Ардын бүжиг нь тайзан дээр тоглогдохоор зохиогдсон бүжгээс ялгаатайгаас гадна бүх бүжгийн эх үүсвэр нь юм.
Ц.Сэвжидийн дэглэсэн “Баруун монголын биелэгээ”, “Жалам хар”, “Саальчин”, “Төөлөө”, “Адуучин”, “Цацал”, “Биелэгээ” зэрэг олон сайхан бүжгүүд юм.
Зохиогч: Урлаг
Энэтхэгийн бурханы шашны нууц тарни, дотоод бясалгалын бүжгээс уламжлалтай “Цам”, “Гарчам” хэмээн нэрлэгдсэн шарын шашны багт бүжгийн зүйл 8-р зууны сүүлийн мөчлөгөөс Төвдөд, 18-р зууны дунд үеэс Монгол газарт ихэд дэлгэрчээ.
Цамын холбогдох эх сурвалжууд болон цамыг судалсан эрдэмтдийн зохиол бүтээлд эл багт бүжгийн үүслийн тухайд өгүүлснээс дурдвал:
Mонгол төрийн бүжиг төр улс бий болсон үеэс төлөвшсөн нь тодорхой боловч түүний уг сурвалж нь овгийн байгуулалын үе, ялангуяа бөө мөргөл, тэнгэр тайх ёстой холбоотой. Тухайлбал монгол төрийн эхний үед бөө мөргөл төрийн шашны шинжтэй байж тэнгэр тайх, тахих ёслолыг сүр хүчин төгөлдөр үйлддэг байсныг түүхэн сурвалжуудаас үзэж болно. Тэгвэл тэнгэр тайх ёслолын үед үйлддэг байсан бөөгийн зан үйлийн хөдөлгөөнд бүжгийн үүсгэл элементүүд байсан гэж үзэх үндэслэлтэй.
Их Монгол улсын тулгар төр байгуулагдсан түүхээс эхлээд ардын хувьсгалын агуа ялалт, социалист нийгмийн үзэл баримтлалыг дэмжин магтсан, мөн улс төрийн нэрт зүтгэлтэн, сайн малчин, хөдөлмөрийн баатар, зохиолч, нэрт зураач, гэх зэрэг алдар цуутай хүмүүсийн хөрөг зураг буюу аж байдлын сэдэвт бүтээл, Монгол нутгийн үзэсгэлэнт байгалийг харуулсан “реалист” буюу бодит сэтгэлгээний хосгүй үнэт бүтээл, 1960 оны сүүлээс нэвтэрч, хөгжиж эхэлсэн орчин цагийн урлагийн төрөл болох “Модерн” хэлбэрээр бүтээгдсэн дахин давтагдашгүй бүтээлүүд Монголын дүрслэх урлагийн хосгүй үнэт бүтээлүүд болон хадгалагдаж байна.
Монгол бүжгийн намба төрх, монгол хүний сэтгэл хөдлөлийн онцлог чанарыг угсаатны бүжиг, бий биелгээс салгах аргагүй юм. Төв халхын бүжигт монгол хүний эрхэмсэг зан чанар, ёслол хүндэтгэлийн намба төрх, гунхах ганхах, туялзах хөдөлгөөн голлодог бол баруун монголын захчин торгууд, урианхай, дөрвөд, хотон, баяд, өөлд ястны бүжигт гарын болон цээжин биеийн огцом түргэн хөдөлгөөн, дал мөрний хаялга, цохилго, сугсралт, солбилт зэрэг нийтлэг намба төрх давамгайлна.
Биелгээ монголчуудын өөрсдийн аж амьдралаас үүсэн бий болсон гэж үздэг. Биелгээнд ихэвчлэн амьдрал дээр хийж гүйцэтгэдэг зан үйлүүдийг хийдэг. Жишээ нь цайныхаа дээж цацалыг уул усандаа өргөх, юм оёх, тариа тээрэмдэх буюу тариа татах, ноос савах, бөх барилдах, нум сум харвах, морьны явдал зэргээр биелдэг .
Монгол олон ястны бүжгийн хөдөлгөөн, дохио зангаа нь бас бэлгэдлийн цогцолбор чуулбарын шинжтэй. Монгол бүжгийн эх үүсэл бол дуу, хөгжим, дүрслэх чимэглэх урлаг, бүжиг хөдөлгөөний нийлэг байдлыг агуулсан эртний нийлэг зан үйл юм. Ер нь эртний энэхүү зан үйлийг монгол хэлээр голдуу “наадан” хэмээн нэрлэдэг бөгөөд хожим “бүжиг наадан” гэсэн хоршоо үг болжээ.
Би Ховд аймгийн Булган сумын уугуул, торгууд ястан хүн. Нас сүүдэр 80 хүрч байна. Улаанбаатар хотод ирээд долоон жил болж байна. Манай сумын захиргаанаас 1945 онд залуучуудыг ажилд оролцуулах хөдөлгөөн өрнөсөн юм. Намайг сумын артелд ноос угаадаг ажилд орох уу, аль эсвэл улаан буланд ажилд орох уу гэхэд нь би улаан буланг сонголоо. Тухайн үеийн сумын улаан булангийн найруулагчаар ажиллаж байсан М.Пүрэвжал гэдэг хүн надад анх бий-биелгээ зааж өгснөөр эмээ нь үндэсний их язгуур урлагт хөл тавьсан юм. Тэр үеэс хойш өнөөг хүртэл хоёр дахь үеийн биелээч болж 60 гаруй жил үндэснийхээ их өв уламжлал, бий-биелэгт сэтгэл зүрхээ зориулж явна даа. Одоо үр хүүхэд хойч үедээ зааж сургаж байна.
Хөөмий нь Нүүдэлчин монголчуудын бий болгосон соёлын нэг гайхамшиг юм. Хөөмий нь хөгжмийн зэмсэг үл хэрэглэх агаад жинхэнэ гайхамшигт эгшиг бий болгодгоороо онцлогтой. Уг гарал нь Ховдын Чандмань сумаас үүссэн түүхтэй. Өндөр уулс, хадан хавцлын завсраар үлээх салхи, усны боргио, модны чимээ зэрэг бол байгалийн хөөмий гэж үздэг.
Хөөмийлөх урлаг бол аялан исгэрэх урлаг улам хөгжиж өвөрмөц сонин арга барилд шилжсэн дэвшлийн шат бөгөөд хөөмййлэхэд мөн хүний өгүүлэхийн эрхтэн хөгжмийн зэмсгийн үүрэг гүйцэтгэдэг. Үүнд хөөмийлэх урлаг бол монголчуудын хөгжмийн урлагийг бүтээж эзэмших явцад гарсан нэн гайхамшигтай үзэгдлийн нэгэн мөн. Хөөмийлэх гэдэг бол хэлнийхээ үзүүр үүдэн шүдээр гоё хөөрхөн нугалаа чимигтэй ая исгэрэхийн чацуу хөөмэйнхээ гүнд үргэлжлэн хүнгэнэсэн дэвсгэр эгшиг дуурсгахын нэр юм.