мордуулав.

Хишигт гуай енгэнэтэл уйлж гарахад төрж өссөн vvрээсээ нисэн холдохын гуниг Сvрэнгийн сэтгэлийг базан авч нvднээс нь өөрийн эрхгvй нулимс дуслав. Энэ бол сэтгэлтэй хvнтэйгээ амьдралаа холбох гэж байгаа Сvрэн шvv дээ.

Хэдэн арван эмэгтэйчvvд албын хvчээр чирэгдэн сэтгэлгvй хvнд богтлуулан очиж байхдаа хашгиран уйлж, тийчлэн тэмцэлдэж байхыг харж зvрх шимшрэн байсан хvмvvс энд олон байлаа. Тэр хvмvvст Сvрэнг мордуулах нь баяр баясгалан байсныг хэлэх юун билээ. Ийм ч учраас хижээл наст эр мориндоо мордоод бvх бэрс ийм байх болтугай гэж дотроо залбиран ерөөв. Ням гуай Сvрэнгийн эмээлтэй морийг хөтлөн ирж нэг хvнд өгөхөд өөр нэг хvн том ширэн богцтой юм авчирч эмээл дээгvvр тавилаа. Энэ бол Сvрэнгийн дээл хувцас зэрэг нь байжээ.

Цуваа аажим бөгөөд эрхэмсгээр гэлдэрсээр явж Итгэлтийн гадна ирэхэд vvднээс уяа хvртэл ахрын цагаан эсгий хоёр vелэн дэвсчээ.

Хонгор, хижээл насны эрийн хамт явсаар vvдэнд хvлээж байсан Галсанд буугаа өгөөд орлоо. Хойноос нь хоёр бэргэнд хөтлvvлсэн Сvрэн оржээ. Гэрт vлэмж дөлтэй ил гал тvлжээ. Тvvний дэргэд Сvрэнг суулган хажууд нь халбага дvрсэн том хувинтай хайлмал шар тос тавин бэр галд мөргvvлэх ёслол эхлэхэд тос орсон гал шажигнан дvрэлзэж сvртэй бөгөөд эрхэмсэг ажээ.

Энэ их найр сунжирч эндээс ухаантай гарсан хvн цөөн.

— Ниссэн шувуу эргэдэг, ирсэн зочин харьдаг. Хуримласан залуучууд нойрсох болов гэж нэг хvн хэлэхэд ухаан орсон Ням гуай гэрээс гарч харвал мичид марал баруунаа хэлбийсэн байлаа.

Маргааш нь дахин найр vргэлжилсэн бөгөөд хэд хоног vргэлжилснийг тоолох сvvхээтэй хvмvvс ховор байжээ.

 

XXIII

Тамирын голын хөндий, урьд Пvрэв тайжийнх нутаглаж байсан хивс шиг сайхан зvлгэн дээр хэдэн гэр харагдана. Гэрээс зvvн урагш хэдэн морьд сойсон зэл уяа, тvvнээс зvvн тийш арваад унага барьсан зэл байлаа.

Зуны дунд сарын сvvлийн цэнхэр тэнгэр, хурц нар газар дэлхийг ивээж, ногооны уур дvvрсэн хөндий зэрэглээтэн жирвэлзэн харагдана. Уул ус, ургамал, билчиж байгаа мал, гэрийн тооноор гарч байгаа утаа цөм ер бусын эрхэмсэг ажээ. Иймэрхvv өдөр Тамирын хөндийд байгалийн гуа бvхэн цуглараад аль нь сайхан бэ гэдгийг олох гэж тэмцэлдэж байгаа юм шиг байдаг билээ.

Морины уяаны дэргэд гурван хvн тамхи татан ярилцана. Тvvний нэг нь Төмөр, нөгөө нь Өлзий, гурав дахь нь тогоо нэрсэн айлын гадуур өнгөрдөггvй, морь уясан уяаны дэргэд бууж халхын хурдан морины тухай хэдэн домог давслан ярилгvй явбал амны хишигт буу гэж vздэг нодгор буурал гэзэгтэй Өлзийн насны хоёр хvн байлаа.

Төмөр Хатанбаатарын шагнасан мөнгөөр хөл хийж хоёр азарга шахам адуу, хэдэн vнээтэй болоод Дулмаагийн хvсдэгээр Тамирын голын хөндийд Төмөрийнх гэдэг айл буй болжээ. Төмөрийхтэй vргэлж хамт явдаг айл бол Өлзийнх юм.

Хуяг өнгөрсөн намар ирж эхнэр хvvхдээ аваад явжээ. Эцгээ авч явъя гэхэд нь «танай тэр хvрээнд хаан болсноос Тамирын голд жараахай байсан нь дээр» гээд явсангvй учир Төмөр, Дулмаа хоёрын хаяа сахиж хэдэн малаа маллана.

Дулмаа хоёр гэрийн тогоо шанаганы ажлыг хийх бөгөөд Төмөр гадуур ажлыг хийдэг болохоор Өлзий гуайд аяга тагш юм эргvvлэх, тугал бяруу буцаахаас өөр ажил бараг л байдаггvй ажээ.

— Алаг морь чинь тvмний эхийн хээр алаг шиг өнгөтэй байна гэж буурал гэзэгт их л мэдэмгий хэлэв.

— Тvмний эхийн хээр алаг гэж ямар морь байсан юм бэ? гэж Өлзий сонирхон асуужээ.

— Та vзсэн vv?

— Олон хvнээс сонссон. Тавих өглөөгөө уяан дээрээ унтаад л байдаг юм гэнэ билээ. Чиний алаг энэ жил шувууг ч урдаа гаргахгvй байх даа.

— Морь таньдаг хvний морь л тvрvvлдэг юм бол миний хvvгийн алаг ирэх л ёстой гэж Өлзий хэлэв.

— Би таньж юу базаах вэ дээ.

— Тархан вангийн бvдvvн Со гэдэг хvн гурван зуу гаруй морь мордоход айргийн таван морийг алдалгvй зааж байсан юм гэнэ билээ.

Тэр гурав босож Төмөрийн гэрийн зvг хурдан сайн морь, мэргэн сайн уяачийн тухай ярьсаар явлаа.

Гэрт ороход Төмөрийн хvv Бадрах, зvvн орон дээр инээмсэглэн нойрсож байгааг хараад эцэг очиж магнай дээр нь vнссэнээ  «эр хvн дээ хөө» гэхэд нь нvvрэнд нь хэмжээлшгvй жаргал бялхан оволзоно.

Гэрийн сvvдэрт суун наадмынхаа дээлийг оёж байсан Дулмаа орж ирээд тулган дээр загсааж байсан тогоотой сvvгээ гаргах гэхэд нь «өвгөн нь аваад тавьчихъя» гээд Төмөр бариул авч эрэгнэгийн тавиур дээр тавив.

Тэр гурвын өмнө Дулмаа модон хувинтай шуугиж буцалсан айраг тавьж өглөө.

Зvvн хойд талын авдар дээр эхнэр хvний толгойн vс харагдана.

— Манай Дулмаа наадамд бэлхэн болоод байх шив дээ гэж Өлзий баяр баясгалантай хэлэв.

Цаад жил Дулмаа эхнэр болно гэж байгаад жил нэгтэй гэж Өлзийгөөр vсээ хагалуулан эхнэр болсноос хойш эр эм хоёр Өлзийг аав гэдэг болжээ.

— Одоо цаг тэр аргалын эвэр шиг данхайсан хvнд юмаар яах нь гэж Төмөр хориглоход «Тамирын голд жаргалтай эхнэр нэг нэмэгдэг» гэж Дулмаа хариулсан.

Төмөр эхнэрийнхээ хvсэлд саад болсонгvй бөгөөд Дулмаад эхнэр vс зохисон нь хэлэхийн аргагvй. Дулмаагийн эхнэр болсны найраас буцаж явсан нэг хvн

— Тэнгэрийн дагина гэдэг хvн л ийм байдаг байх даа гэхэд нь нөгөө нь дагиныг vзсэн биш дээ. Зvгээр Төмөрийн эхнэр ч эхнэр юм аа. Сайхан эхнэрийг хараад лус баярладаг юм шvv. Манай голд өлзий болог гэж билээ.

Дулмаа эхнэр болсноос хойш Төмөрийн гэрт ертөнцийн хоёрдугаар нар мандаж хvv гарсанд Бадрах гэж нэр өгсөн нь одоо хоёр нас хvрч байгаа ажээ.

Төмөрийнх тавь орчим малтай бөгөөд өдөр бvхэн хvvдээ нэрлэж өгсөөр байгаад бvгдийг Бадрахын нэртэй болгожээ. Эцэг, эх Өлзий гурвын хайр дээр бөмбөрсөн Бадрах хvvгийн эрхийг ярихын ч хэрэггvй бөгөөд Төмөр, Өлзий хоёр модоор зорж өгсөн элдвийн амьтны эв хав муутай дvрсийг хаялгvй цуглуулан байсан бол хан өндрийн лам нарын хашаанд байдаг тvлээнээс дутахгvй мод болох байсан байх аа.

Төмөр, Дулмаа хоёр хvссэн жаргалаа эдэлж гэр дvvрэн баяр, сэтгэл дvvрэн хөөр байлаа.

Тэр орой Төмөрийн хот наадамд явах найр хийлээ. Айраг, архи ээлжлэн сөгнөж дуу шуугиан болоход Төмөр «Эрдэнэ засгийн унага» аа дуулж билээ.

Найранд хураасан айраг дуусахад нилээд согтсон Өлзий «гvv билчээрт хvрэхэд айраг исдэг юм» гэж саам хийсэн хөхvvртэй айргаа ууж найр тарахын vед дөнгөж хөрөнгөтэй vлдэв.

Тэр орой Төмөрийнд ирсэн бvхэн айргийн сайхныг ам дvvрэн ил магтаж, Дулмаагийн сайхныг дотроо нуун гайхан байж билээ. Дvvрэн жаргал нь гэрэлтэн бадарсан сайхан хvн гэдэг юутай гуа байдаг юм бэ.

Төмөр өглөө эрт босож Дулмаагийн унадаг жороо зээрд морины дэлийг засаж, чихний нь vсийг тэгшлэн, эрvvний сахлыг хайчлаад, мөнгөн тоног, ясан хяртай, боржигон хийцтэй эмээл тохоод уяанаас нь уяхад нь «зээрд морь ч согоо шиг байна даа» гэж Өлзий хэлэв.

Төмөр ханцуйгаараа зоогий нь арчих зуур «Дулмаагийн минь морь муухай байж болохгvй» гэж дотроо бодлоо. Дулмаа ч өглөөнөөс эхлэн гоёв. Хөх торгон дээлтэй элгэн хvрэн ууж өмсөж нарийхан боловч цэвэрхэн хийсэн мөнгөн хэрэглэлтэй эхнэр vс тавиад шагай дээрээ дугуй хээтэй, булигаар гутал өшиглөөд зогсож байгаа Дулмаа бол харсан эр хvн бvхний хийморь сэргэж, эхнэр хvний атаархах сэтгэлийг аргагvй хөдөлгөх болжээ.

Өлзий, Бадрах хоёр гэртээ vлдэж, Төмөр уясан морьдоо хөтлөн Дулмаа, морь унуулах гэж саахалтаас авчирсан жаал хvv хоёроо дагуулан наадмын зvг явах болов.

Эхнэр хувцсаа өмссөн Дулмааг гарч ирэхэд эмээлтэй зээрд морийг хөтлөн ирж явсан Төмөр зогсов. Тvvний царайнаа баяр, жаргал, vлэмжийн хайрын гэрэл цацарч дvрлэгэр хар нvд нь бахдалаар дvvрэн цавчилна.

Төмөр эхнэрээ сугадан мордуулах гэхэд нь «өвгөн минь зvгээр. Би өөрөө» гээд Дулмаа цулбуурыг авах гэхэд нь «хэл мэдэхгvй адгуус. Яаж ч магад» гэж өргөн мордуулав.

Хан өндрийн хvрээний өмнөх зvлгэн дээр өдий төдий янз бvрийн майхан барьж, дэлийг засаж хэд хоног сойсон морьд унасан, хурц өнгийн дээлтэй олон зуун хvн сvлжилдэх нь уулын цэцэгтэй адил ажээ.

Наадамчин олны дунд Луу гvний Бадарч ногт ганзагалж ирсэн гэдэг vг нэгээс нөгөөд дамжин тарж Хан өндрийнхний хорыг буцалгана. Yнэхээр ч бардам Бадарч наадамд тvрvvлж байд өгөх их насны морийг нь авна гэж бvдvvн суран ногт ганзагалж ирсэн ажээ.

Сайд вангийн хошуу бол хэзээнээс шөрмөстөй бөхчvvд олонтой билээ. Гэвч долоон хошууны заан догшин Бадарчид наадмаа алдах бий гэдэг бодол нутгийн олны сэтгэлийг зовооно. Наадмаа харийн хvнд алдана гэдэг муухай. Бас тэгээд хамгийн тусгvй нь халуун хошуутай малаа байд өгч харийн хошуунд явуулна гэсэн vг билээ. Энэ бvхэн ч гайгvй. Харин бvхэл хошууг доромжилж ногт ганзагалж ирсэн Бадарчийн бардам зан «хэдэн банди нарыг нь нясалж орхиод, өгсөн морийг нь хөтлөөд шогшдог хэрэг ээ» гэж хэлсэн vг нутгийн олны чихийг доргиулж хор шарыг нь буцалгаж байлаа.

Бадарчийн энэ яриа Төмөрийн чихэнд хvрч тvvний сэтгэлийг ч хөдөлгөв. «Ирээд хvн шиг л барилдаж, хvчээ vзэхгvй. Бvх л хошуу доромжилно гэнээ. Задарсан золиг» гэж бодон зэвvv хvрч билээ.

Их насны морио мордуулж орхиод, бөхийн бичээч ирээд ирж нэрээ бичvvлэв. Гэтэл өмсөх зодог байсангvй. Майханд байгаа хvний зодог хэрэглэлийг гуйгаад таарч багтах юм олдохгvй ядаж байсан Төмөрийн дэргэд нэг даваад ирсэн Бадарч зодогоо тайлж «миний хэрэглэлийг өмс. Эр хvний биеийг хучих хэрэглэл. Сайд вангийнд байхгvй» гэлээ.

Хошуу нь том, эр нь олон юм байна болох байх наадах зодог чинь хэрэггvй. Хvний хонгоны цус vсэрсэн эд байлгvй дээ гэж Төмөрийг хэгжvvн хэлэхэд Бадарч зад ширвэж далаа хөдөлгөөд явжээ.

Бардам Бадарчид хэлсэн Төмөрийн хатуу хариу тэр дороо олны хvртээл болж нутгийн олны хайр талархал Төмөрийн зvг эргэж билээ.

Долоон хошуу даншигийн арслан, одоо дал гарсан нэг цуут бөх хуучирч энд тэндээ ухагдсан боловч хэрэглэж бvрэн болох хөх чисчvv хэрэглэлээ Төмөрт авчирч өгсөн нь яг таарав.

Төмөрийн их насны морь нь арван нэгд давхиж, харин хязаалан алаг vрээ нь тvрvvлэв. Төмөр тавын даваанд бэлтгэж байлаа.

— Та намайг Луу гvний Бадарчтай барилдуулж өгөхийг бодоорой гэж Төмөр бөхийн бичээч годгор гэзэгтэй хар хvнд хэлэв.

— Хар бардам чинь даншигийн заан болохоор амарчилж аваад болохгvй байна. Та чинь ямар цолтой вэ? гэж тэр хvн хулсан бийрээ гарын салаандаа эргvvлэн асуув.

— Урьд хошуундаа начин болсон. Өөр цолгvй.

Төмөр багадаа хvvхэд багачуудтай барилдаж байсныг аль тэр гэх билээ. Арван долоон насандаа Засаг ханы хошуу наадамд барилдаж начин болсон. Тvvнээс хойш шилийн сайн эр болоод наадамд ноцолдохоо больсон бөгөөд барилдах ч дургvй байлаа. Гагцхvv энэ удаа хуучин танил Бадарчийн дээрэнгvй аашинд зэвvvн нь хvрсэн учир ингэж барилдаж байгаа ажээ.

Явсаар байгаад нутгийн нэг бөх Төмөр, Бадарч гурав vлдэхэд нутгийн бөх хий мөргөж, Төмөрөөс зайлан байсан Бадарч аргагvй тунаран учрах болов.

Төмөр мэхээр гавихгvй. Барилдалгаа муутай Бадарч хэдий нь ажиглаж мэдсэн болов тvvний тэнхээ сарлагийн бухтай адил тул хэлсэн vг бардам ам нь салхинд хийсэх болсонд сандрав.

Аманд хvзvvнд хурдалж ирсэн даагаа буулгаж аваад хусаж байхад Бадарч дэргэд нь ирж «өвгөн чинь ам гарсан хvн. Чамаас өнгөрвөл цаадах мууг чинь хэд л бол хэд. Чи над бууж аль хоёр залуу морь өгье» гэж шивэгнэв.

— Дэмий битгий ярь. Чадлаа мэдэхгvй байж бvхэл хошуунд юунд ам гарсан юм бэ?

— Чамд ам гараагvй. Чи бид хоёр эр хvн шvv дээ.

— Тэр тусмаа vзнэ дээ гээд Төмөр том цагаан шvдээ яралзуулан инээв.

Бадарчийн хор шар нь туйлдаа хvрч эргэн явлаа.

— Миний өвгөн, энэ Бадарч муухай амьтан шvv. Мэх гэдэг нь айхтар юм гэдэг. Ямар ч хорлогчин юм хийж магад. Яана даа гэж Дулмаа сандран хэлэхэд хэлэхэд Төмөр тайван бөгөөд баяртай инээмсэглэж «чи л миний нvдэнд харагдаж байгаарай, гайгvй» гэлээ.

Бадарч тэндээс Хан-өндрийн хvрээний гvрэмч хараалч гэж нэрд гарсан нэг ламынд очиж урт хадаг барьж Төмөрт хараал хийж, өөрийг нь тvрvvлж өгөхийг гуйгаад, «тэр нохойг газардуулж өгвөл лам гуай танд залуу морь барина» гэжээ.

— Би энэ хошууны албат шvv дээ гээд лам намбатай залбирав.

— Хоёр залуу морь барина.

— Таньдаг хvний нvvр халуун юм даа. Харин Төмөрт хараал хийж өгсөн гэдгийг манай хошууныхан мэдвэл намайг vзэхээ болино шvv.

— Тvvнийг би сайн мэднэ гээд Бадарч явжээ.

Төмөр бол засагт ханы цахиур Төмөр гэдгийн лам сайн мэднэ. Гэвч долоон хошуу даншигийн заан, хазахаас бусад мэх хийдэг наадмын талбай дээр нэр нь огт гараагvй Төмөрийг лав хаяна биз гэж итгэж байлаа.

Наадамчин олны бvх анхаарал шаван зогссон хоёр бөхийн зvг шилжиж нутгийнхан өөрийн энэ хошууны харъяат болсон Төмөрийн төлөө сэтгэл нь зовж байлаа. Сэтгэл нь зовохын учир бол Бадарч сvрхий бөх гэдгийг мэднэ. Харин Төмөр сайн эр гэдгийг мэдэвч сайн бөх гэдгийг хэн ч мэдэхгvй.

— Хан өндөр уулын хошууны… гээд засуул нь Төмөрийн цолыг дуудаж эхлэхэд эв муухантай шаван дэлж байх зуураа олны дунд зогсон сандарч байгаа Дулмааг хараад нvдээрээ инээв.

— Төмөр ч сайхан эр юм аа. Гэвч тэр Бадарчийн мэх даанч хэцvv дээ.

— Төмөр ойчвол ч энэ Бадарч тvрvvлж, хошуу нутгаараа муухай доромжлуулж дээ.

— Манай хошуу ч азтай л сан гэх зэрэг яриа олны дотор дамжиж байлаа.

Бадарчийн нvvр барайн, шvд нь тачигнан хийх мэхээ бясалгана. Энэ хvнд барилдалгааны олон арга буй. Зориг зvрх муутай эрд арслангийн сvр vзvvлж мохоо болгож чадна. Хор шартай эрийг vмхий vгээр утаж байгаад ухаан салбаагий нь бусниулж чадна.

Төмөрийг сvрдvvлж чадахгvй гэдгийг Бадарч сайн мэдэж байсан тул энэ аргыг хэрэглэхгvй байлаа. Бас хор шарыг нь хусаад уужим тайван Төмөрийн ухаан самбааг салгаж чадахгvйг ойлгожээ. Харин гэнэдvvлж байгаад шийдсэн мэх хийх нь Төмөрийг унагаах ганц арга гэж бодов. Гэхдээ ламын хараал ямар нэгэн тэмдэг өгөх байх гэж бодон хvлээнэ.

Төмөр нэг хэсэг барьж авах гэж оролдоход Бадарч зайлаад байлаа.

— Заан заагаад өгнө. Битгий яар хvv минь гэж сайд вангийн хашир буурал чоно гэж долоон хошуу даншигт нэр гарсан Төмөрийн засуул өвгөн зогсоо жолоогvй хэлж байлаа.

Гол асарын өмнөөс боссон жижигхэн хуй эргэлдсээр ойртон ирэхийг нь нvдний булангаар ажиж ламын хараалын тэмдэг гэж итгэсэн Бадарч хуйг ирмэгц атгаж байсан шороогоо Төмөрийн нvд рvv цацаад шийдэн орж баруун хөлд нь дархан дотуур дэгээгээ ороож гэдрэг нь дарах гэж бvх хvчээ зvvн талдаа өглөө.

Зvvн нvдэнд нь нунтаг шорооны ширхэг орсноос өрөөсөн нvдээ аньсан Төмөр баруун гараараа Бадарчийн тохой руу хvчтэй алгадаж, бvх биеэрээ тvлхэж орхисонд Бадарчийн дэгээ ороосон хөл нь махиралдсан чигээрээ мултарч шургачин урагш унахдаа баруун гараараа газар тулж авлаа.

— Бөгс рvv нь алгадаад, баруун хөлий нь торго гэж өвгөн засуулч байдаг хvчээрээ хашгирахад Төмөр бvгдийг ёсчлон хийвэл Бадарчийн урт бие тvрvv урагшаа харан газар тэвэрч гулдайв.

Наадамчин олон хашгиралдан баярлаж «бардам амт, шороо vмхэж байна», «Болж хар барам», «Өөдгvй амьтан. Ингэх л ёстой байсан» гэлцэв.

Бадарч босоод Төмөрт буултаа өгөхдөө дотроо «гуйлгачинд гvйж орхидог байжээ. Хар бадарчингаас болж гоомой юм хийлээ» гэж шvд зуун зvхэж байлаа.

Энэ наадамд Төмөр тvрvvлж, бах нь ханасан олон Бадарчийг илд далд инээлдэв.

Yvнээс хойш Төмөр Сайд вангийн хошууны олон тvмний хайр талархлыг татаж хvндтэй хvний нэг болжээ.

 

XXIV

Намрын нэгэн зэврvvн өдөр билээ. Өглөөнөөс эхлэн хvйтэн салхи сэржигнэн vлээж нэг л ёозгvй байлаа. Урин цаг сан бол хvн ийм өдрийг тоохгvй байсан. Гэвч харьж байгаа vе болохоор «За даа хvйтрэх нь ээ» гэсэн бодол төө vстэй нэхий дээл хэд хэдтэй хvний дотор ч зvсэн орно.

Ёлтгор нар ёлойж гудамж зэлvvд болсон орой Заяын хvрээний шивтэр vнэртсэн гудамжаар хоёр хvн зэрэгцэн хөгжилтэй ярилцаж, хаяа хаяа чанга инээн алхана.

Нэг нь хvрэн тэрмэн дээл дээгvvр тvвд гяраг бvслээд жижигхэн цэмбэн шовгор vл мэдэг хазгай тавьжээ. Нөгөө нь захан дээрээ гурван дөрвөлжин улаан тэмдэгтэй хөх петлиз хадсан урт саарал шинель өмсөж нилээд өндөр өсгийтэй хар савхин гутал гялалзуулан баруун ташаандаа хvрэн гэртэй цагаан буу зvvжээ. Yvний лам нь Цамба дарга нь Жамбал ажээ.

Жамбал хэдэн цэргийн хамт баруун хязгаар орохоор яваа бөгөөд Заяын хvрээн дээр ирээд хуучин найз Цамбатайгаа уулзаж хэдэн өдрийн турш архи айраг хvvхэн эргvvлэн жаргаж байгаа ажээ.

Явах замдаа хошуудаас баруун хязгаарын цэрэгт зориулан зуун агт морьд худалдан авах vvрэг аваад улсын мянга гаруй янчаан авч яваа юм. Гэтэл наргиандаа ташуураад тvvнээс нилээдийг зарсан нь эрvvл байхад сэтгэлийг нь тамлан зовооно.

Гэтэл өнөөдөр Жамбалын энэ хэргээс ямар ч ял зэмлэлгvй мултрах гаргах аргыг Цамба олжээ. Азхvv байвал ёоз хvvгээр цохино гэгчээр Бадарчтай тохиолдож Жамбалд тохиолдсон явдлыг ярьсанд «би тавь орчим морьдыг гурав гурван янчаанаар олж өгье. Харин шагналд нь зуун янчаан өгнө биз» гэлээ.

Жамбал нэг морь дунджаар арван янчаанаар дvйж авахаар санаас мөнгө авсныг Цамба мэднэ. Гэтэл моринд нь гурав, шагналд нь хоёр нийт таван янчаанаар авна гэдэг бол vнэхээр догь хэрэг мөн.

— Сайн морьд шvv дээ.

— Шилдэг морьд.

— Ийм хямд морьд яаж олох нь вэ?

— Яаж олох нь миний хэрэг. Харин Жамбал та хоёр хэнд ч ам алдаж болохгvй шvv.

— Тэр болно.

— Морьдыг чинь Жамьян вангийн нутаг өнгөрvvлж өгнө. Дэнчингээ урьдаж авна. Морьдоо тушаагаад бусад мөнгөө авна.

— Тэр ч болно.

— За ингэж тохирвол өнөө орой Да чавганцынд ороорой. Тэнд та хоёрыг нэг хvнтэй танилцуулж өгнө гэж Бадарч хэлсэн юм.

Бадарч ийм хямдхан морьдыг хаанаас, хэрхэн олох хvн бэ? тавин сайн морь олно гэдэг тавин атга шороо олохын нэр биш. Гэвч өчигдөр орой Тvгжилтэй тохиолдож ярилцан тохирсон нэг зvйл бий. Тэр бол өнгөрсөн жил Хан-өндрийн наадамд ногт ганзагалж очоод шившгээ холин хутгаж буцсаны өшөөгөө авах тухай яриа юм.

Тvгжилтэй уулзаж архидаж байгаад Төмөрийн адууны бахдал болсон согоо шиг морьдыг хөөж алс нутагт аваачин хямд vнээр тууж орхихыг гуйжээ.

— Төмөрийн морьдыг гэнээ. Тэгж vхсэнээс тээглэж vхсэн минь дээр. Ярихгvй.

Төмөр хойт Тамирын хөндийд ирээд нутаглаж байна гэдэг товтой сургийг сонсоод Тvгжил хэд хоног тавтай ч унтаж чадаагvй. Аглаг уулын тагт хадуулан vхсэн гэж баттай итгэж байсан тэр гайхал амьд ажээ. Тvvнтэй энэ орчлон дээр дахин учирвал амьд гарахгvй. Гэтэл энэ Бадарч морьдыг нь хөөж өгөхийг гуйна гэнээ. Тэр морьдын тоогоор жиг алт өгье гэсэн ч аминаасаа уйдаагvй цагт vvнийг хийхгvй.

— Нэг шөнө л хөөж орхихгvй юу хэн ч мэдэхгvй.

— Тэр чинь Цахиур Төмөр шvv дээ. Мөрөөр чинь яг мөшгиж очоод пэндийтэл чинь хvлж модны мөчрөөс дvvжилж байгаад хуушуур хийж орхино. Би л чадахгvй.

Бадарч хэсэг зуур бодол болон дуугvй суув. Yнэхээр ч Төмөрийн морьдыг авна гэдэг бол өлсгөлөн арслангийн амнаас мах булааж авахтай адил хэрэг. Төмөр мэдмэгц алдалгvй мөрдөн очно. Тэр vед амьд гарна гэхэд хэцvv. Гэвч хэцvvг бодоод байвал доромжлогдсоныхоо өшөөг яаж авч чадах билээ.

— Би эзгvй газар чиний мөр дээр отож байгаад хурдан буугаар бодийг нь хөтөлчихье.

Тvгжил нvдээ алгуур эргvvлж Бадарчийг шалган удтал ширтэв. Хэрэв ингэж чадвал ярихгvй сайхан хэрэг ажээ. Гэвч тэр бол бvдvvн суман ташуураар улаан суга руу нь ёворч магнай дундуур нь байдаг хvчээрээ цохин, тохой хутга бараг далд ортол шаагаад vхээгvй Төмөр шvv дээ.

— Ээ дээ. Өвгөн чинь болъё гэж Тvгжил хэлэв. Бадарч элдэв янзаар гуйж, зуун сумтай ланжуу буу өгөх болов. Тvгжил удаан бодол болон доод уруулаа хазлан байснаа мөнгөн аягатай архи авч гvд гvд уугаад

— Чи миний мөр дээр Төмөрийг угтаж хvлээх хэрэг vv гэж асуув.

— Эзгvй газар мөр дээр чинь хоцорно. Тэгээд тэр гайхлыг ирэх дээр нь сум зоож орхино.

Алдаж орхих юм уу, тонилгоод баригдвал баларна шvv дээ. Төмөр чинь ардын засагт нэртэй хvн.

— Энэ өргөн нутагт бололгvй дээ. Тийм заяа нь орхисон юм хаа байдаг юм бэ?

—  Морьд Жамбалын гарт ороход буу чиний мөрөнд углагдана. Энэ хоёр Төмөрийн морьдыг авах, бас тvvнийг тонилгох тухай ингэж ярилцан тохирчээ. Гэтэл өнөөдөр Бадарч тэр морьдыг Жамбалд дамжуулан амархан дал оруулах аятайхан нvх олов. Төмөрт тавин морьд байхгvй. Гэвч тvvний арван хэдэн морь бол цөм армагийн дээд билээ. Бусад морьдын тухайд Тvгжил ойрын хошуунаас сохор зоосны vнэгvй амархан олж чадах байлаа.

Цамба, Жамбал хоёр бааюуны гудамжаар явсаар Чимэгийн хашааны өмнvvр гарахад «Эд бий юу» гэж Жамбал асуув.

Чимэг ардын намын гишvvн болоод хvрээ орж ном сурах гэж явсан. Цэцгээ хэдэн малтай болоод энэ цагаан давааны ард нутаглаж байгаа. Эртvvд би нэг хvртэх санаатай очсон чинь хавьтуулахгvй байдаг шvv.

— Yнийг нь хантал өгье гэж хэлэхгvй дээ гээд Жамбал чанга инээв.

Тэр хоёр да чавганцын хашаанд ороход Бадарчийн тохом татаастай морь ногоон өвс идэн тавтай байлаа. Yvд хяхтнан дуугарахад морины чих сэртэс хийснээ чоно биш хvн ирснийг мэдсэн бололтой тайвшран өвсөө идлээ.

— Сайн байцгаана уу? гэж гэрт орсон Жамбал ихэмсэг бөгөөд хөндий дуугаар мэндлэв.

— Сайн. Сайн байна уу?

Бадарч, Цамба, Жамбал гурав хятад архи халаалгаад ууж, морьд өгөлцөж авалцахаа ярилцан дэнчингээ тавилцав. Дараа нь даалуу гаргаж тавилаа.

— Танай энд ардын засгийн төлөөлөгч хэн бэ?

— Нөгөө Эрдэнэ. Ханан хээтэй чанс, хамбан хээтэй зургаа гэж Бадарч тоомжиргvй хэлээд чанс чулуудав.

— Ямар Эрдэнэ вэ?

— Яахав дээ. Нөгөө дэвхрэг Итгэлтийнд зарагдаж байсан Эрдэнэ. Тэр чинь ардын засгийн төлөөний тvшмэл болчихоод мандаж байгаа даа гэж Цамба хэлэв.

— Аль тийм новшнууд мандахыг хэлэх вэ? гэж Бадарч хэгжvvн бөгөөд хvйтэн хэлэв.

— Юу гэнээ. Чи барагтай холиогооч гэж Жамбал хэлээд Бадарчийг хялайн харлаа.

Нэгдvгээрт ардын засгийн албанд зарагдаж яваа бас нэг новшны дэргэд аягvй vг хэлсэн. Хоёрдугаарт дороо байсан бажгарыг нvд хариулан сольж орхисондоо Бадарч «Бас тэгээд тэр чинь бичиг эрдэмтэй сvрхий новш гэнэ билээ» гэлээ.

Гэрийн дотор нэг хэсэг нам гvм болж зууханд шатаж байгаа хар мод хааяа хааяа тас тас дуугарах нь vлэмж их чимээ шиг сонсогдож байлаа.

 

XXV

Туулын голын мөсөн дээр асгасан харуугаар гуч орчим тэмээн жин огтлон гарч Лvн толгойн өмнvvр гарч явсаар Богд хан уулын аймгийн төв рvv орж ирлээ. Холын аянд ядарсан тэмээнvvд хvзvvгээ сунган аажим боловч хол хол алхална. Жингийн бөгсөнд vзvvрсгэн нэхий дээлтэй, жар орчим насны хvн хvрэн тайлаг унан явна. Урд бөхийг нь хучиж хоёр тийш нь унжуулсан ямаан дах тайлагны алхаагаар савлана. Лоовуузаа ардаа унжуулсан энэ хvний шодон гэзэгний тав нь цантан бууралтаж уур савсана.

 Уулын энгэрээс бусад нь цөм цасанд хучигдсан тул хаашаа л харвал цагаан бөгөөд наранд гялтганан нvд гялбана.

— Хvvхдvvд ээ. Та нар явж л бай. Би дэлгvvрт ороод очъё гэж хvрэн тайлагтай хvн хэлээд тэмээн цувааны хажуугаар зогдор хөдөлгөн сэмбэлзvvлэн шогшуулав.

Энэ хvн бол анги Эрэнчингийн танил бөгөөд олон жилийн өмнө Батыг хvрээнд хvргэж өгсөн Балдан юм. Явсаар дэлгvvрийн өмнөх уяан дээрээс тайлгаа уяад орж эргэн тойрныг ажиглан хэсэг зогссоноо явж лангуун дээр дэлгэн тавьсан барааг барилан, vнийг нь асууж гарлаа.

— Балдан гуай гэж хажууд нь хvн дуугарахад цочин харснаа нvдэнд нь баярын инээмсэглэл тодрон

— Чи чинь Бат уу даа? гэлээ.

— Тийм. Би Бат байна.

Хуучин танил залуу хөгшин хоёр уулзаж юуны өмнө золгож дараа нь харилцан байцааж гарлаа.

— Энд яриад яахав. Манайд очъё. Ер нь манайд хоноод яв.

— Тэр болно хvv минь. Гагцхvv жингээ эргvvлэх.

— Таны тэмээгээр мордоод би эргvvлээд ирье. Энvvхэнд явж байна билээ. Харин та манай очоод байж бай. Ойрхон гээд ийш тийш харснаа нэг хvнийг дуудаж «өвгөөн, чи энэ Балдан гуайг манайд хvргэж өг. Халуун цай тос, боорцог өгөөрэй. Би удахгvй ирнэ» гэлээ.

Балдангийн жин сургуулийн ханхар хашаанд бууж жинчдийн нэг нь тэмээ идvvлэхээр гарлаа. Балдан тэргvvтэй бусад нь Батын гэрт дээлээ тайлан тавтай сууцгааж нарийн хоолоор дайлуулав. Бас Бат архи авчран өгсөнд олон хоногийн хатуу аянд ядарсан хvмvvсийн сэтгэл нь сэргэж vг яриа олшрон дуу чангарав.

— Хvv минь чи багшийгаа таалал төгсөхөд  хар болсон хэрэг vv?

— Тийм ээ. Багш минь намайг хар бол гэсэн.

— Сургуульд орж төгсөөд танхимын дагуур сургагч багш.

— Багш чинь дээрэмчинд цохиулаад таалал төгссөн гэдэг vнэн vv?

— Цохиулж таалал төгссөн нь vнэн. Гэхдээ дээрэмчинд биш гээд Бат анги Эрэнчин нас барсан тухай ярилаа.

Батын яриаг Балдан vлэмж анхааралтай сонсож байхад нvvрэнд нь урт бөгөөд хvнд амьдралын тамга болсон vрчлээнvvд улам бvр тодрон ам нь vе vе бувтнана. Халхын заяа буяныг сахигч, биелсэн бурхан Богд Жавзандамба хутагт хvн ална гэдгийг санахад ухаанд багтамгvй. Гэвч Батын vг бvхэнд «энэ бол vнэн юм шvv» гэсэн нугаршгvй өнгө байгаа нь Балданд дамжин халдаж айх, гайхах сэтгэл төрvvлнэ.

— Иш хvv минь. Ингэж ярьж болохгvй. Халхад ховорхон эрдэмтэй ламыг Богд гэгээн юу боллоо гэж… гээд vгээ таслан залбирснаа… хороох билээ? Гэж шивнэв.

— Балдан гуай минь энэ бол та бид хоёр уулзаад ярьж байгаа шиг vнэн хэрэг гээд Хvрээ Юндэнгийн хашаанд Жамбал Цамба хоёр юу гэж ярьж байсныг хэлэв.

Богд дургvй агсан Чимэдцэрэн даа лам, Чин ван Ханддорж, Засагт хан Содномцэрэн зэрэг олон хvнийг бузар булай аргаар хороосон тухай яриаг Балдан олонтаа сонссон. Засагт хан Содномцэрэнд эх дагина Дондогдуламаар хортой архи өгvvлж алаад хааны хатан эгэл нэгэн бvсгvйг шулам учраас нөхрөө алав гэж зар тараажээ. Чин ван Ханддоржид мөн л Дондогдуламаар архи өгөхөд нь урьтах гунигт явдлыг мэддэг ван их согтсон дvр гарган уулгvй явахад нь хvн явуулж дунд голын орчим цохиулж алаад мориноос унаж чирэгдэн vхэв гэж зар тараажээ. Чимэдцэрэн да ламыг хэд дахин алах гээд чадахгvй болохоор Баруун хязгаарыг тогтнуулах сайдаар томилож явуулан замд нь алуулжээ. Энэ бvхнийг Балдан сонссон. Гэвч тэр бvрхан хvн ийм хилэнцэт юм хийх ёсгvй гэж сэтгэлээ хvчлэн итгvvлж явсан билээ. Гэтэл өнөөдрийн Батын яриа бол зайлж болшгvй баримттай зvйл байлаа. Урьд Богд тvvнийг чингэж алсан гэнэ. Yvнийг ингэж алсан гэнэ гэдэг яриа хэд хэдэн хvнээс дамжуулан сонсож байсан бол энэ удаа анги Эрэнчингийн хажууд байсан бөгөөд алсан хvмvvсийн энэ бузар яриаг сонссон хvнээс шууд сонсож байлаа.

— Бурхан минь. Юу боллоо гэж хороосон байх билээ.

— Богд бол юу ч мэдэхгvй тэнэг хvн. Тvvний явдал бол бузар болой. Багш бол их мэддэг ухаантай хvн. Энэ учраас Богдын муухай ажил, тэнэг занг жигшин, илэн далангvй ярьдаг байсан. Yvнд нь хорсож өшсөн байхдаа.

Балдан дуугvй доош харан суув. Шанааны нь арьс татвалзан чичирч урт бөгөөд тод амьсгалана. Толгойгоо алгуур өргөж Батыг удтал гөлрөн ширтлээ. Батын нvд, нvvрний ширхэг бvр «миний багшийг Богд алсан» гэж байлаа.

Бурхан минь гээд Балдан залбирснаа ертөнцийн бузар явдлыг харахгvй гэсэн шиг нvдээ аньж хэсэг болоод уртаар санаа алдаад нvдээ алгуур нээв. Арга нь барагдсан тэр нvд «Энэ тухай цааш битгий яриач дээ» гэж vглэн гуйж байлаа.

Балдан гуай, унтъя гээд Бат босож жинчин өвгөнд ор засаж өглөө.

Балдан зузаан дэвсгэр дээр тавтай хэвтэж, Батаар тумлайдуулан хучуулж авснаа «Хvv минь багш чинь цаньдийн намын оройд нь гарсан эрдэмтэй лам байсан» юм гэдэг шvv. Ямар бага эрдэмтэй анги болох билээ дээ. Мөн ч гоц ухаантай хvн дээ. Бид хоёр багадаа хvрээн дээр ах ламын хоол хvргэж өгөөд буцаж явлаа. Өвлийн дунд сарын эхээр байсан юмсан. Бидний өмнө явсан тэмээтэй хvний мөр дайралдав. Хэсэг явтал буугаад явсан мөр нь байлаа. Багш чинь тvvнийг ажиглаж байснаа «Баруун нvд нь сохор тэмээтэй, хөл хvндтэй хvн явж шvv» гэлээ. За тэгээд гvйцэж очвол яг л хэлсэн ёсоор нь байдаг байна. Яаж мэдсэнийг нь асуувал «Тvvнийг мэдэж ядаад байх юм юу байхав дээ. Тэмээ нь өвс идэхдээ баруун талын өвсөө дутуу хазаж, зvvн тийшээ эргэж идсэн байна билээ. Эзэн нь сууж байгаад босохдоо хоёр гараа ардаа тулж боссон мөр нь цасан дээр илэрхий байсан» гэсэн юм шvv. Мөн ч ухаантай гярхай хvн дээ гэлээ. Эрэнчингийн агуу цагаан, сайхан сэтгэлийн тухай Бат Балдан хоёр ээлжлэн ярьсаар шөнө дунд өнгөрvvлж унтав. Маргааш нь Балдангийн жингийн цуваа хvрээний зvг хөдлөв.

— Цэрэнчимэд да лам, дээд засагт хан, ханд чин ван цөм л багш шиг чинь л таалал барсан юм гэдэг шvv хөөрхий. Бурхан минь гэж Балдан хэлээд залбирснаа тэмээндээ мордож холдсон жингийнхээ хойноос явж билээ.

 

XXVI

Намрын эхэн сарын хvрээний бvгчим гудамжаар шинэхэн хөх чисчvv дээл өмсөж шөвгөр хар гутал өшиглөсөн Эрдэнэ нуруугаа vvрэн vл мэдэг бөхийн нэлээд юм бодсон бололтой нэлээд алхалж явлаа.

Өчигдөр хvрээнд орж ирээд намын гуравдугаар их хурлын төлөөлөгчдөд зориулсан Дунд голын эрэг дээр барьсан гэрvvдийн нэгд бууж унтав.

Гэтэл өглөө нэг цэргийн хvн ирж «Цэцэрлэг Мандалын аймгийн төлөөлөгч Цогтын Эрдэнийг бvх цэргийн жанжин Данзан дуудаж байна» гэлээ.

Данзан сайшаах гэж, сайн юм ярих гэж дуудаагvйг Эрдэнэ мэдэж байлаа. Гэвч Данзан бол жанжин. Бас ерөнхий сайдын орлогч хvн болохоор очихгvй байж болохгvй.

Данзан эрх мэдлээ ашиглаж, өөртэй нь зөрөлдсөн хэд хэдэн хvнийг хатуу шийтгэсэн тухай Эрдэнэ товтой сонссон билээ. Хоёрхон хоногийн дараа их хурал болно. Гэвч хоёр хоногт Данзан юу ч хийж магад шvv дээ.

Өнгөрсөн зун Бат ирж Содномынд хэд хоноод дараа нь эцгийндээ ирсэн бөгөөд бааюу дээр тарган морь унаад тэнэж явсан Хонгортой дайралдаж юуны өмнө Булган уулын өвөрт ургасан хоёр монсон дээр очив. Мойл нь арайхан болоогvй байсан авч өөр, өөрийн модноос авч амаа заваартал идэж, Заяын хvрээн дээр байсан амьдралынхаа аль инээд хөгжилтэй хэсгийг ам булаалдан өрсөлдөж ярьж инээлдэв.

— Энэ мод бид хоёрын аль нь тvрvvнд vхэх бол гэж Бат инээмсэглэн хөгжилтэй дуугаар асуув.

— Би л vvнээс тvрvvн vхэхгvй.

— Мод ч урт настай байдаг юм шvv.

— Юу ч л гэсэн тэр гээд Хонгор хэсэг мойл шувтран авч амандаа хийлээ.

 Маргааш нь хоёр залуу Төмөрийн зvг гарч тэнд нэг хоноод Итгэлтийн хотонд очиход зvvн өмнө талын шинэхэн гэрээс Сvрэн Солонго хоёр гарч дvvрэн баяр, хөөр болж билээ. Орчлонд салах жам байвч бас учрах зам байдаг ажээ.

 Хонгорынд зочилсон гуравхан хоног Батын сэтгэлд цахилан өнгөрсөн боловч амьдралд нь vлэмж их юм өгч билээ.

 Нэг өглөө дөрвөн залуу мордон явж урьд тоглож байсан чулуун дээрээ иржээ. Олон он өнгөрсний ул мөр болж өвс ургаад зарим чулуу нь харагдахаа больсон тэр гэрvvдийг сэргээн барьж юу хаана байсныг хөгжилдөн санаж vд өнгөртөл яг л багадаа тоглож байсан шиг бие биедээ айлчлан, хомоолоор морь хийн хурууны салаандаа хавчин унаж заримдаа тонгочин булгиулж байлаа.

 Сvрэн, Солонго хоёрын гэрийн хоймор нь бурханы авдар гэж нэг ногоон чулуу байдаг байлаа. Тэр vнэхээр гоё чулуу байсан бөгөөд хичнээн эрэвч олдохгvй болохоор Хонгор шууд л булааж авснаас хэрэг гарч Сvрэн, Солонго хоёр авах гэж оролдоод чадахгvй болохоор уйлалдав. Орой нь Хонгор тvvнээс болж аавдаа зодуулсан юм. Yvнээ санасан Хонгор шууд очиж хоёр эмэгтэйн гэрийн бурханы авдарыг авч зугтсанд хөгжилдөн ноцолдов. Чулууг Хонгор шидэж Батад дамжуулахад шvvрэн эргэж зугтах гэтэл мөрөн дээрээс нь Солонго базаж авлаа. Эргэж харвал ер бусын зөөлөн бөгөөд сvvлийн vед сэтгэлээс нь холдож өгөхөө больсон хоёр нvдтэй тулгарав. Энэ vед ч Бат гар дахь чулуугаа мартаж, Солонго ч яах гэж барьж авснаа мартлаа.

 Эгшин зуур гөлрөн ширтэлцсэн дөрвөн нvд нэг vе салж чадахгvй зууралдсанаа мишээх мэт эв хавгvй дvрс тодруулан салахад Батын мөрөн дээр байсан Солонгийн нар шувтран унав. Бат атгасан чулуугаа нvдэндээ тулган харснаа царай нь минчийн улайж, Солонгод сарвайн өгөв.

Энэ бvхнийг харсан Хонгор дэргэдээ зогсож байсан Сvрэнг аяархан нудраад «бид хоёр хариад хоол хийж байя. Та хоёр жаахан тоглож байгаад очоорой» гээд эхнэртэйгээ мордон явлаа.

Бат, Солонго хоёрын зvгээс ямар ч хариу дуу гарсангvй.

— Тэр хоёр явчихлаа.

— Тийм ээ явчихлаа.

— Чи vvнийг ав л даа.

— За гээд Солонго сарвайн Батын гар дахь чулууг авах гэтэл гар нь Батын гарт хvрэв.

— Хоёул энд жаахан суух уу?

— За гээд Солонго чулууг авалгvй өвдөг нугалан дороо суув.

Тэр хоёр vг дуугvй нилээд сууж байснаа Бат

— Надад сургууль гэр барьж өгсөн. Би тэр гэрт ганцаараа л суудаг гэлээ.

— Аа тийм vv. Тэр Лvн гэдэг газар чинь хол уу?

— Ойрхон. Арваад л өртөө.

Бат газар шагайж байснаа харцаа алгуур эргvvлэв.

Солонго доош харан өрөөсөн гараараа газар тулан хөдлөхгvй байхад шанх нь салхинд vл мэдэг хийснэ.

Бат гvн, гэгч нь амьсгаагаа татаж, цээж дvvрэн агаар хурааж буцааж гаргахгvй хэсэг болсноо «Би энэ жил хорь хvрлээ. Одоо ижилтэй болмоор байна… чи миний хань болохгvй юу. Бид хоёр багаасаа бие биеэ мэднэ» гээд доош харж санаа алдав.

Их баяртай мэдээ сонсоод инээх уйлахын дундуур бахардан байгаа хvнийг харсан бол энэ vгийг сонссон Солонго яг л тийм байлаа. Энэ vгийг сонсохсон гэж Солонго Батыг ирсэн өдрөөс хvсэн хvлээж билээ. Хэлэх ч байх гэж итгэн өгөх хариугаа олон янзаар бэлтгэсэн юм. Гэтэл хvлээж байсан vгээ сонсох дээр нөгөө бэлтгэсэн vг нь ор сураггvй алга болсноор барахгvй дуу оволзсон зvрх зогсох шиг болж дэмий л бvлтэгнэн хэсэг болов.

— Аав л мэднэ дээ гэж хэсэг тvгдрэн байсны дараа шивэгнэн хэлжээ.

Батад цааш яриад хэрэг ч байсангvй. «Аав л мэднэ дээ» гэсэн vгний цаана «Надаас битгий асуу. Над тvvнээс илvv жаргал байхгvй» гэсэн тодорхой vг сонсогджээ.

Маргааш нь Бат явахынхаа өмнө зориг гарган Итгэлтэд

— Солонго бид хоёр бие биедээ дасаж хань ижил болох гэж ярилцсан. Гэвч та л мэднэ шvv дээ. Бид таныг дургvйцэхгvй болов уу? гэж бодох юм гээд нvvр өөд нь ширтэв.

Итгэлт нvдээ цавчлан, байн байн Батыг ажиглан хэсэг бодол болон сууснаа аяга авч зөөг цай бялхам хийж яаралгvй уув.

Итгэлт хоёр залуугийн харилцан хөдөлсөн сэтгэлийг бараг эхний харцнаас нь мэдсэн бөгөөд Батаас ийм vг заавал сонсоно гэж хvлээн өгөх хариугаа бас л бэлхэн болгоод байсан юм. Ингэж бодолхийлэн цай ууж дvвчигнэсний учир бол хариу өгөхийг хvлээсэн Батын байдлыг ажих, энэ асуудалд хөнгөн хандахгvй байгаагаа тvvнд ойлгуулах гэсэн бодлоос гарчээ.

— Хvv минь! Юу боллоо гэж би дургvйцэх вэ. Та хоёрын сэтгэл л мэдэх хэрэг. Гэвч цаадах чинь Должин бид хоёрын сэтгэлийг дэвтээж байдаг ганц охин минь болохоор уг нь чи бидэнд ойртож ирээд ёс төртэй нийлбэл зvгээр юм даа. бас тэгээд аав чинь юу гэх бол доо гэж Итгэлт хэлэв.

Yнэндээ ч Итгэлт энэ хоёр залууг суухад нь дургvй биш байлаа. Хураасан хөрөнгий нь ганц эзэн Хонгор нь сэтгэлд нэг л хvрэхгvй байв. Эхнэр аваад хөрөнгөдөө хайр бахдал төрөх байх гэж бодсон нь одоохондоо бас л биелээгvй. Гэвч Хонгорын нас бага, цус шингэн болохоор цаашид яаж ч хувирч болох юм. Эхнэртэй хязгааргvй хайртай бөгөөд тvvний vгнээс гажихгvй байгааг Итгэлт мэдэж байлаа. Хэзээ нэгэн цагт Сvрэнгийн тусламжаар Хонгорыг энэ хөрөнгөтэй хvзvvгээр нь холбож чадна гэдэгт Итгэлт итгэж байлаа. Сvрэн байсан цагт Хонгорын хувь заяаны талаар зовох хэрэггvй мэт. Бас тэгээд vvнд яарах хэрэггvй мэт. Учир нь нэгдvгээрт Хонгорын нас бага, цус шингэн, хоёрдугаарт амьдралын учрыг олоогvй. Гуравдугаарт өөрөө одоодоо ануухан байгаа билээ. Харин Солонгын тухай бол өөр хэрэг байлаа. Солонго бол vгнээс нь гардаггvй. Хvний аясаар амьтан болохоор тvvний хувь заяаны талаар Итгэлт бодохгvй байж чадахгvй. Солонгыг зальтай хvний гарт өгч, идэш болгож болохгvй. Бат бол охиныг минь хэзээ ч идэхгvй хvн болохоор хvргэн нь болоод хөрөнгөнд нь ойртож ирвэл арвижуулж чадах ч гэсэн, vрэхгvй хадгалж чадах хvн гэж Итгэлт мэдэж байлаа. Энэ бvхнийг бодсоны дараа Батыг хvргэнээ болгохоос Итгэлт татгалзахгvй болсон юм.

Бат ингэж Итгэлтийн охинтой амьдралаа холбох болсноо эх эцэгтээ хэлэхэд Эрдэнэ талархаа ч vгvй, дургvйцэж хориглоо ч vгvй. Харин Долгор

— Хvv минь хэрэггvй биш vv. Итгэлтийн бидэнд учруулсан зовлон бага биш юм шvv гэхэд

— Ижий минь Солонго бидэнд огтхон ч гэм хийгээгvй шvv дээ гэж хэлсэн.

Yнэхээр ч Солонго өчvvхэн ч гэм хийгээгvй бөгөөд «Ижий минь та над хайртай. Би Солонгоос өөр хvнд сэтгэлтэй болж чадахгvй» гэж байгаа Батын нvд их хайрын сэтгэлд өөрийн эрхгvй хөтлөгдсөн шийдэмгий дуу нь тов тодорхой хэлж байлаа. Бас залуу сайхан насандаа буй болсон ариун хайрын их хvчийг Долгор сайн мэддэг хvний нэг байсан болохоор хvvгээ хvчлэн хориглосонгvй.

 Эрдэнийн хувьд бол юу ч гэсэн ганц хvv нь эхнэр авах болсон нь vлэмж баяр байлаа. Эрдэнэ хуралд явахдаа Заяын хvрээнээс хvvтэйгээ хамт гарч явсаар Лvн дээр ирж Батын өнжиж амраад хvрээ рvv гарчээ.

Хvрээнд Эрдэнэ энэ удаа баяртай орж ирсэн юм. Гэтэл Данзан дуудав. Харин яах гэж дуудсан бэ? Эрдэнэ ардын засгийн өмнө ямар ч ял хийгээгvй. Данзан өшөө санадаг. Дотуур тамиртай хvн. Гэвч Эрдэнэ тvvнээс айсангvй. Ариун санаат монгол хvн бvхэн ардын засгийн хуулиар тэгш эрхтэй, гэхдээ Эрдэнэ сэтгэл тайван байж чадсангvй. Очих дээр яах бол? Юу гэх бол? гэдэг асуудлууд сэтгэлд нь эргэлдэнэ.

Явсаар цэргийн яамны vvдэнд очиж хэний дуудсанаар хэн гэгч ирснээ мэдэгдээд шууд Данзангийн өрөөнд оржээ.

Эрдэнийг хармагц Данзан их л дотночлон инээмсэглэж, угтан ирээд гарыг нь хэзээний дотны танил хvн мэт барьж урин зэрэгцэн суугаад асууж самбуутай янжуураар дайлав.

Дараа нь төрийн бодлого улам нарийн болж байгаа тухай баахан юм ярьснаа

— Манай орны эдийн засгийн дорой хvн ам цөөн болохоор бусдын гар харахгvйгээр тогтнон байж чадахгvй. Ялангуяа хятад улсын хувьд ухаантай бодлого явуулахгvй бол тун хэцvv. Хятад бол том ч улс, чадалтай ч орон. Хэзээ нэгэн цагт гамингийн гунигт явдал дахин нөмрөн ирвэл улс гэр тогтохгvйд хvрнэ. Бас манай ард тvмэн олон зуун жилийн турш хятадын бараа, ялангуяа цай тамхинд дэндvv дасчээ. Нэг өдөр энэ бvхнээр тасалж орхивол ард олон маань хvнд гачигдалд, дутагдал амсаж сэтгэл санаа эвдрэх болно. За тэгвэл яах вэ? Ядахдаа л Хятадын пvvсэнд тавьсан өрийг өгч ая тал засаж найр тавьж хожих чухал мэт гэлээ.

— Тэр өрийг ард тvмэн тавиагvй шvv дээ.

— Хэн тавьсан нь хятад улсад хамаагvй биш vv.

— Бидэнд бол тун их хамаатай, бас тэгээд хятадын пvvс олон жилийн турш монголоос хvv авч асар их хонжоо олоод анх зээлдvvлсэн хөрөнгөө хичнээн дахин өсгөж авсан. Сvvлдээ завшиж олсон хvvгээ зээлдvvлж дахин дахин хvv авч байдаг болжээ.

Данзан босон тасалгаан дотуур холхин хэсэг явснаа Эрдэнийн эгц өмнө ирж, гурвалжин ногоон нvдээр ширтэн «Дайраад ирвэл ч яах вэ? Цай тамхиар тасалж орхивол яах вэ» гэж vгээ огцомоор таслан сvртэй асуув.

Монголчууд Хятадаас цай худалдаж авах гэж vргэлж боогдож байсан билээ. Yvнээс болж vvссэн дайнаас хоёр талын өдий төдий хvний амь сvйдэж байсныг тvvх шаштир гэрчилнэ. Цай олж уухын тулд монгол хvн сөхөрч vзсэн, зэвсэг бариад дайрч vзсэн. Цайг ямар их vнээр олж ууж байсны баримт монголчуудын амьдралд бишгvй байдаг. Бvтэн цай хагалахдаа хормойгоо дэвсэж байгаад адис авдаг. Цайгаа ашиглаад зориуд асгахдаа саваа дутуу барив гэж гараа зэмлэж гасалдаг. Цай мөнгөний оронд гvйж байсан ч удаа буй. Энэ бvхнээс vзэхэд монгол хvн цайг vлэмж зvдэрч баймаажин олж авч байжээ. Тvvнийг Эрдэнэ мэднэ. Гэвч Эрдэнэ олон vеийн турш дамжиж байж арай гэж олсон тусгаар улсаа цайнаас болж алдах гэсэн Данзангийн vгийг зөвшөөрөхгvй байлаа.

— Дайраад ирвэл Зөвлөлт улс тусална. Цайны хувьд бол улс төрөө тvvгээр худалдах ариун санаат монгол хvн одоо байхгvй гэж Эрдэнэ хэлэв.

— Зөвлөлт улс. Зөвлөлт улс. Өөрсдөө ядарч байна шvv дээ.

— Yvнээс ядарч байхдаа бидэнд тусалсан биш vv. Данзан өмдний халаасандаа өрөөсөн гараа хийж Эрдэнийг ширтэн байснаа хvйтэн инээмсэглэв.

Данзан бол монгол орныг гадаадын боолчлолоос чөлөөлөх хувьсгалд идэвхтэй оролцож хувьсгал ялсны дараа өндөр их тушаалтай болжээ. Гэвч сvvлийн vед ашиг олж баяжихыг хичээн дусал дуслаар боловч хөрөнгө хуримтлуулах ажлыг хайв. Энэ бодол нь хувьсгал хийхэд нь тусалсан Зөвлөлт улс тус болохгvйг Данзан ойлгосон. Бас хувьсгалыг хамт хийлцсэн нөхдийн ихэнх уул бодлыг эсэргvvцэв. Хvсэл мөрөөдлөө биелvvлэх ганц зам бол хятадын пvvсvvдтэй холбоо тогтоож тэдний дэмжлэгийг авах арга байв. Ингээд зарим пvvсэнд хувь нийлvvлэн оров. Гэтэл монголын ноёд хаадаас тавьсан өрийн тухай асуудал босож ирэхэд тvvнийг төлvvлэх гэж оролдоод бvтсэнгvй. Тvvгээр ч барахгvй монгол улс цаашид яаж, ямар янзтай хөгжих вэ гэдэг асуудал босож ирээд Монгол Ардын Хувьсгалт Намын олонхи гишvvд хөрөнгөт ёсноос өөр шинэ замаар улс орноо хөгжvvлэх тухай ярьж эхлэв. Энэ vед коминтернээс Ресскуловыг төлөөлөгчөөр ирvvлэн 1920 онд их Ленинээс заасан хөрөнгөтний бус хөгжлийн замыг сонгон авахад нам тусална.

Энэ бvхнээс болж Данзан тэмцлээ идэвхжvvлэн намын гуравдугаар их хурлаар өөрийн бодлогоо дэмжvvлэх, эс чадвал бvх цэргийн жанжны тушаалаа ашиглан цэргийг хөдөлгөн засаг төрийг хvчээр булаан авахыг нууцаар бэлтгэж тvvндээ хань олж авахыг хичээж байлаа. Энэ ч учраас Эрдэнийг урьж ирvvлсэн билээ. Гэтэл Эрдэнэ хятадын пvvсний өрийг төлөх бодлогыг дэмжиж өгсөнгvй.

«Yvнтэй цааш ярих хэрэг байна уу? vгvй юу» гэж Данзан бодох зуур Эрдэнэ байн байн хулгай нvдээр ажиглаж байв.

Эрдэнэ тайван суух бөгөөд байшингийн дотоод байдлыг ажиглана. Хэн юу гэж хэлсэн ч хятадын пvvсэнд өр төлөхгvй гэж Заяын хvрээн дээр, лааны гэрэлд Данзангийн бичгийн хариуг бичиж байхдаа шийдсэн болохоор Данзангийн саяын ярьсан зvйлийг буруу ойлголтоос гарсан төөрөгдөл гэж бодсоноос биш буруу vзлийн хорт уршиг гэж санаагvй билээ.

Данзан зэрэгцэн суугаад мишээх мэт болсноо «Хятадын өрийг ч төлөхөө болъё. Магадгvй таны хэлдэг зөв ч байж болно. Ер нь хувьсгалын хэрэгт ган зоригтой байх нь дээр гэж талийгаач хэлдэг сэн» гээд санаа алдаад нам дуугаар

— Манай намын гуравдугаар их хурал монгол улсын хөгжлийн тухай асуудлыг ярих байх. Тvvнийг та юу гэж vзэж байна. энэ бол тун чухал зvйл биз дээ? гэж асуув.

Энэ асуудлыг сонссон Эрдэнэ нvд сэргэж нvvр дvvрэн мишээснээ «Би олноо өргөгдсөний дөтгөөр онд Луу гvний нутагт нэгэн оростой танилцсан. Тэр бол Большевик намын гишvvн байсан хожим арван нэгэн онд манайд туслах гэж ирсэн. Зөвлөлтийн улаан цэргийн нэг ангийн комиссар байсан. Та таних ч байх. Петр гэдэг. Тэгээд зvvн аймагт бидэнтэй хамт цагаантны эсрэг дайтаж яваад осолдсон юмсан гээд нvд нь гөлрөн гvн гэгчийн санаа алдсанаа тэр хvн танай монголд хvн хvнээ дарлан мөлжихгvй шинэ зам хэрэгтэй. Тvvнд чинь бид тусална гэж хэлсэн. Би тvvнийг ёстой бидний ганц зөв зам гэж боддог. Хvн бvр ариун шударгаар ажил хийж, улс орноо эрдэм боловсрол, эдийн засаг өндөртэй болгох нь юу юунаас чухал хэрэгтэй хэмээн боддог» гэж хэлээд Эрдэнэ монгол орны хөгжлийн тухай бодож явдаг зvйлээ ярилаа.

Данзан энэ яриаг арай ядан сонсов. Гэвч яриандаа баярласан Эрдэнэ тvvний залхуу хvрч, зэвvvцсэн байдлыг ажигласангvй. Данзан цамцны халааснаас алтан цаг гаргаж харснаа «За тантай сайхан ярилаа. Би ингээд өөр ажилтай болохоор удаан ярьж чадахгvй нь» гээд босов.

Эрдэнэ ч босож гарах гэхэд нь «Дараа уулзаж тавтай ярья» гэж хэлэв.

Эрдэнийг гарсан хойно хаалга руу хурц ногоон нvдээр ширтэж хэсэг байснаа «хн» гэж шvд зуун дуугараад жижигхэн дэвтэр гаргаж хэсэг нэрсийн дотор «Цэцэрлэг мандал, Цогтын Эрдэнэ» гэж бичив. Энэ нэрс бол зэвсгийн хvчээр засаг төрийг авмагц барьж, далд оруулах хvмvvсийн жагсаалт байлаа. Намын гуравдугаар их хурал болж, Данзан ба тvvний нөхөд намд хорт бодлого тулгах гэж vхэлдэн оролдоход Эрдэнэ идэвхтэй эсэргvvцэж хэд хэдэн удаа vг хэлэв.

Нэг орой хурлын завсарлагаар таних хvнээс морь гуйж Хужир буланд байсан Хуягийнд очиход Хуяг, Цэнд хоёр хөл алдан баярлаж нарийн хоол хийж архи гарган дайлав.

Хуягтай хурал дээр болж буй тэмцлийн тухай шvvн хэлэлцэж байтал тvргэн жагсаалын бvрээ дуугарч Хуяг хувцаслан явлаа.

Эрдэнэ, нөхөр хоёрын нь улс төрийн өндөр яриа завсарласныг ашиглаж Цэнд Өлзий гуайн тухай байцааж гарлаа. Гэтэл олон хvмvvс шуугилдан байн байн хашгиралдаж эхлэхэд Эрдэнэ тэсэлгvй гарвал гэрээс төдий л хол биш газар Данзан өндөр тавцан дээр гарч зогсоод vг хэлэх бөгөөд сонсогчид нь шуугилдана.

Юу болж байгаа нь мэдэгдэхгvй болохоор Эрдэнэ явж очвол Данзан намын гуравдугаар хурлыг гvтгэн, даруй очиж тэр хурлыг хөөн тарааж, төлөөлөгчийг барьж монгол орноо аврах тухай цэргvvдийг уриалж байлаа.

Олны дундаас Хуяг гарч шууд явж Данзангийн зогсож байгаа тавцан дээр гараад Данзангийн ярьсан зvйлийг эсэргvvцэн харин өөрсдийг нь даруй барьж засагтаа тушаахыг уриалав.

 Данзангийн дохиогоор нэг хvн буу гаргаж ярьж байсан Хуяг руу чиглvvлтэл араас нь хvчтэй гар, буу дээрээс нь шvvрэн авч нудрав. Энэ бол Эрдэнийн гар байж билээ.

— Эд төрд тэрсэлж намд харшилж байна. Олон цэрэг та бvхэн эднийг даруй барьж ав. Би намын хурлын төлөөлөгч хvн гэж хэлээд булааж авсан буугаа барин тавцан руу ойртох vед Данзан чийчаандаа бууж хотын зvг алга болов.

Эрдэнэ, Хуяг хоёр толгойлон Данзангийн талын цөөн хvмvvсийг барьж авлаа.

Хотод очиж зэвсэглэсэн хятад жолооч нарыг хөдөлгөн vймээн дэгдээх гэсэн Данзангийн бодол ч биелсэнгvй баригдаж намын гуравдугаар их хурал монгол улс шинэ замаар, их Лениний заалтаар хөгжих тvvх тогтоолыг батлав.

Намрын сvvл, өвлийн эхээр Эрдэнэ Цэцэрлэг Мандалын аймаг руу гарч билээ.

 

XXVII

Төмөр, арслан шиг хоёр азаргатай болохоор адуугаа хашдаг ч vгvй манадаг ч vгvй vргэлж тавьж хонодог ажээ. Ялангуяа дэл нь өвдөгтөө хvрсэн бор азарга нь адуундаа чоно ойртуулах нь байтугай, гэрийн нохойг ч хавьтуулдаггvй. Өнгөрсөн намрын нэгэн шөнө энэ азарга хоёр чоно цавчиж алаад өглөө Төмөрийг адуугаа хураах гэж очиход нь өмнөөс нь довтлон дайрч билээ.

— Олон хавар нэгэндээ гэж чоно элбэгтэй газар хашиж хонож байвал дээр юм биш vv гэж Өлзий гуай нэг удаа хэлэхэд Төмөр хөгжилтэй инээж

— Хоёр азарга минь дөрвөн хөлтөөс манаж чадна. Харин хоёр хөлт бол Цахиур Төмөрийн адуу гэж мэдвэл ганзаган дахь ногтондоо гар нь хvрэхгvй байх гэжээ.

Энэ дэмий vг биш байсан. Төмөрийнх гэж айл буй болсноос хойш нэг унага ч боохойд өгөөгvй. Нэг морь ч хулгайд алдаагvй юм.

Өлзий орой бvхэн гарзны vvд хааж байгаа нь гэж галын хайчны ам боож хатавчинд хавчуулна. Тэгээд өглөө тоо бvрэн адуу ирэхийг vзээд  «хайчны ам боосны ач» гэж гvн итгэж залбирна. Намрын нэг шөнө Төмөрийн адууг орой билчээрт гарахаас нь эхлэн модон дотроос ажиж байсан нэг хvн адуунд улам бvр ойртож байлаа. Тэр бол Тvгжил гайхал байлаа. Шөнө дундын vед адууны дунд урт гэгчийн хар модон уурга барьсаар орж ирээд чимээ чагнан хэсэг зогсов. Зvрх нь тvргэн тvргэн цохилж, нэг л эвгvй ажээ.

Бадарчтай нийлж дөч шахам морь Эгийн даваа давуулан Загийн голын орчим Жамбалд хvргэж өгчээ. Одоо Төмөрийн морьдыг аваачиж өгвөл хэлэлцсэнээрээ сvvл мөнгөө авна. Гэвч Төмөрөөс айх сэтгэл Тvгжилд их болохоор «ингэж яваад Төмөрт баригдвал…» гэж бодоход хvйтэн хөлс нь чийхран, модны бvдvvн мөчирт дvvжлvvлэн тvлээ овоолуулж байсан нь бодогдоно.

Шунал хvнийг шийдэмгий болгодог. Аажимдаа шунал нь аймхай сэтгэлийг хайлуулан Тvгжил зоригжиж эхний морио уургалж ногтлов.

Морьд барилж холбох бvр шунал нь оргилон «Цахиур Төмөрийн адуунд орох эр, халх даяарт надаас өөр бий болов уу?» гэж бодоход баярлах, бахдах сэтгэл төрж байлаа. Ганцаараа уургалж, ганцаараа ногтлох бол амаргvй ажил болохоор нилээд удав. Шөнө дунд нилээд өнгөрсөн хойно Төмөрийн ороо хээр гэдэг өндөр бор хээр мориноос бусад морьдыг ногтолж холбон авснаар барахгvй Дулмаагийн найр наадамд унадаг жороо зээрд морийг эмээллэж авлаа.

«За ингээд хуйхалдаг хэрэг ээ» гэж сэтгэлдээ хэлээд хуйваа тайлан авч бvсэндээ хавчуулан уургаа хаяж морьдоо хоёр vелэн хөтлөөд мордов. Эхлээд баруун урагшаа хэсэг явснаа жижигхэн гол гатлаад эгц урагшаа эргэн Тамирын урд талын өндөр хар уулын зvг довтлов. Өглөө vvр цайхын vед болзоотой газраа очиход Бадарч хvлээж байлаа.

— Одоо яах бэ? гэж Тvгжил асуугаад хөлсөө арчив.

— Морьдоо энд уяж оройг хvлээе. Мөрдөөд ирвэл эрлэг хааныд явуулчихъя гээд Бадарч баярласан хэрээ бахирна гэж баяр бахдалтай инээв.

Морьдоо зайдуу газар бэхлэн уяад Төмөрийн ирэх зvгийг отож ланжуугаа хөллөн отов.

Төмөр өглөө эрт босож уяж хоносон хязаалан vрээгээ эмээллэж унаад адууныхаа зvг хэсэг хатируулснаа «Эрдэнэ засгийн унага» -аа дуулж хурд хуваа давхилаа.

Намрын хvйтэн салхи өмнөөс нь дээл нэвт vлээн, хөрч нягтарсан агаарт Төмөрийн бургисан бvдvvн дуу нь нарийсаж тохойлдон чирсэн уурга нь савлан намалзаж өндөр ургасан өвсийг налуулан зам гаргана.

Адуун дээрээ очмогц юу болсныг мэдээд «Хонго нь загатнахаар хааныгаа хараана гэгч болж байна уу. Миний гараас гараарай» гээд хvйтэн инээмсэглэв.

Yлдсэн адууг хурааж ороо хээрээ барьж унаад хулгайчийн мөрийг мөшгин явж нөгөө жижигхэн голыг гатлав. Гэтэл мөр эгц өмнийг чиглэн явжээ. Төмөр морины амыг татан зогсож өргөн магнайд нь байн байн гvн бодол тодорно.

— Энэ гvн хөвч өөд цоройлоод хайчих нь вэ? ахыгаа нvдийг нь боосон гөлөг шиг төөрvvлэх нь vv? Уул vзэх нvдгvй, уушиг даах шvдгvй болдог юм гэхэд ах нь ийм юманд хууртахгvй гээд эгц баруун тийшээ эргэж vг дуугvй давхилаа.

Ардаа морь холбон хөтөлсөн хvн хөвч рvv явах ёсгvй. Энэ мөр бол зөвхөн чулуу хөөлгөх гэсэн тэнэг бодол гэдгийг Төмөр эс мэдвэл хэн мэдэх билээ. Ингээд мөрийг орхиж Эгийн даваа чиглэн хурдалжээ.

Бадарч Тvгжил хоёр vдэш болж харанхуй эхэлтэл зам харуулдаад Төмөр ирсэнгvйд Бадарч vлдэж, Тvгжил цааш явах болжээ. Бадарч маргааш vд хvртэл хvлээгээд ирэхгvй бол Тvгжилийн хойноос явахаар шийдэж тохмоо дэвсэн унтлаа.

«Төмөр мөр алдахгvй хөөж заавал хөөж ирнэ гэж хэн хэлсэн юм бэ? Өдийд Тvгжилийн мөрийг алдаж орхиод, мунгинаж, мунгинаж буцсан байж болно. Тэгсэн бол чи ингээд өдөр турш хvйтэн газар тэврэн, хэвтэх юун билээ» гэж бодож байлаа.

Шөнийн тэнгэрт од гялалзан, салхинд шуугих модны чимээ тийм гэхийн аргагvй зvсэн зvйлийн аягvй авиа vvсгэнэ. Модноос аргамжсан морь нь байн байн хамраа тачигнуулна. Алаг хөвчид ганцаар хэвтэж байгаа хэн боловч сэтгэл нь тэнэгэр сайхан байж яаж чадах билээ. Хэсэг хөрвөлдөн чимээ бvхнийг анхааран чагнаж байснаа өдөржин гөлрөн хэвтсэндээ хөшиж ядарсан бие нь гvйн нойронд цохигдон нам унтав.

Өглөө vvр манхайн цайх vед сэрж харвал морь нь алга болжээ. Босож аргамжсан газраа очтол таслан явжээ. Эрж хайвал ойр саахалтын чинээ газар хоёр чоно унагааж аваад идэж байлаа. Сэмхэн буцаж хэвтсэн газраасаа буугаа авч ойртон очоод хар буурал зоотой бяруу шиг азарган чонын дал хавсраад буудсан чинь алдаж орхив. Хөвчинд дуугарсан бууны дууны цуурай тасраагvй байхад цадаж авсан хоёр боохой ор сураггvй алга болжээ.

— Хар зэв. Гамингийн муу царил гэж чанга хараагаад шидэж орхив.

— Хар зэв. Гамингийн муу царил гэж хөндий дvvрэн хадан цуурай сонсогдов.

—  Ийм барам шиг юм болдог оо. Хайран морь гэж том дуугаар хэлээд шогшрон гаслав.

Морины сэгэн дээр очиход тvvний хөдөлгөөнгvй болсон өрөөсөн тунгалаг нvд «чамаас л боллоо» гэх мэт ажээ. Хөрс нь эрдэлсэн ойр хавийн газар нь энд чөдөртэй нэг морь, хоёр чонотой vхтлээ тэмцэлдсэний гэрч болжээ.

Морины хөшсөн хөлнөөс чөдрөө салгаж бvсэндээ хавчуулаад эргэж буугаа аваад унтсан газар руугаа явав. Эндээс ойрын айл хагас өртөө гаруй. Тэр хvртэл эмээлээ vvрэн явах болжээ. Yдийн хирд эмээлээ vvрэн баруун өмнө зvгийг чиглэн явжээ. Бадарчийг ингэж мунгинаж байхад Тvгжил явсаар Жамьян вангийн нутагт орж, Жамбалтай болзсон газраа чиглэн явлаа. Замд хvн дайралдаж сэтгэл зовоосонгvй. Жижигхэн даваа давж урт амны эх рvv ороод хэсэг явтал замын хажуугийн хэсэг модноос өндөр улаан хээр морьтой, хөх дээлтэй ханхар эр давхин гарч

— Муу хулгайч өвөг аавынхаа гарт ороо биз гэж явдал дундаа хашгирав.

— Төмөр. Заяа нь орхи гэж Тvгжил хашгираад хөтөлж яваа морио орхин зугтав.

Төмөр морьдыг нь Тvгжил авсан гэж огт зvvдлээгvй билээ. Морьдыг нь Тvгжил хөтлөн явахыг хараад уур нь хvрч барьж аваад доор нь тонилгож орхиё гэж бодов.

Жороо зээрд, ороо хээрийн суналтаас зайлж чадсангvй. Удалгvй Төмөрийн морины туурай ар шилэнд нь тачигнахад Тvгжил эргэн харлаа.

Төмөрийн ам нь ангай, бvдvvн ташуур далайн бөхийжээ. Нvд нь сvртэйеэ гялалзана. Зугтаад гарч чадахгvйг ойлгосон Тvгжил мориноос vсрэн пид хийтэл унав. Төмөр хvчиндээ хажуугаар нь өнгөрөн морио тогтоогоод эргэж ирэхэд өвдөг дээрээ сөхөрсөн Тvгжил «Төмөр гуай минь утсын чинээ улаан амийг минь өршөөгөөч. Яадаг билээ. Өчvvхэн би болъё» гэж хяхарсан дуугаар хашгирна.

Шар тосны шатаж байгаа гvзээ шиг vрчийсэн Тvгжилийн хэв нь эвдэрсэн нvvр хавтгай улаан хэл гарган хашгирч байгаа тарваганы нvх шиг том амыг хараад Төмөрийн шатсан уур нь гарч «ийм ч эр байх гэж дээ» гэж бодон инээд нь хvрэх шиг болов.

Төмөр мориноос бууж ташуураа барин Тvгжил рvv явлаа.

— Ах минь би эхнэртэй, нялх хvvхэдтэй юмсан… Би чинь яадаг билээ. Би vхэхгvй гэж залбирна.

Тvгжилийн энэ vгэнд амь гуйж байгаа нь л vнэн бөгөөд эхнэр хvvхдийн тухай бол оргvй худал байлаа.

— Замын хvзvv урт, зааны хvзvv богино гэдэг энэ дээ. Тэр жил намайг алж орхилоо гэж горьдсон биз. Одоо хоёулаа данс бодно доо. Чи бас амь гуйна гэнээ гээд Тvгжилийн мөрөн дээрээс нь базаж авлаа.

Гэвч Төмөрийн анхны уур алга болоод «энэ новшийг алж гараа бузарлаад ч яахав. Харин баахан ташуурдаж амьтай нь орхиё» гэж бодоод ташуураа далайв.

Ирж байгаа vхлээс сvнс нь зайлсан Тvгжилийн нvднээс ус асгаран, гар нь хий сарвалзаж «аа, аа…» гэж уул хад янгинуулсан дуугаар хадаан хашгирав.

Ташуур Тvгжилийн нуруун дээр пин хийж битvv дуугаран буув. Дахин цохих гэтэл Тvгжилийн нvд нь цагаанаар эргэлдэн бие нь дундуур устай гvзээ шиг шалчийн сул болж, дуу нь тасрав.

— Бааштай золиг гээд угзран харвал завьжаар нь цус урсан гарч ирлээ.

Муужран унажээ. Гэвч чагнаж vзвэл зvрх нь цохилж байв. Хэд сайн цохиж авъя гэсэн Төмөрийн урам нь хугарах шиг болоод «өвс идэж, ус ууж явсан золиг уу даа» гээд ногоон дээр эвтэйхэн хэвтvvлэв.

Хэсэг байтал Тvгжилийн амьсгалах нь мэдэгдэж эхлэв. «Арай ч vхчихгvй нь бололтой» гээд Төмөр босож хаясан ташуураа авлаа.

Хэдий болсныг Тvгжил мэдсэнгvй. Ухаан орж сэрвэл ууц нь хvнд юманд даруулсан мэт өвдөх бөгөөд хажуугийн модноос эмээлтэй морь уяатай харагдлаа.

Бvх юм нам гvн. Төмөр морьдын хамт ор сураггvй алга болжээ. Тэнгэрт сэмжин vvл манаран, тvvний доогуур хэсэг турлиах бараантан өмнө зvг ниснэ.