Монголын ардын урлагийн өвөрмөц нэгэн төрөл болох хөөмийг ЮНЕСКО-гоос Хүн төрөлхтөний материаллаг бус соёлын өвд бүртгэлээ.
“Авиа дуурайх урлаг” хэмээн нэрлэгддэг хөөмий нь өгүүлэхүйн эрхтэний тусламжтайгаар дуулах онцгой чадварын үр дүнд бий болсноороо урлаг судлаачдын анхаарлыг ихээхэн татдаг төрөл юм. Хөөмий үүсэхэд Монгол үндэстний байгаль дэлхийгээ шүтдэг уламжлал ихээхэн нөлөөлснийг тэд нэгэн дуугаар баталдаг.
Зохиогч: Урлаг
Өмнөговь аймгийн Баян-Овоо сумын иргэн Ө.Сүхбаатарт урьд өмнө мэдэгдээгүй монгол ардын уртын дууны баялаг түүвэр хадгалагдаж байжээ. Тайж удамтай Ө.Сүхбаатарт энэ үнэт өв өвөг дээдсээс нь уламжлагдан ирсэн бөгөөд “Социализмын үед үзэл сурталд харш хэмээн пдуулагдаж байгаагүй, олонд түгж дэлгэрээгүй олон сонирхолтой дуунууд энэ түүвэрт бий” хэмээн Ө.Сүхбаатар гуай ярьсан байна.
Хүн төрөлхтнийг дуу, хөгжим хэмээх гайхамшигт урлагаас нь ангид салгах аргагүй мөнхийн холбоотой гэдгийг монголчууд дэндүү сайн мэддэг, мэдэрдэг билээ. Улс, үндэстэн бүрийн дуу хуур нь өөр өөрийн өнгө, хөг аялгуу, тухайн ард түмний оршин байгаа газар нутаг, байгаль дэлхий, түүх соёл, ёс, зан заншлын илэрхийлэл нь болж байдаг. Хүмүүн төрөлхтөн, өөр үндэстэн, ястнууд дуу, хуур, хөгжмийн хөг аялгууны ид шидээр ямар ч хэл ярианы тусламжгүйгээр бие биенийхээ зүрх сэтгэлийг ойлгож мэдэрдэг нь үнэхээр гайхалтай.
Євгөн:
Зээ Жаргалтайн дэлгэр зуныхаа сард нь
Жигүүртэн олон олон шувуу та мину зээ
Гадаад их далайнхаа дундаас
Ганганан гунганасаар юундаа ирнэ вэ?
Ард түмэн “Эртний сайхан” уртын дууг сүлд дуу гэж нэрлэжээ. “Эртний сайхан” гэдэг уртын дуу бол эрт үес уламжлан ирсэн дууны нэг юм. Энэ дууг хуучцуул “Чингисийн төрийн сүлд дуулал” хэмээн ихэд хүндэтгэж байжээ. 1930-аад оны үеэс дуулахаа больж мартагдаж байсныг 1936-онд алдарт дуучин Магсар хурцын Дугаржав уртын дууны түүвэр ном бичихдээ түүндээ оруулсанаар өнөө үед өргөн барьсан гавьяатай. Мөн МУГЖ, Ж.Дорждагва 1970-аад онд Уртын дууны түүвэр бичихдээ “Эртний сайхан” дууны үгийг тухай үеийн үзэл суртлын байдалд зохицуулан өөрчилжээ.
Монгол ардын уртын дууны гайхамшиг нь дахин давтагдашгүй. Монголын өргөн уудам тал нутаг Монгол хүний хоолойны цар хүрээнд нөлөөлсөн бөгөөд өөрөөр хэлбэл нүүдэлчдийн өдөр тутмын амьдрал дундаас үүссэн аялгуу гэж хэлж болно. Уртын дууны түрлэг нь ард түмний амьдрал дундаас урган гарсан утга агуулгатай байхаас гадна үгийг нь зохиогч, аяыг нь бичигч гэж байдаггүй билээ.
Монгол ардын уртын дуу нь дэлхий дахины ардын дууны шинж төлөвтэй харьцуулан үзэхэд нэн өвөрмөц, гайхам сонин урлаг юм. Уртын дуу гэгч уудам тэнэгэр нугалаатай, олон янзын уянга төгөлдөр чимэгтэй, хүний сэтгэлийг догдлуулан хөгжөөгч аялгуу билээ. Уртын дуу нь дотороо айзам, урт, бэсрэг гэсэн төрлүүдтэй. Монгол түмэн бидний өвөг дээдэс уртын дууг “Айзангийн гучин хоёр, хангайн найм” гэж ялган хувааж байжээ.
Жаа, Энэ л уяхан замбуутивийн наран
Илхэн бүхний дээгүүр
Мөхдөлгүй дэлгэрч түгэн
Мандаж мандсаар байдаг л билүү дээ, та мину зээ.
Монгол улс анх үүссэн Хүннүгийн үеээс уламжлагдан ирсэн морин хуур гэгч хөгжмийн зэмсэг нь гэрийн хөгжмөөс тайзны хөгжим болон хөгжиж дэлхийн олон улсад сурталчилаад зогсохгүй энэ гайхамшигт хөгжмийн зэмсгээ Монгол улс НҮБ-ийн ЮНЕСКО-д “Дэлхийн оюуны биет бус соёлын өв”-өөр бүртгүүлсэн нь гайхамшигта
Зураач, уран барималч Б.Алтанчимэг амьтны яс, эврээр морин хуур урлажээ. Уг морин хуурын царны хэсэгт 20 үхрийн далны яс орсон бол ишийг нь янгирын эврээр, толгойг нь аргаль, угалзын эврээр, чихийг нь оонын эврээр хийжээ.