/Уран зохиол судлаач Х.Чойдогжамц, Шүүмжлэгч Г.Батсуурь нарын ярилцлага/
Бид энэ удаад уран зохиол судлаач, шүүмжлэгч Г.Батсуурьтай ярилцлаа. Харин энэ ярилцлагаа “Асуулцлага” гэж нэрлэж буй юм. Тэрээр уран сайхны шүүмж судлал харьцангуй зогсонги болсон үед “Р.Чойномын шүлгүүдийн «доошоо орох» зарим шалтгаан”, “Постсоциализмын үеийн яруу найраг дахь «Улаан хувьсгалчид» хийгээд «Хомсмоолчид»”, “Оны шилдэг нам, ивээн тэтгэгч, аав хүү бас шүлэг шалгаруулна”, “Шүүдэрцэцэг ч гэх шиг…” зэрэг олон нийтийг цочроосон хурц, содон шүүмжүүд бичиж “Удиртгал”, “Дөрвөн цаг”-аас “Цаг хугацаа амсхийх…”- хүртэл зэрэг хэд хэдэн уран зохиолын шүүмж, судлалын номууд хэвлүүлжээ.
Х.Ч.-Таныхаар уран зохиол гэж юу вэ?
Г.Б.-Уран зохиол гэхийг бодоход урнаар зохиосон зүйл юм биш үү?
Х.Ч.-Уг нь таниас л асууж байгаа ухаантай юмсан?
Г.Б.-Үгүй ээ яахав дээ, танай сонины өнгө аяст чинь ингэж цэнддоочилж яривал илүү тохирох байх гээд асуусан юм болно биз дээ?
Х.Ч.-Болно л доо. Гэхдээ хоёулаа ярилцлага л хийх гэж байгаа биз дээ?
Г.Б.-За яахав дээ ярилцлага гэхгүй, асуулцлага гээд л нэрлэчихвэл зүгээр биш үү?
Х.Ч.-За за. Тэгээд уран зохиол гэдэг маань юу болчихов оо?
Г.Б.-Яахав уран зохиол нь урлагийн төрөл үү? Нийгмийн ухамсрын нэг хэлбэр үү? Шал худлаа зохиомол зүйл үү? Эсвэл яг үнэн зүйл үү? гээд олон юм байна. Эдгээрээс алийг нь сонгомоор байна?
Х.Ч.-Тавь тавин хувиа авч болох уу?
Г.Б.-Танд Шал худлаа зохиомол зүйл үү? Яг үнэн зүйл үү? гэсэн хоёр хувилбар үлдлээ. Алийг сонгох вэ?
Х.Ч.-За за үзэгчдээсээ асууя даа болох уу?
Г.Б.-Нэг дор хоёр боломжоо ашиглах гэж үү? За яахав өөрөө л мэд, хариуг нь үзэгчид тунгаах байх тиймүү?
Х.Ч.-Мэдээж. Манай монголын уран зохиолыг юу гэж боддог вэ? Өөрөөр хэлбэл дэлхийн жишигт хүрсэн гэдэг утгаар?
Г.Б.-Бид тэгээд дэлхийн жишиг биш гэж үү? Хар Африк дэлхийн жишиг биш гэж үү? Эсвэл Америк ганцаараа дэлхийн жишиг юм уу? Эсвэл Орос уу? Эсвэл манай уран зохиол Америк шиг, Орос шиг, Хятад шиг болсон уу гэж асууж байна уу?
Х.Ч.-Ер нь тийм. Манай уран зохиол дэлхийн уран зохиолын хаана нь яваа вэ гэдэг утгаар?
Г.Б.-Бүх орны уран зохиол дэлхийн уран зохиолын дунд л явдаг болов уу? Манайх ч адил биш үү? Уран зохиолыг уралдуулдуулах гэж бичдэггүй биз дээ? Харин манай уран зохиолыг хараад монголчууд чинь яасан тэнэг юм бичдэг, уран зохиол мэддэггүй хөгийн амьтад вэ хэн ч хэлэхгүй байх гэж боддог шүү. Та ч гэсэн тэгж боддог биз дээ?
Х.Ч.-Хятадууд Нобель авчихлаа, манайхаас дэлхий нийтэд танигдах уран бүтээлч ойрын жилүүдэд гарах болов уу?
Г.Б.-Энэ их төвөгтэй зүйл. Нобелийн шагналыг уран зохиолын дээд хэмжүүр гэж үзэх аргагүй байх, яахав нэг л үзүүлэлт бөгөөд нийт авсан 100 орчим хүнээс 20-30 нь л үнэхээр мундагчууд байсан, бусад нь бол манай соцреализмын үеийнхэн шиг л үзэл суртлынхан байдаг биз дээ? Хятадууд сүүлийн 20-оод жил зөвхөн Нобелийн шагнал авахын тулд л уран бүтээлээ туурвисан, төр засаг ч анхаарсан гэж Бээжин их сургуулийн нэг профессорын хэлснийг уншсан уу? Нөгөө олимпоос алт авна гэдэг шигээ л Нобель авна гээд баахан бичүүлж байгаад л авсан гэсэн үг биз дээ? Яахав их гүрний бодлого гэж байдаг л байх, гэхдээ уран зохиолыг шагналын төлөө бичдэггүй гэдгийг чи мэднэ биз дээ? Дэлхийд танигдана гэхээр тухайн хэлээр хэлэлцэгчдийн тоо, орчуулагчийн боловсрол, ур чадвар, тухайн үндэстний онцлогыг тухайлбал нүүдэлчний онцлог сэтгэлгээг дэлхий ойлгох энэ тэр гээд олон асуудалтай холбогдох байх. Тийм үү? Надад бол Нобелийн шагнал, дэлхийд танигдах гэхээсээ илүү уран зохиолынхоо шилдгүүдийг монгол бичигт буулган Өвөрмонгол, Дээд монголд уншуулах, Оросоор орчуулан Буриад, Халимагт түгээх нь чухал гэж бодогддог юм. Чамд тэгж санагддаг уу?
Х.Ч.-Жаахан тодруулаач?
Г.Б.-Яахав дээ уран зохиолоор дамжуулан Монгол гэдэг үндэстний голомт энд байгаа шүү, бид ийм үзэл санаатай, ийм онцлогтой ард түмэн шүү, Чингисийн монгол өдгөө буурай улс болсон ч үзэл санаа минь том хэвээрээ шүү гэдгийгээ адилхан монгол үндэс угсаатай ч өнөөдөр өөр улсын хилд багтаж байгаа элэг нэгтнүүддээ ойлгуулж болно биз дээ? Чингис хааны байгуулсан Их Монгол улсын шавхруун дээр өнөөдөр хоёр эзэнт гүрэн босож ирлээ, тэр хоёр улсын хил дотор буй Өвөр, Буриад, Халимаг монголчууддаа уран зохиолоор л дамжин ойртвол хамгийн тохиромжтой санагддаг юм. Шууд очоод л монголчууддаа хандраад эхэлвэл Орос, Хятад хоёр зүгээр хараад сууж байхгүй л байх тийм үү? Ийм л учраас уран зохиолоор дамжиж ойлголцвол хамгийн боломжийн бөгөөд бид өнөөдөр өөр өөр улсын хилээр зааглагдсан ч гэлээ үзэл санааны хувьд нэгдмэл баймаар байна, мөнх юм гэж байхгүй шүү дээ, Орос, Хятад хоёр 10, 20 жилийн дараа магадгүй 100, 500 жилийн дараа ч юм уу задарч л таарна, тэр цагт монгол үндэстэн үлдэх л ёстой биз дээ?
Х.Ч.-Тэгвэл хэн гэдэг зохиолчийн ямар зохиолыг хилийн гадна байгаа монгол ахан дүүстээ хүргэвэл зүгээр вэ?
Г.Б.-Г.Аюурзанын “Бөөгийн домог”-ийг Буриадад, “Шүгдэн”-г Өвөр монголд гэх мэтээр нэрлүүлэх гэж байна уу? Эдгээр зохиолиуд болно л доо, гэхдээ заавал тэмцэлд уриалсан, заавал үзэл санаанд уриалсан байх албагүй л дээ, зүгээр л монгол хүний, нүүдэлчин хүний мөн чанарыг харуулсан зохиолуудыг бодлоготойгоор хөрвүүлэх, орчуулах нь харь орны дээвэр дор байгаа монгол угсааны хүнд монголоороо үлдэхэд нь туслана гэж бодож байна. Санал нийлнэ биз дээ?
Х.Ч.-Баярлалаа. Харин энэ ажлыг хэн хийх ёстой вэ?
Г.Б.-Энэ ажлыг энэ хийх ёстой гэсэн ойлголт өнөөдөр байхгүй, төр засаг хийх ёстой гэвэл инээдтэй, төр засаг бол зүгээр л бодлогыг нь тодорхойлоод, боломжийг нь жаахан дэмжээд өгөхөд болно, уран бүтээлчид, орчуулагчид өөрсдөө нэгдээд, цаад улсынхаа ижил ашиг сонирхолтой хүмүүстэй хамтраад хийж болно, олон арга байгаа байх аа, дашрамд дурьдахад манай зохиолчид уран бүтээлчид өдгөө хэтэрхий дээгүүр санаархаад байх шиг санагддаг, чи ажигладаг уу?
Х.Ч.-Тодруулаач?
Г.Б.-Яахав дээ манай зохиолчид өнөөдөр нэг л их Англи, Испани хэлээр бүтээлээ орчуулуулсан том амьтад байх юм, Нобель авах гэж байгаа юм байлгүй, гэтэл өнөөдөр Нобелийн шагналд уран бүтээлчийг яаж дэвшүүлдэг аргыг мэддэг хүн монголд байгаа юм уу? Тэгэхээр миний санаа бол эхлээд монгол хэлтэн, үндэстэндээ, монгол хэлээ мартсан ч гэлээ монгол угсаатандаа танигдах ёстой, хүндлэгдэх ёстой гэдэг л үзэл, хэрэв тэгж чадвал хүссэн хүсээгүй дэлхий таныг анхаарах болно гэж л хэлэх гэсэн юм, эсвэл буруу юу?
Х.Ч.-Орос, Хятад хоёр их гүрэн манай зохиолчдын хааж хавчаад эхлэх юм биш үү?
Г.Б.-Яадаг юм сайн л биз, тэгвэл харин монголын уран зохиол жинхэнэ утгаараа дэлхийн анхааралд орно шүү дээ, Арабын ертөнцөд тийм номыг хаалаа, Хятадад ийм зохиолчийг хориглолоо гээд зөндөө л баримтууд байдаг биз дээ? Түүн шиг бидний нэг зохиолчийг хоёр гүрэн хааж хавчаад эхэлвэл Англи Испани хэлээр зохиол бүтээлээ орчуулах ч хэрэггүй, нөгөө Нобелио ч амархан авна биз дээ? Бид алийн болгон Орос,Хятад хоёроос айж явах бэ?
Х.Ч.-Та үндэсний үзэлтэй хүн үү?
Г.Б.-Үндэсний үзэлгүй хүн гэж дэлхийд байдаг юм уу? Америк нь америк аа, орос нь орос оо, хасаг нь хасаг аа л гэдэг биз дээ? Би ч гэсэн тэдэнтэй л адил монгол хүн учраас монгол оо гэж байгаа юм, гэхдээ авгайгаа араг түшүүлнэ, түүхэн хувцас өмсөнө, гэрээ бариад, аргалаа түлнэ гэхгүй, зүгээр л орчин цагийн монгол хүн, дэлхийн бусад үндэстний адилаар даяарчлал дунд хөлөө олж амьдрах л гэж байгаа монгол хүн, чи ч адил биз дээ?
Х.Ч.-За за, уран зохиолынхоо ярианд эргэж оръя. Тэнэг асуулт байж магадгүй л дээ гэхдээ асуумаар санагдаад… манай яруу найрагчдаас хамгийн сайн нь хэн бэ? гэвэл хэнийг нэрлэх вэ?
Г.Б.-Үнэхээр тэнэг асуулт байна. Гэхдээ асуулт тэнэг байдаггүй, хариулт л тэнэг байдаг гэж нэг үг бий байхаа? Амьд хүнийг нэрлэлтэй биш.., гэхдээ амьд байгаа нь тэдний буруу биш л дээ. Данзангийн Нямсүрэн бол үнэхээр сод амьтан байсан, та зөвшөөрөх үү?
Х.Ч.-За ойлголоо. Ингэхэд уран зохиолын ертөнцөд шүүмжлэгчийн үүрэг юу юм бэ?
Г.Б.-Хэнд ч хэрэггүй амьтад, далд орвол таарна гэж үү?
Х.Ч.-Үгүй ээ. Шүүмжийн бүтээлүүд гарахгүй болохоор уншигчид үгүйлээд байдаг болохоор?
Г.Б.-Сонинд бичиж байгаа юм чинь гээд л ингэж асууж байгаа биз дээ?
Х.Ч.-Та ер нь надтай хэрэлдэх гээд байна уу?
Г.Б.-Үгүй дээ. Асуулцах л гээд байгаа биз дээ? Уран зохиолын шүүмж судлал уран зохиол оршин тогтносон бүхий л үед байсаар ирсэн ба цаашид ч байх биз, үүрэг нь гэвэл тухайн уран бүтээл, уран бүтээлчдэд нийт уран зохиолын талаас үнэлгээ өгөх, тухайн уран бүтээлийн талаар энгийн уншигчдад чиг баримжаа болох, тэгээд болж өгвөл уран зохиолын цаашдын хөгжлийн хандлагад нөлөөлөх гээд олон юм бий байх, заримыг нь би хэлж мэдэхгүй, иймэрхүү хариулт байх болов уу даа болно биз дээ?
Х.Ч.-Постсоциализм гэдэг үгийг та хэрэглэдэг жаахан тодруулбал?
Г.Б.-Социализмын дараах гэсэн утгаар л хэрэглэсэн юм, өөрөөр хэлбэл манайд ардчилал гэхээсээ илүүтэй социализмын дараах үе л ноёрхож байна. Уран зохиолын хувьд соц үед ямар нэгэн үзэл санааг магтан дуулах ёстой гэж үздэг байсан учраас уран бүтээлчид өнөөдөр ч гэсэн нөгөө л үзэл санааддаг байдал нь хэвээрээ үргэлжилж байгаа бөгөөд коммунист үзлийн оронд үндэсний үзлийг дуулах болсон, энэ үеийг л постсоциализм гэж нэрлэсэн. Би үндэсний үзлийг үгүйсгэхгүй, харин үзэл санааны уран зохиолыг, уран зохиолыг үзэл санааны хэрэгсэл болгохыг л ялангуяа яруу найргийг үзэл санааны дуулал болгохыг шүүмжилсэн өөрөөр хэлбэл уран зохиолыг нийгмийн үзэл санааны зэвсэг болгодог үе өнгөрсөн л гэж байгаа юм л даа, зөвшөөрөх үү? “Би монголын төлөө үхнэ” гэж орилсноороо эх оронч, үндэсний үзэлтэн болохгүй шүү, үндэстнийхээ төлөө байна гэдэг бол наад зах нь нэлээд уншиж мэдэх, боловсрох, тэгээд гол нь энэ шинэчлэгдэж байгаа ертөнцөд орон зайгаа эзлэхтэй холбоотой асуудал байх аа, хүлээн зөвшөөрч байна уу?
Х.Ч.-Мэдээж. Өдгөө Д.Галбаатар, С.Энхбаяр хоёроос өөр мэргэжлийн шүүмжлэгчид байна уу? Мэргэжлийн бус нь сэтгэгдэл өмнөх үг бичихээс хэтрэхгүй мөртлөө түүнийгээ шүүмж гэсэн нэрийн дор бардам хэвлүүлэх юм?
Г.Б.-Мэргэжлийн шүүмжлэгчид бол байгаа л даа. Харин мэргэжлээ хэрэглэж байгаа эсэх нь эргэлзээтэй биз? МУИС, МУБИС-ийг жилдээ л зуу зуугаараа төгсөж байгаа биз дээ? Яахав сэтгэгдэл, өмнөтгөл бичиж байгаа л байх, гэхдээ бичиж байна гэдэг бол муу юм биш болов уу? Багш (профессор Д.Галбаатарыг хэлж байна) нэг хэлсэн байдаг юм, “шүүмж бичээд ямар ч үнэлгээ байхгүй үед хэн хаа хамаагүй хүний халтар номтой зууралдаж суух юм” гэж. Бодох л ёстой зүйл байх шүү? Бас С.Энхбаяр багш миний нэг номын өмнө “шүүмж бичээд сайн нэр дуулахгүй, гэхдээ үнэнийг танин мэдэхийн тулд элдвээр хэлэгчдийг нохой хуцахын дайны санаж явах хэрэгтэй” гэж бичсэн байдаг. Мөн Ду багш (профессор С.Дулам) нэг хичээл дээр “манай шүүмж судлал сэтгэгдлийн байдлаас салж чадахгүй байна, хүний шүлэглээд бичсэн юмыг үргэлжилсэн үгээр дахиж бичээд яахав дээ” гэж хэлж байсан. Бүгд л бодох ёстой зүйлүүд шүү. Гэхдээ аль ч цаг үед нэг их олон шүүмжлэгч байгаагүй биз дээ? Тэгээд ч тооноосоо чанар нь чухал байх аа?
Х.Ч.-Дориухан шүүмж гарахаар гүтгэх, доромжлох, муушаах хандлагаар ихэвчлэн хүлээж авдаг. Энэ талаар?
Г.Б.-Янз бүрээр хүлээж авдаг л байх, харин шүүмж нь өөрөө тухайн уран бүтээлчийн зөвхөн уран бүтээлд нь хандсан, хөдлөшгүй баримтад түшиглэн тайлбарласан байх учиртай болов уу? Явж явж шүүмжийг уран зохиолоо өмгөөлөх, хөгжлийн зөв хандлагаар явуулах, дэлгэрүүлэх, түгээх зорилгоор л бичдэг шүү дээ. Хувь хүмүүсийн хоорондын зөрчил маргаан бол Монголын их утга зохиолын дэргэд юу юм бэ?
Х.Ч.-Нөгөө талаар залуу судлаач шүүмжлэгчдийг дэмжих, бүтээлийг нь хэвлэх асуудал бүр уначихаад байгаа юм биш үү? МЗЭ-ийн “Шүүмж судлалын төв” ажилладаг юм уу?
Г.Б.-Хүнээр дэмжүүлж юм бичнэ гэдэг нь өөрөө жаахан сонин л ойлголт, харин бичсэн юм аа багшдаа ч юм уу, нөхөртөө үзүүлэх, санал бодол солилцох бол байдаг, байх ч ёстой болов уу? Хэвлэхийн хувьд өнөөдөр чөлөөтэй болсон болохоор дурын сонин сэтгүүлүүдэд өгч болно биз? “Шүүмж судлалын төв” гэж тийм газар байдаг байх аа, гэхдээ одоо бол соц үеийнх шиг уран бүтээлчийн амьдралд МЗЭ нөлөөлдөг цаг өнгөрсөн шүү дээ, тийм болохоор тэр төв ажиллана уу байна уу нэг их хамаагүй биз дээ? Зохиолчид, уран бүтээлчид нэгдэж санал бодлоо солилцох илэрхийлэх зэрэгт л МЗЭ нөлөөлдөг бөгөөд үндсэндээ сайн дурын шинжтэй, олон нийтийн байгууллага болсон байх аа?
Х.Ч.-“Чойномын шүлгүүдийн “доошоо орох” зарим шалтгаан” шүүмж тань олон нийтийн дунд эерэг сөрөг олон хандлага дагуулсан. Р.Чойномыг хурц дайчин үг хэл, бэлэн цэцэн хэллэгээр нь бас социализмын зоригтойгоор шүүмжилж байснаар нь ард түмэн мэддэг. Харин та шүүмждээ үгээр урлах талаас нь бичсэн санагдсан. Энэ талаар?
Г.Б.-Р.Чойном найрагчийн социализмын эсэргүүцэж явсныг үнэлэх ёстой байх, гэхдээ яруу найраг бол ямар нэгэн юмыг эсэргүүцэхийн тулд хэрэглэдэг хэрэглүүр биш гэдгийг л хэлсэн юм, ядаж л одоо тийм хэрэглүүр болгодог цаг нь өнгөрсөн, тэгээд монголын яруу найргийг Р.Чойномын шүлгүүдээр баримжаалж ойлгоно гэвэл яруу найргаа доромжилж байгаа хэрэг болно биз дээ? Өнөөдөр ч гэсэн Р.Чойном шиг архиа уугаад шүлгээрээ нийгмээ шүүмжлээд явж байгаа хүмүүс зөндөө л байгаа шүү дээ, иймэрхүү хүмүүс аль ч нийгмийн үед байдаг л зүйл байх аа? Дашрамд нэг зүйлийг хэлэхэд яруу найрагч гэхээр л архи их уудаг, авгай хүүхэн эргүүлдэг, хашгичаж гуугачиж шүлэг уншдаг, МЗЭ-ийн байшингаар эргэлдэж шараа тайлдаг, нэвсийсэн гэзэгтэй, навсайсан дээлтэй, өөрийгөө аугаа амьтан гэж дандаа ярьдаг, шагнал нэхэж агсам тавьдаг байх ёстой гэдэг тэнэг имижийг одоо үгүй хийх болсон бус уу? Шинэ үеийн яруу найрагч бол боловсролтой, амьдралаа аваад явах ухаантай, ажил төрөлтэй, тэгээд гол нь сэтгэл, мэдрэмжтэй «жинхэнэ хүн» байх ёстой болов уу?
Х.Ч.-“Болор цом” наадамтай холбоотой “Оны шилдэг нам, ивээн тэтгэгч, аав хүү бас шүлэг шалгаруулна” шүүмж бичсэн байсан, уг шүүмждээ “…Болор цом” наадам ямар болохыг яруу найргийн тэнгэр ЯНЖКА эгчдээ л найдаж хүлээх үлдлээ дээ” гэжээ энэ талаар жаахан тайлбар хийгээч?
Г.Б.-Шүүмжийг нь уншчихвал ер нь тодорхой болно доо, Болор цом наадмыг хүмүүс янз бүрээр л хэлдэг, би бол байж л байх хэрэгтэй юм, харин сайжруулах шаардлагатай л гэсэн юм. ЯНЖКА эгч гэдгийн хувьд тухайн текстийнхээ эмоцитой жаахан холбоотой, хоёрт гэвэл яруу найргийг нэр төр олох хэрэгсэл болгох, Болор цом гэдэг шагналыг хонины ээлж шиг тойруулан хуваарилах зэргийг л шүүмжлэх үүднээс хэлсэн хэрэг, ер нь яруу найраг гэдэг бол мэдрэмж, хүнийг хүнээрээ байхад нь туслах тийм л ариун, гэгээлэг мөн чанарт мэдрэмж шүү дээ, санал нийлнэ биз дээ?
Х.Ч.-Нийлнэ. За ингээд танд амжилт хүсээд энэ удаагийнхаа асуулцлагыг өндөрлөх үү?
Г.Б.-Баярлалаа, Өндөрлөх үү?
Асуулцсан: Х.Чойдогжамц 2013-06-17
