Сэсэржаагийн Дамчаа

Алдарт дууч С.Дамчаа нь 1899 онд хуучин Цэцэнхан аймаг одоогийн Дорнод аймгийн Халх гол сумын нутагт төржээ. Эцэг Сэсэржаа нь тэр үеийн То вангийн хөгжмийн сургуульд дуу хөгжмийн багш, уг сургууль нь жилд 1 удаа зуны дэлгэр цагийн эцсээр болдог хошуу найранд дуулж хөгжимдөх 12-14 насны 8 дууч 8 хөгжимчин хүүхдийг найр болох өдрөөс 45 хоногийн өмнөөс бэлтгүүлдэг.

Сэсэржаа нь нутаг хошуундаа нэр хүндтэй нэгэн. Тэднийх "Үүлэн бор" нэртэй сайн морьтой юмсанж. Гэтэл тэр морийг нь сумын занги Арслан хүнд, Тамгын түшмэл Намсрайшүрэн нар арга сүвэгчлэн гуйхад өгөөгүй учир тэр өс хонзонгоор Сэсэржаа нь өртөөнд хөөгдөж Цагаан нуур, Таван овоо, Түгээмэл, Чоно гол, Цоргодол, Цагаан зэрэг газруудад удаа дараа өртөө залгуулж Арслан, Намсрайшүр 2-ыг амьд байгаа цагт нутагтаа буцаж очихгүй хэмээн тангараг өгөн нутгаасаа гарч өөр хошуунд нутгалсаар хожим одоогийн Хэнтий аймгийн нутагт суурьшсан ажгуу.

Сэсэржаа хааяа Богдын ордонд уригдан ирж их хурим, төрийн найранд хөгжим дуу үүсгэх чуулганд хааяа оролцдог байжээ. Харин Дамчааг 7 настайгаас нь сахил хүртээж хийдэд суулгажээ. Иймд хэдийгээр ааваа дагаж хөгжмийн сургуулийнхан дээр очиж дуулж хөгжимдөхийг сонсох боловч тэр үед нь "Хувраг хүн дуулбал хувхайрахын дохио, Хув ямаа майлбал үхэхийн дохио" гэж сургаж байсан тул сонирховч сурах боломж хомс байжээ. Дамчаа То вангийн хошууны хийд тартал төдий л дуу сурсангүй. Багш ламаасаа нууж "Тохой зандан мод", "Гунан хар" зэрэг богино дуунуудыг сэм сурч хааяа нууж аялна. Харин 1917онд 18 насандаа Цэцэнханы Ахай Гүнгийн хошуунд ирж Донойн Омбонэрэн, зэнэ Дамдин нартай танилцан дуу хөгжмийн сонирхолыг хөгжөөжээ. Омбонэрэнгээр "Цэвцгэр хурдан шарга" Зэнэ Дамдингаар "Эр бор харцага", "Дөрвөн цагт" зэрэг дууг заалгажээ. 1934 онд анх Улаанбаатар хотод ирээд Улсын театрт концерт үзэж сэтгэл нь ихэд сэргэсэн тул ийм сайхан газар орж дуулахсан гэсэн хүслийг төрүүлжээ. Тэр концертонд "Уяхан замба тив"-ийг Түдэв хуурдаж Төмөр дуулж байсан ба Дорждагва "Тунгалаг тамир" гэдэг дууг дуулж байжээ. Ингээд сонирхолоо дагаж 1938 онд дуучин Дугаржавд шалгуулан театрт дагалдан дуучин болов.

Энэ үеэс л дуучин Самын Гомбо, М.Дугаржав нараар дуу заалгаж улмаар театрын жинхэнэ дууч болж бие даан концертонд орж эхэлжээ. Дамчаа гуай газар газрын дуучдын янз янзын аяыг тэр хэвээр нь сурч дууг аль сонгодог түгээмэл аялгуугаар дуулахыг хичээдэг дууч юм. Дамчаа гуай ардын дууг сайхан дуулахаас гадна уртын дууны сайхан аялгууг дуурайлгаж шинэ аялгуу зохиодог хүн байж. Түүний зохиосон "Хэрлэн баян улаан" хэмээх дууны аяыг "Их сайхан халиун" гэдэг дууны хэлбэрийг авч эхлээд өргөн тэнүүн байдалтай гаргаж байгаль нутгийн сайхныг бахдан харуулахыг хичээсэн гэж дуучин өөрөө хэлсэн байна. Лувсанжамц үгийг зохиосон энэ дуу нь 3-н мөр шүлгээс бүрдсэн 4-н бадаг бөгөөд :

Дамчаа гуай дуулах арга барил, дууч хүний онцлог аливаа дууг өөрийн болгож эзэмших талаар ярихдаа: