Ч.Лодойдамба Тунгалаг тамир роман нэгдүгээр бүлэг

Нэгдvгээр бvлэг

Олноо өргөгдсөний дөтгөөр оны зуны эхэн сарын нэгэн өдөр Их тамирын хойгуур гарсан замаар гуч орчим насны хар хүн нилээд ачаатай морин тэрэг хөтлөөд явж байв. Нар салхинд гандаж, хир хөлсөнд нэвтэрч урагдсан дээлээ есөн өнгийн юмаар нөхсөн болохоор ямар эдээр хийсэн нь мэдэгдэх аргагүй ажээ. Ханхар дөрвөлжин мөрөндөө утаа болсон цахиур буу хөндлөн үүрч, даахирсан бүдүүн хар гэзгээ дарайсан хуучин хөх ямбуу алчуураар шуужээ. Шороонд буурал болсон өтгөн хар хөмсгөн доорхи том гэгчийн дүрлэгэр нүд нь удаан цавчилж, хөлс дааварласан хүрэн нүүрэнд нь урт замын алжаал илэрч, гүн бодолд автагдан хүрлийхийг харвал ядарсан буюу уурласан алин болох нь мэдэгдэмгүй ажээ. Энэ хүн дахин дахин эргэж харан, заримдаа зогсон, ачаагаа засан явсаар оройн нар уулын толгой шүргэх үед замаас гарч голын эрэг чиглэв. Ингээд ногоон зүлгэн дээр очоод буугаа эвтэйхэн гэгч нь авч шийрлэн тавиад, тэргээ буулгаж, морио чөдөрлөн тавив. Тэрэгнийхээ сүүдэрт тавтай завилан суугаад өврөөсөө мод толгой гаргаж тамхиа татаж утаагий нь алгуурхан үлээн гаргах зуур ногооны үзүүр имрэн оролдоно. Энэ хүнийг Эрдэнэ гэдэг. Засагт ханы хошууны Олгонууд отгийн хүн. Уулаас эцгээс ах дүү хоёул бөгөөд багадаа өнчрөн айл дамжин зарагдаж бор хоног өнгөрүүлэн явжээ. Дүү нь Төмөр гэгч хүн бий. Арван зургаан насандаа шилийн сайн эрчүүдтэй нийлж удалгүй эрмэг зориг, эр чадал ухаан санаагаар гайхагдсан «Засагт ханы цахиур Төмөр» гэж алдаршин халх дөрвөн аймаг, шавь тавд домог мэт яригддаг болжээ. Өнөөгөөс гурван жилийн өмнө Төмөр ахындаа гүн шөнө үл таних хоёр хүний хамт ирж уулзаад үр шөнө салахын үед явжээ. Тэгэхдээ цоохор ембүү, оросын цагаан хааны цөлхөөв гучаадын хамт өгчээ. Түүнээс хойш ах дүү хоёр учраагүй зөвхөн л сургаар амьд мэндээ мэдэлцэж байжээ. Харин сүүлийн жил гаруйн дотор Эрдэнэ дүүгийнхээ тухай ямар ч сураг сонссонгүй.

Эрдэнийн өөрийн нь хувьд гэвэл багадаа Доной тайжийн хонь хариулж, хурдан морий нь унаж байхдаа хүү Чулууны нь бичиг заалгахын далимаар бичиг сурч, уулаас ухаан сэргэлэн болохоор «Оюун түлхүүр», «Цаасан шувуу», «Гурван улсын бичиг», «Алтан товч»-оос эхлэн олдсон юм бүхнийг уншин гуйсан хүнд өргөдөл, захиа бичиж удалгүй «Бичээч Эрдэнэ» гэж нутагтаа алдаршжээ.

Арван найман насандаа нутгийн Долгор гэдэг бүсгүйтэй дэр нийлүүлэн гэр барьж амьдрав. Бас арваад сарлаг, хоёр гурван унах морь, хэдэн хоньтой болжээ. Эрдэнэ бусад хүн шиг зовохдоо зовж, өлсөхдөө өлсөж, баярлахдаа баярлаад, хорсохдоо хорсоод амьдарч болох байжээ. Гэтэл шинээр ширээ залгасан засаг хаан Гомбожавын зан авир ширүүн, ард олныг зовоох нь хир хэмжээнээс хэтрэхэд чуулган дарга, монгол манж зургааныг дамжин заргалдав.

Гэвч ноёнтой өшөөтэй бол хонгогүй, нохойтой өшөөтэй бол хормойгүй гэдэг дэмий үг биш болохоор Гомбожав хошууны хөрөнгөөр хөлөө хүрэх газар бүхэнд хээл хахууль цутгаж байгаад эзэн ноёнтойгоо харгалдсан тэрсүүд албатыг Улиастайн бат гүнд орхив. Тэнд үс, бөөсөндөө баригдан жил гаруй болж байтал монгол улс манжаас тусгаарлан богд Жавзандамба хутагт төр шашныг хослуулан баригч нарангэрэлт түмэн наст эзэн болоод өршөөл түгээж Эрдэнэ гяндангаас гарчээ. Бат гүнд сууж байхдаа дүүтэй нь хамт Говь мэргэн Вангийн ноён сүргээс таслан хөөж, Цэцэн Сартуулын хошуунд дамжуулж байсан нэг эртэй дайралдаж Төмөрийн тухай өдий төдий домог шиг яриа сонсжээ.

«Морины сайныг харуут таньдаг, санаа нь сүү шиг чадал нь хархул шиг эр дээ. Долоо хоногийн өлийг дуулж байгаад давдаг хүн, далан өртөө газрыг дөрөөн дээрээ туулдаг эр» гэх зэргээр Төмөрийг шагшин магтжээ.

Эрдэнийг нутагтаа очиход нь хорссон хааны хавчлага байж суухын аргагүй болоход нь албан татвар, аль нэгд өчүүхэн хөрөнгө хамж өгөөд ганц морин тэргэнд юмаа ачиж Богдод мөргөхөөр эхнэр хүүхдээ дагуулан хүрээний зүг зам хөөжээ.

Эрдэнэ тамхиа хэд дахин шунаг сороод, ирсэн зам руугаа харлаа. Тэртээ хөтлийн наад руу орсон замаар хүүхэд эхнэр хоёр нь гэлдрэн алхсаар ирж явааг хараад, мод толгойгоо галтай нь түрийлэн босож ачаагаа буулган яг л дээл шиг нь түмэн нөхөөс болж утаанд шарлан дарайсан жижиг майхнаа босгоод аргал хормойлж түүн, гурван том чулуу тулан галлаж цай чанав.

Жалавчин тогоотой цай цайран буцлах үед эхнэр хүүхэд нь ч ирлээ. Долгор замдаа түүсэн аргалаа асгаж хормойгоо сэгсрээд хөлөө жийн суув. Алсын аян, замын шороо, хурц наранд борлосон энэ эмэгтэйн царайнд алжаалын тэмдэг тодорхой авч эхийнхээ дууг сонссон ботгоны нүд шиг тормолзсон болох хар нүдэнд нь залуугийн гал, хөдөө талын бүсгүйн гоо жавхлан тодорхой ажээ.

–          Хүү маань явж өгдөггүй шүү гээд инээмсэглэхэд нь жигдхэн бөгөөд дун цагаан шүд яралзав.

–          Чи минь амарч үз. Би домбоо зайлаад цайгаа уудалж орхиё гээд Эрдэнэ тэргэн дээлээс гуулин домбо аваад жаргаж байгаа нарны гэрэлд гялтганан мяралзах голын зүг явлаа.

Доторхоо огт нуухгүй гэсэн мэт тунгалаг голын эргэн дээр явган суугаад домбоо зайлах зуур «Ус харсан хүн уйддаггүй» гэж сонссон нь Эрдэнийн сэтгэлд орж нүүрээ угаагаад дотоод хормойгоороо арчив. Босож шууд явсаар галын дэргэд ирээд оволзон буцалж байгаа цайнаас жижиг төмөр шанагаар хутгаж «Тайшир хан минь» гэж шивэгнэн баруун зүг өргөснөө дахин хутгалж «Хангай дэлхий минь» гээд өмнөх түнхгэр ногоон уул өөд өргөв.

Хол замд ядарсан гурван хүн ногоон зүлгэн дээр чандмалан суугаад үнэр нь ханхалсан замбай аяга дүүрэн зуурч бөөрөнхийлөн базаж хормой дээрээ тавиад аягандаа хар цай дүүргэж аваад идэж ууж байхдаа хорвоогийн бүх зовлонг умартаж, өнгөрсөн ирээдүйн гунигт явдлын тухай огтхон ч бодолгүй хөгжилдөн инээлдэж, хөхрөлдөн ярилцав.

–          Ааваа, Богдын хүрээ хэзээ орох вэ? гэж Батын асуухад Эрдэнэ зажилж байсан гурилаа залгиж, хойноос нь цайгаа балгаснаа

–          Удахгүй. Харин чи өнөөдрийнх шигээ хашигнаад байвал хүрээ улам холдоно шүү гэлээ.

–          Би явъя гээд л байхад энэ хөл чинь ядраад болохгүй юм гэж Бат гомдолтой хэлэхэд эцэг эх хоёр нь хүүгээ өхөөрдөн инээв.

–          Баруун гарт өнгөрдөг том чулуу, нөгөө Тайхар чулуу гэдэг мөн үү? гэж Долгор асуув.

–          Мөн. Аварга эд шүү.

Эгийн давааны цаана байдаг могойн зам гэгч харагдсанаас эхлэн Тайхар чулууны тухай домгийг эхнэр, хүүхдэдээ Эрдэнэ ярьж өгсөн билээ. Гайхамшигт гэгээний ид шидэнд биширсэн Долгор тэр мундаг чулууны хойгоор гарахдаа гурван халуун амиа даатган хэдэн удаа сунаж мөргөжээ.

–          Ээжээ, та хэнд мөргөж байгаа юм бэ? гэж дэргэд нь зогсож байсан Бат асуув.

–          Зая гэгээнд мөргөж байна хүү минь гэж эх нь шивэгнэн хариулав

–          Юу гэж мөргөж байгаа юм бэ?

–          Бид гуравд буян заяа хайрлаач гэж мөргөж байна ээж нь

–          Надад мөсөн чихэр гуйгаарай ээжээ

–          Миний хүү өөрөө мөргө

Бат cөхрөн сууж хэд дахин мөргөхдөө амандаа «Гэгээн минь надад мөсөн чихэр хайрлаач» гэж торжигнууллаа.

Өнгөрсөн жил Доной тайжийн хурдан хээрийг наадамд унаж түрүүлээд ирэхэд нь тайжийн авгай жижигхэн мөсөн чихэр өгчээ. Түүнээс хойш ертөнцийн хамгийн сайхан юм бол мөсөн чихэр гэж Бат боддог болсон ажээ.

Ингэж эх хүү хоёр талын дунд байгалийн гайхамшигт хүчээр сүндэрлэн боссон Тайхар чулууг бишрэн өнгөрсөн юм.

–          Аав аа, та тэр чулууг орхимжоороо оосорлож үүрээд явж чадах уу? гэж Батын асуухад эцэг нь өхөөрдөн инээмсэглэснээ толгойг нь илж:

–          Аав нь төрийн хар хүн болохоор орхимж байхгүй. Бас тэгээд Зая бандид шиг тийм ид шид ч байхгүй гэлээ.

Бат бодолхийлэн баахан сууснаа «Аав аа ид шид гэж юу байдаг юм бэ?» гэж асуугаад эцгийнхээ нүүр рүү нүдээ цавчлан харлаа.

–          Ид шид гэж үү? үлэмж чадалтай юм байдаг. Ид шидтэй хүн бол гээд нүдээ аньснаа ингэх зуур л бид гурвыг Богдын хүрээ хүргэж орхино гэж Эрдэнэ хэлэв.

–          Та ид шидтэй болохгүй яасан юм бэ? Ид шидтэйсэн бол ядрахгүй нүдээ ингээд л гээд Бат нүдээ тас аньж үнэхээр нисэж яваа юм шиг гараа сарвалзуулан хэсэг байснаа хөл ядрахгүй хүрээ орчихно шүү дээ. Тийм ээ ээж ээ гээд гомдолтой инээмсэглэв.

–          Аавд нь зав болоогүй юм гээд Эрдэнэ хүүгийнхээ нар тоос үнэртсэн толгойг үнсэв.

Бат байн байн «яагаад?» гэж асуугаад эцэг эх нь хүүгийнхээ гэнэн цагаан ярианд баясан инээж утаа болсон уранхай майхны дэргэдээс баяр цэнгэлийн хөгжилтэй дуу цууриатан, шуугиан урсаж байгаа Тамирын голын чимээнд өчүүхэн ч гэсэн хандив болж байв. Хүн жаргалын төлөө төрдөг болохоор ямар ч хэцүү бэрх амьдрал гашуун зовлон, баясах сэтгэл, жаргалын эрмэлзлийг нь ширгээн хатааж чаддаггүй. Энэ ч учраас хатуу амьдрал, нүсэр зам, энэ гурвын баясан цэнгэх сэтгэл, хомс хүнсээ идээд залуугийн цаг, хайрын галаар ядралаа умартан амарч байхад нь оргилон гарах бяцхан зовлон авчирч өгөхийг мэдэхгүй дүнгэр дүнгэр ярилцан хөгжиж байтал үдшийн бүрэнхий дуусаж үнэгэн харанхуй эхлэхэд тэнгэрт түг түмэн од гялалзан, Тамирын хөндий дагаж яруухан үнэр анхилсан сэрүүн салхи сэвэлзэнэ.

            Эрдэнэ морио авчирч, урт дээсээр аргамжаад нутгийн зүг харж зогссоноо: «Тайшир хан минь, Тарлан хайрхан минь, Атаа таван тэнгэр минь, ачит Гомбо минь» гэж алгаа элгэндээ хавсран шивгэнэн залбираад майхандаа орж удалгүй гурван цагаачин гүн нойрондоо цохигдон унтжээ.

Үүр шөнийн завсраар Эрдэнэ босож, дээлээ нөмгөн нөмөрч гараад харвал аргамжаатай морио алга болсон байхад гүйн очвол чөдөр нь аргамжаатайгаа байв. Эрдэнэ цааш харах гэтэл өмнөх хар уул томорсоор ойртоод ирэх шиг болоход гэдрэгээ хоёр алхав. Хэсэг гөлрөн зогссоноо хүндээр шархадсан хүн эцсийн хүчээ шавхан алхаж байгаа юм шиг хэд алхаж хар чийгэнд нэвт норсон гурамсан чөдрийг атгаж, тэртээ баруунаа бараантан харагдах уулсын дээгүүр ширтэн «Тайшир хан минь, Атаа таван тэнгэр минь, Гомбо минь харахгүй яагаав дээ» гэж шивэгнэв.

Эрдэнийг босоод гарахад сэрсэн Долгор орж ирэхэд нь өндийж:

–          Тэнгэр сайхан байна уу? гэж асуув.

Эрдэнэ майхны үүдэнд дуугүй зогсож байснаа аргамж, чөдрөө майхны хаяа руу шидэж «хулгай аваад явчихжээ» гэж хэлэв.

—               Юу. Морийг минь уу? гэж хашгираад Долгор босон харайв.

—               Тийм гээд Эрдэнэ дэвсэж унтсан өнгөгүй гудсан дээрээ суув.

—               Одоо яадаг билээ. Хүний газар гүний нутагт гахай явган хаачих билээ хэмээн Долгор уйлахад нулимс хацрыг нь даган урсав.

Энэ майханд орсон зовлон надад падгүй гэсэн юм шиг Тамирын гол жигдхэн шуугиж, дорно зүгээс улам тодорч байгаа үүрийн гэгээ нойрссон ертөнцөд шинэ өдөр мэндэлснийг баяртай тунхаглаж байв.

            — Уйлаад юу хийхэв дээ, хэрэггүй… за даа гээд Долгор руу харж инээмсэглэх гээд чадсангүй. Ам нь мурилзан өтгөн хар хөмсөг нь таталдсанаа мод толгойгоо авч тамхи нэрээд хэд дахин угсарч татлаа.

            «Одоо яах вэ» гэдэг мухар сохор асуудал Эрдэнийн сэтгэлд орж хоолойд нь тээглэн нүд нь байн байн харанхуйлж байв. Тэгээд уйлж байгаа Долгор руу нүдний булангаар харснаа бүсээ бүслээд, дахин эндээс босохгүй гэсэн бололтой тавтай завилж суув.

            — За хөө явгарсан болохоос үхсэн биш. Цай чанаж ууцгаая. Амьд хүн аргатай, аргалын гал цогтой доо гэж зуусан шүднийхээ завсраар шивэгнэн хэлэв.

            Эрдэнийн шанаа зангиран тавирч, нүд нь өмнөх газраас салалгүй ширтэн, үе үе хамар амаар нь цэнхэр утаа бургилан байхад Долгор хэд дахин юм хэлэх гэснээ больж гадагш гарлаа.

            Дорнод уулын оройгоос цацарч байгаа нарны гэрэлд ивгээгдсэн Тамирын хөндийн бөөн бөөн гялалзсан хар толбо намрын хамхуул шиг өнхрөн тоглож байв.

            Гал түлж байхдаа Долгор «Гомбо минь, Тайшир минь» гэж дахин дахин шивэгнэвч «Гомбо, Тайшир» хоёроос чухам юуг гуйж байгаагаа өөрөө мэдэхгүй байлаа.

II

 Эрдэнэ харь нутагт явгарсан гунигт шөнийн урьдах өглөө Тамирын хөндийд өөр нэгэн хэрэг гарчээ.

 Өмнvvрээ гарсан ялааг vмхэх гээд чадалгvй ангайж хоцорсон шувууны ам шиг голын баруун тал руу хойноос шааж орсон урт амны адаг, өргөн дэнж дээр дундаа хонины хашаатай чандмалан буусан гурван гэр хот айл харагдана.

 Баруун өмнөх том гэрээс хөх даалимбан дээлтэй хуучивтар луучин гутал өмссөн сийлмэл төмөр хэт билтэй, vйсэн иштэй хутга зvvсэн, гялалзсан дугуй бор царайтай, тогтож ядсан давхраа алаг хурц нvдтэй, бvдvvн хар гэзэгтэй хvн гарч ирээд дөнгөж тэмдэг орж байгаа vvрийн гэгээнд дөрвөн зvг найман зовхисыг ажиглан зогсов.

 Энэ хvнийг Итгэлт гэдэг. Одоо гучин хоёр настай. Итгэлт ямар ч язгуур угсаагvй. Эцгээс уламжилсан өв хөрөнгө бага боловч хайрга чулуу мэрэхээс бусдыг хийж байгаад Луу гvний хошууны тэргvvн баяны нэг болжээ. Арван есөн насандаа Далай чойнхор вангийн Лувсан тайжийн охиныг ёслон авч өмчинд нь овоо мал авсан нь хөрөнгөжихийн эх сурвалж болжээ. Гаднаа цөөн мал байлгаж бусдыг хэдэн хошуун ядуучуудад суурилан өгч хариулгадаг ажээ.

Итгэлтийн бvл гэвэл эхнэр Должин, арван настай хvv Хонгор, долоон настай охин Солонго ийм дөрвөн халуун амь билээ. Итгэлт vvрийн гэгээ цайхаас эхлээд vдшийн бvрэнхий болтол борви бохисхийхгvй юм хийж байдаг. Хавь ойрын хvмvvсээ ч яг тийм байлгахыг хичээдэг. Энэ ч учраас эхнэр Должин нь бусдаас тvрvvнд босоод, бусдаас тvрvvнд vнээгээ сааж билчээдэг заншилтай. Хэрэв аль нэгэн айлаас хожимдвол төд өдөртөө дуу шуугvй уурлан явдаг. Энэ зангий нь мэддэг зарц нар нь ч гэрийн цайны уур дуугарахаас нааш босдоггvй. Итгэлт хэсэг зогсож хэд дахин суниав.

– Должин оо. Хvvг босгоод vнээнд явуул. Сайхан өдөр болох нь гэж нарийхан царгиа дуугаар хэлээд хойт гэр рvv гvйн очиж өрхийг татаад

– Дулмаа, босвол дээр байхаа гээд зvvн гэр рvv алхтал гэрээс ахимаг насны авгай гарч ирээд өрхөө татлаа.

– Хойт жижиг гэрт Итгэлтийн адуучин Галсан, эхнэр Дулмаагийн хамт байдаг. Зvvн гэрт хоньчин Ням, эхнэр Хишигт зургаан настай охин Сvрэнгийн хамт байдаг.

Итгэлтийн нуруу намхан, туранхай боловч булчин шөрмөс болсон бие нь гvйж, vсэрч явахаар зориуд заяагдсан мэт бөгөөд нутгийнхан «дэвхрэг Итгэлт» гэж хочилдог. Итгэлт шогшсоор гэрийнхээ гадна очиход хvv Хонгор нь нvдээ нухлан гарч ирэв.

– Муу хvний нойр, мулгуу хvний шvлс гэгчээр нойрмоглоод, заяа нь орхисон тархи. Бушуухан vнээгээ хураагаад ир гэж тэртээ хойт энгэрт идэх нь идэж, хэвтэх нь хэвтэж байгаа сарлаг хайнаг голдуу vхэр рvv заав. Хонгор бургасан шилбvvр авч мордон гvйх гэхэд нь «Мод битгий уна, заяа нь орхисон тархи» гэж эцэг нь зэмлэн зогсов.

Итгэлт Тамирын нөгөө талын модтой уулын ард идэж байгаа хоёр морийг ажиглан харснаа шууд явж хонины хашаагаа нээв. Энэ vед Ням бvсээ бvсэлсээр ирээд «Сайхан унтав уу? Улс бид хоёрын хэн нь баян Итгэлт, хэн нь хоньчин Ням гэдгийг тааж олох гэж зvдэрдэг бололтой» гэж бvдvvн паргиа дуугаар хэлэв.

– Тааж л байг гээд Итгэлт хоолойдоо зальтай инээснээ Ням гуай, Пvрэв тайжийн адуучны сураглаж явсан хоёр тэр байна гэж нөгөө хоёр морийг заав.

– Барьж аваад, ирж автал нь хонинд талхиж орхих юмсан гэж Итгэлтийн бодлыг нь таасан мэт Ням хэлэв

– Адуу ирэхээр та мордоод хөөгөөд ир л дээ,орж айраг ууя гээд Итгэлт гэрийнхээ зvг явахад Ням дагав

– Хонгор хvv гvйсээр гvн жалганы эхээр гарах гэтэл ёроолд ямар нэгэн дуу гарахад зог тусан зогсож харлаа.

– Дvv минь гvйгээд ир гэж тэртээ дороос бvдvvн дуутай хvн дуугарав.

– Ажиглавал тэр дор хvн гэхэд ч бэрх биш ч гэхэд бэрх нэг юм хөдөлж байв.

– Дvv минь битгий ай. Ах нь нэг ядарсан хvн байна гэж паргисан дуугаар хэлэхэд Хонгор жалга руу орж ойртон очив.

– Ах аа, та хvн vv? гэж толгойгоо далжийлган нvдээ жартайлган ширтэж байгаад асуув.

– Би хvн. Дvv минь хvрээд ир

Тэр бол аргагvй л хvн байлаа. Чингэхдээ хоёр гаргvй хvн хэвтэж байв. Хир хөлсөнд баригдаж vс сахал нь ургаад эрэг мөргөж байгаад гарсан сарлагийн бух шиг болсон тэр хvний нvvрэнд хоёр нvд гялалзах ажээ.

– Эр хvн, эр хvнээсээ айх хэрэггvй гээд тэр хvн инээмсэглэв.

– Би айгаагvй гээд хvv эвгvй юм гарвал буцаад зугтахад бэлхэн алгуурхан ойртов.

Хатсан ширэн хөнжил дотор зөвхөн толгойгоо гаргаад хэвтэж байгаа тэр хvний нvд гялалзан, цэлмэг хөх тэнгэр өөд цавчилгvй ширтэж байв.

– Ах аа, та бос л доо

– Ах нь босож чадахгvй

– Яагаад босож чадахгvй байгаа юм бэ?

Тэр хvн хэсэг дуугvй болж, нvднийхээ булангаар Хонгорыг ширтэв.

– Ах нь ширлэгдсэн хvн. Луу гvний тамган дээрээс оргоод энд ирлээ. Хvн мэдвэл намайг барьж аваад ална. Гэвч эрх хvн эр хvндээ хайртай байдаг болохоор ахдаа тус болох байх гэж итгэж байна гэлээ. «Эр хvн эр хvндээ хайртай» гэдэг vг Хонгорын сэтгэлд харван орж, баяртай инээмсэглэн, ихэмсгээр хоолойгоо тvрж засаад:

– Би танд яаж тус болох вэ? гэж хиймэл бvдvvн дуугаар асуугаад хажууд нь тулж очив.

– Дvv минь хурц хутга, чадвал дээл хувцас, хазаар, идэх юм авчир. Харин ахыгаа хэнд ч хэлж болохгvй гээд тэр хvн инээмсэглэж том хар нvдээ ирмэлээ.

– Би ч эр хvн. Та ч эр хvн. Зодсон ч хэлэхгvй. Бvгдийг аваад ирнэ гээд Хонгор явах гэснээ

– Ах аа. Би урьдаар vнээгээ аваачиж өгнө. Та хvлээж байгаарай. Би заавал ирнэ гээд гvйн одлоо.

Ширтэй хэвтэж байгаа энэ хvнийг цахиур Төмөр гэдэг. Өнгөрсөн намар Луу Гvний ноён сvргээс тасалж хөөгөөд гэнэт vерлэсэн Тамирын голд мориноосоо салж vхэхийн даваан дээр аврагдахын хамт баригдаж хэд хоног жанчигдан байцаагдсан боловч нутаг ус, нэр алдраа хэлсэнгvй. Хэд хэдэн хvн таньж гэрчлэхэд нь «Та андууран нvгэл хурааж байна» гээд хэв нэг инээмсэглэж байжээ.

 Хулгайч хvн хошуу нутгаа хэлбэл уг хошуу чирэгдэж төлбөр төлж олонд зовлон тариад жигшигддэг болохоор шилийн сайн эр баригдахдаа нэр ус, нутаг хошуугаа хэлэхгvйг хичээдэг.

 Төмөр эр зааж, эрvv шvvлтийг шvд зуун давж, vг дуугараагvй боловч адуу хөөсөн хэрэг нь даанч ил болохоор ширлэгдэж жил шахам болоод хоёр хоногийн өмнө оргож бөмбөрсөөр урд шөнө энд иржээ.

 Төмөр хэдий чадалтай боловч биенд нь баригдаж хатсан шир, өл хоолгvй амь тавьсан тэнцэл хамаг хvчий нь шавхаж ухаан бодол нь уймарч туйлдсан vедээ Хонгортой дайралджээ. Хvv vнээгээ гэртээ ойртож очиход адуу манаад уургаа чирэн гэлдэрсээр гэрийн зvг явж байсан Галсантай уулзав.

– Хонгор хvv сайн хонов уу?

Хонгор хариу дуугарсангvй, дэргэдvvр нь өнгөрөв. Жалганд байгаа хvнд ямар аргаар хэнд ч мэдэгдэлгvй тус хvргэх билээ гэхээс өөр бодол байгаагvй болохоор Галсантай яриа дэлгэх зав ч хvсэл ч vгvй байжээ.

– Юунд дуугаа хураачихаа вэ? Ахаас гаваг хvрдээ юv гэж Галсан асуугаад инээв.

Галсанг гэртээ ороход Дулмаа хувингаа бариад vнээндээ гарах гэж байв.

– Дулмаа чи задарч байна шvv

– Яагаав вэ?

– Yргэлж ахаар өрхөө татуулж байх юм. Илжиртлээ унтаад буянтай хvнийг зарж байж заяа буянаа гөвчихнө шvv золиг минь. Чи буянгий нь даахгvй шvv

– Гөвчихнө байгаа гэж айх заяа буян надад байхгvй гэж Дулмаа хөгжvvн инээмсэглэн хэлээд хаалгаа тас хийтэл хаяад гарлаа.

– Тэнэг гичий гэж Галсан хойноос нь хашгираад барьж ирсэн цардмал цуваа ор руу ууртай чулуудав.

Хонгор vнээ саах, унага барихыг далимдуулан аавынхаа хурц хутга, одончуу цув, хазаар, гvзээний булан тос зэрэг юм цуглуулан гэрээсээ нилээд зайтай газар нууж амжив. Ингээд сувай адуу гилэх замдаа юмаа аваад явж байтал билчээсэн хонины хойноос дагаж явсан Дулмаатай дайралдав.

– Наадах шуудайтай чинь юу вэ? гэж Дулмаагийн асуухад хvv хөмхийгөө зуун, ташуураар чимээгvй гэж дохио өгөөд ойртон очив.

– Эр хvн эр хvндээ хайртай

– Юу, эр хvн, эр хvндээ хайртай гэнээ гээд Дулмаа тачигнатал инээх зуур юмы нь ажиглан харснаа чи хээр эрхлэх гэж явуу юм уу хэмээн асуув

– Эгч ээ хэнд ч битгий хэлээрэй

– Хэлэхгvй

Сувай адуугаа билчээрт гаргаж орхиод буцах замдаа Төмөр дээр очив. Гэтэл хуучин байрандаа алга байв.

– Ах аа, та хаа байна гэж аяархан дуудав.

– Хажуу талын эрэгнээс «би энд байна хvрээд ир» гэж дуудав. Хонгор хурц хутгаар удаан ноцолдож байж ширлэсэн ширийг салгав. Тэр хvнд дээл хувцастай боловч дээгvvр нь билчиж байгаа бөөсийг харах аргагvй ажээ.

– Ах аа ямар их бөөс вэ? Хонгорын асуухад босох гээд чадалгvй буцаж хэвтсэн Төмөр «Тайшир минь» гэж шивэгнээд нvдээ аньж алгуураар дөрвөн мөчөө хөдөлгөж эхлэв.

– Ахын нь толгой эргэж байна гэж шивэгнэв. Биеэ ийм хатуу ширэнд боолгож vдvvлсэн боловч өдий хол газар явж ирсэн энэ хvнийг харах тусам Хонгорын сэтгэл хөөрөн богино амьдралдаа олонтой сонссон «гэрт орж, гэгээнд мөргөдөггvй» сайн эрийн тухай ярианууд сэтгэлд ургаж байлаа.

– Та шилийн сайн эр vv? гэж Хонгор тэвчилгvй асуув. Төмөр нvдээ алгуур нээж, хvvг удтал ширтэж байснаа инээмсэглэх мэт болов.

– Чи Засагт ханы цахиур Төмөр гэж сонссон уу.

Өнгөрсөн жил тамгын жасаан дээр халх даяар цууд гарсан Засагт ханы цахиур Төмөр гэгч сайн эр баригдаад байцагдаж байна гэсэн яриаг сонсож билээ.

– Сонссон ах аа. Та цахиур Төмөр vv?

– Тийм. Би цахиур Төмөр.

Тvмэнд алдаршсан мундаг эрд тус болоод зэрэгцэн ярьж байгаадаа баярлан, нvдээ дvрлийлгэн марсайн инээв.

– Дvvгийн нэр хэн билээ?

– Хонгор. Луу гvний баян Итгэлтийн хvv гэж нарийхан дуугаар цовоо гэгч нь хариулав.

Удалгvй Төмөр босож дээл хувцсаа тайлан, заримы нь газар булж, зарим нь гvвж сэгсрэн өмсөв. Гадуур нь Хонгорын авчирсан одончvv цувыг өмсөөд бvслэв. Энэ гайхамшигт эрийн хөдөлгөөн бvхэн хvvд ер бусын юм шиг санагдаж байв. Ялангуяа гvзээний булан тосыг хэдхэн vмхээд алга болгож, ханцуйгаараа амаа шудран арчаад хоосон гvзээгий нь тэр хол шидэж орхих нь хэн ч хийж чадахгvй гайхамшигт юм мэт бодогдов.

– За дvv минь урт насалж удаан жаргаарай. Ах нь эр хvний ачийг хариулж чадна. Замын хvзvv урт, зааны хvзvv богино болохоор уулзана даа. Одоо дvv минь харь гэж Төмөр хэлэв.

Хонгор хутгаа авч мордоод гэрийн зvг сажлан явж байхдаа «эр хvн эр хvндээ хайртай» гэж давтан дахин дахин эргэж харсаар ирвэл зэлэн уяан дээр нь vл таних хоёр морь байлаа. «Манайд хэн ирээ юм бол» гэж бодоод гэртээ орвол ижилхэн хуучин шар чисчvv хантаазтай хоёр хvн том хултай айраг уун аавтай нь ярьж байв.

– Итгэлт гуай та шvvгдэж байхыг нь харсан бол яана. Хонгоны цус нvvр рvv урсаад байхад шvд нь хяхтнахаас өөр чимээ гардаггvй нохой доо. Цахиур Төмөр ч эрийн хувьд эр ээ. Барьж аваад ах нь мөч мөчөөр нь жиргэж байгаад мөлжиж орхино доо гэж нvvр нь батганд идэгдэж нvх болсон өргөн цээжтэй том хар хvн хэлээд паржигнан инээхэд нь их гэр доргих шиг болов.

Энэ хvнийг Бадарч гэдэг. Арван долоон наснаасаа Луу Гvний тамгын тахар хийсэн бөгөөд одоо гуч хvрчээ. Хэрэгтэнд хатуу харгис, бас тэгээд чадал хvч ихтэй долоон хошууны заан цолтой хvн. Тахар хийснээс хойш хээл, хахууль авч овоо хөрөнгөтэй болоод сvvлийн vед хvнийг «муу гуйлгачин» гэж дайрах нь улам олон болж байгаа билээ.

 Бадарч өнгөрсөн жил Төмөрийг усанд хөвж явахад нь бариад тамган дээр аваачиж өөрөө банздан, ширлэжээ. Тахар хийсэн vедээ олон хvнийг ширлэсэн бөгөөд тэд нараас оргож байсан хvнгvй. Гэтэл цахиур Төмөр оргожээ. Yvнийг бодох тутам хорсож байв.

Өнгөрсөн жил Төмөрийг банздаж байхдаа тvvний ган зориг тэсвэрт нь бахархаж байсан. Чоныг барьж авсан хvн эр чадалд нь бахархаж байгаад зовоох удаа байдаг. Төмөрийг банздаж байхад Бадарч яг л тийм байсан.

Бадарчийн хорин банзыг давж байсан эргvй. Гэтэл Төмөрийг дөч банздаад харахад нvд нь гөлөлзөн шvд нь тачигнаж байжээ. Ингээд Төмөрийг гяндан руу чирээд явж байхдаа «бузгай эр юм даа. Маргааш ах нь дvvгээ дуугаргаж чадна» гэж бардам хэлжээ. Маргааш нь хорь цохиод тvр зогсоход Төмөр амандаа хорь гээд хөлөө хөдөлгөж хэвтрээ засжээ. Бадарч улам хорсож нэг банз хугалсан боловч Төмөр бахь байдгаараа нvдээ гөлийлгөн шvдээ хяхтнуулан хавирч байв.

– Чи чинь чулуу юмуу, хvн юмуу?  гэж уурласан тахар асуухад Төмөр

– Жа би хоёр хөлтэй хохимой толгойтой хvн билээ гэж ёжлон хариулав.

Эцэст нь Төмөрийг Бадарч ширлэж байхад Төмөр нvдээ гялалзуулан шvдээ зууж байгаад «Оргоно шvv» гэхэд нь Бадарч ихэмсгээр инээмсэглэж:

– Муу гуйлгачин чи сачий чинь хvрвэл тэгээрэй гэжээ. Цагаан сарын шинийн нэгэнд Бадарч тарган хонины гуяа чанаж очоод том том огтлон өгөхөд нь Төмөр шир, шир зажлан идэх зуур «чи vс, сахлыг минь салгаж өгөхгvй юу» гэхэд

– Оргож гараад салахгvй юу гэж Бадарч тавлажээ. Гэтэл цахиур Төмөр оргожээ. Энэ нь Бадарчийн нэрийг нэгмөсөн хорлосон шившигтэй юм шиг бодогдоод яаж ийж байгаад Төмөрийг заавал барьж, алдсан нэрээ олж авах, ташрамд нь халх даяар цууриатсан сайн эрийг хоёр дахь удаагаа барьсан алдар зvvнэ?  гэж бодож байв.

Бадарчийн дор сууж байгаа намхан бvдvvн хvнийг Дамдин гэдэг. Өнгөрсөн жилээс эхлэн тамганы тахар хийж байгаа ажээ. Дамдинд Төмөрийг барих шунал байсангvй. Харин гэнэгvй явж байгаад цохиулчихаж магад гэж зурам давхисан ч цочиж, цогчиг дуугарсан ч сэрвэлзэн явжээ.

– Миний хvv малд явж байхад чинь ганц нэг явган нvцгэн хvн харагдаагvй биз?  гэж Итгэлд хөхvvрийн өмнө зогсож байсан Хонгороос асуув.

– Yгvй, ажаагvй гээд Хонгор толгой сэгсрэв.

Хонгорын амьсгаа давхцан, зvрх нь цээжиндээ багтан ядан цохилж «эр хvн эр хvндээ хайртай» гэж сэтгэлдээ шивэгнэн байв. Хөдлөх гэтэл хөхvvрийн өмнө байсан  саамын хувинд торж бvдрээд Бадарчийг мөргөж орхив.

– Ямар дvрсгvй хvv вэ. Тархигvйтээд байвал хөнгөлж орхино шvv гэж Бадарч хөмсгөө сvртэй зангидан бvдvvн дуугаар хvнгэнvvлэн хэлэв.

Хонгор Бадарчаас зайлан зогсож нохойд шахуулсан муурын нvдээр ширтэн биеэ хураав.

«Энэ лав намайг Төмөр гуайтай уулзсаныг мэдэж байх шиг. Би хэлэхгvй. Хөнгөлсөн ч хэлэхгvй. Ишиг шиг чарлахгvй, хурга шиг дуугvй байж байгаад л босоод явчихна. Эр хvн, эр хvндээ хайртай» гэж бодов.

– Чи муу хөнгөл дөө. Би ёо гэхгvй гэж Хонгорын хашгирахад нvдэнд нь доголон нулимс тунарав.

– Бэлтэй хvний ганц хvv гэсэндээ шөрмөстэй байна гээд Бадарч нvдээ жартайлган инээв.

– Миний хvv, том хvнтэй ингэж болохгvй гэж Итгэлт хvvгээ зэмлэсэн боловч дотроо «миний хvv ч яггvй эр болно доо» гэж бахдав.

– Ширтэй мөртлөө оргочихдог, аргагvй л сайн эр юм даа гэж Итгэлт толгойгоо алгуур сэжлэв.

– Yvнээс өмнө баригдаж байгаагvй юм шvv гэж Бадарчийн хэлэх дуунд ч «Гэвч би барьсан юм даа» гэсэн бардам өнгө тодорхой байлаа.

Итгэлт өнгөрсөн жил хошуу тамгын жасааны гянданд Төмөртэй дайралджээ. Эр хvн хэзээ нэгэн цагт эндэгдэл болж гянданд заавал ордог гэж урьдын хvмvvс ярьдаг болохоор «Юмыг яаж мэдэх вэ?» гэж бодсон Итгэлт ээлжээ өнгөрvvлэх гэж гяндангийн хуяг нарт хахууль өгч хагас өдөр тамгын жасааны гянданд сууж тэнд байгаа хоригдлуудыг хооллуулж байхдаа ширлvvлсэн Төмөртэй тохиолдож хоол өгөх зуур хэдэн vг ч сольжээ.

 Төмөрийн тухай яриаг сонсох тусам Хонгорын сэтгэл хэмжээлшгvй бахархал оволзон хөөрч «Төмөр гуай намайг эр хvн гэсэн шvv дээ» гэж бодогдож байжээ. Гаднаас Нямаа ааруул бувтнан хvлхсээр орж ирлээ.

– Та бvхний амгаланг айлтгая. Тарган тавтай зусаж байна уу?

– Сайн, сайн байна уу? сайхан бороо хур элбэгтэй сайхан зун болж байна. Бадарч тахар хаа хvрч явна даа?

– Цахиур Төмөрийг алдчихаад эрж явна. Нямаа гуай vзээд өгөхгvй юv гэж Бадарчийн хэлэхэд «Манай Нямаа гуай ч шарсан мах андахгvй шар зурхай ч даа» гээд Итгэлт ёжлон инээв.

– Хөгширсөн юм уу мэдэхээ болиод төөрөх нь их болсон байна билээ гэж Нямаа өврөөсөө нандигнан хэлхсэн есөн зоосоо гаргаж шившин vлээхдээ заримдаа нvдээ аньж, заримдаа хошуугаа цорвойлгон их л дvвчин дvр vзvvлэв.

– За даа хачин юм даа. Өөрөө л чиний гарт орох юм шиг буугаад байна. Хөл нь мухардаж, хар арслангийн аманд нар жаргахын өмнө орох бололтой гээд Нямаа зоосоо хэлхэж өвөртлөв.

Бадарч том хул айргийг нэг амьсгаагаар залгилж орхиод Дамдингаа дагуулан явжээ. Хонгор хэдийгээр Төмөрийг энэ муу хоёр барьж чадахгvй. Төмөр гуай эднийг далан дээрээс нь барьж далан гурав, гуян дээрээс нь барьж гучин гурав эргvvлээд шидэж орхино гэж итгэвч, сэтгэл нь зовон байн байн хойт жалга руу харж байлаа.

 Итгэлт адуучин нараа цуглуулж «тамган дээрээс цахиур Төмөрийг алдаж гэнэ. Адуугаа шөнө бvр хоёр хvн манаж бай. Хэдэн адуу ч яамай. Харин ганц нэгээрээ Төмөртэй дайралдвал осолтой гэжээ.

Итгэлтийнхээс гараад явж байхдаа «хөөрхий ах манийхаа аав шиг л бидний төлөө зовж байх ю» гэж Галсан хэлэв. Мань Итгэлт хоёр бодолтой хvн дээ. Алтаа бодоход авдраа бодно гэгчээр адуугаа бодоход манийгаа бодож байгаа юм гэж Нямаа ажиггvй хэлэв.

III

Зуны бvгчим халуун өдөр Богдын хvрээний махны зах дээр хvн тэсэж ч байхын аргагvй байдаг.  Хар батгана амьсгаа давхцуулж, золбин нохой хөлд тээглэн гасална. Цус тос хоёр нэвтэрсэн дээлтэй яргачид багил хар ваадангаар байн байн хөлсөө арчин «өөх идье гэвэл энд байна. Таван цулын шөл уух дуртай хvнд шинэхэн цувдай хямдхан өгнө», «Бvгчим байна бороо орж магад. Эрхтэн өвчvv, хошного авбал дээр биш vv»  гэх зэрэг бvдvvн нарийн хоолойгоор хашгирах нь дулдуйчны нэг хөгтэй унжирсан уншлага, гуйлгачны уянгалсан дуу, омогтой хvнд өшиглvvлсэн нохдын гаслахтай холилдон дасаагvй хvнд энд чухам юу болж байгаа нь ойлгогдохгvй ажээ.

 Урт сур барьсан мах хvргэгчдийн зарим нь махны бандан тvшин сураа шувтран хааяа нэг эвшээнэ. Зарим нь махны vнэ асуусан хvний хойноос бие биеэ тvлхэлцэн хошуурна. Энэ ер бусын шуугиантай захын зvvн талд өрөөсөн суга таягтай, хатанги цонхигор царайтай, уранхай хөх дээлтэй ерийн гуйлгачин залуу эр «олон тvмэн ах дvv нар аа, нигvvлсэн vзэж юм хайрлана уу?» гэж уянгалсан намуухан дуугаар хашгирч байв. Зарим хvмvvс тvvнээс сэжиглэн зайлж гарна. Зарим нь нэг хоёр улаан мөнгө гар дээр нь шидэж өгнө. Зарим нь өөх тос, боовны хэлтэрхий  өгөхөд хар хvvдийнийхээ амыг тосож хийлгэнэ. Зарим нь юу ч өгөхгvй мөртлөө сонирхон харж зогсоно.

 Богдод есөн цагаан тэмээ өргөж бэйсийн зэрэг шагнуулсан дотоод яамны тvшмэл Довчин саяхан авсан залуу эхнэрээ нvдийг нь бvлтэртэл гоёод эзэн ч андуурмаар ижилхэн хоёр гал зээрд морь унан махан захын хажуугаар өнгөрөв.

– Хөөрхий энэ ядарсан амьтанд юм өгөх юмсан. Өгчихмөөр юм байна уу?  гэж залуу эхнэр хэлэв.

– Хонгор минь ялихгvй зусар баяжихад саад. Хvрээний гуйлгачинг бид тэжээж барах биш гэж Довчин хэлээд эргэн тойрныг ихэмсгээр ширвэв.

Гэрэл өврөө уудалж урт аюуш хадаг гаргаад гуйланчин өөд хаяхад морь нь vргэж ухасхийхэд Довчин сандарч эргэн цулбуурдан тогтоож,

– Буян хишиггvй юманд гар сунгаж байж vхэх нь. Бас багшид барих гэсэн хайран хадгийг өгч орхих юм гэж зэмлэв.

– Битгий дэмий ярь, өгөхөд яадаг юм бэ? гээд Гэрэл ширвэв.

– Тийм, тийм гэж Довчин хошуугаа цорвойлгон сандран хэлэв.

Довчин хөрөнгө тvрж байж л Богдын засгийн ихсийн эгнээд орсон бөгөөд жилийн өмнө залуу эхнэр Гэрэлээгээ авчээ. Гэрэлийг хvчээр уйлуулж байгаад богтлон авсан боловч удалгvй Гэрэл хvvхэн байдалдаа дасаж, цаг өнгөрөх тусам Довчингийн хөрөнгөний бvрх эрхт эзэн болж, зан нь ширvvсэн хөгшин Довчин залуу эхнэрийн гарт атгагдав. Ингээд нэг мэдэхэд Гэрэлийн vг Довчинд Богдын зарлигтай адил болов.

Гэтэл морин давиран хөдлөхөд Довчин дагаж хөдлөв.

«Арван цагаан буян чинь дэлгэрч яв» гээд гуйлгачин хадгийг авч нандигнан өвөртлөв, өндөр хээр морьтой орос ланчуу буу vvрсэн хөх дээлтэй залуу эр захын өмнvvр гараад зvvн тийш явж байснаа гуйланчинг хараад зогсож, Хуяг уу даа гэж шивэгнэв.

Гайхан бодож нилээд ширтсэнээ ойртон очоод «Хуяг минь чи амьд уу?» гэж дуу алдав. Гуйлгачин тэр дуунд цочин хараад таньж «Амьдаар барах уу даа амьдрах гэж юм гуйгаад зогсож байна» гэхэд нvднээс нь нулимс дуславал ханцуйгаараа арчаад чичирсэн хоолойгоор «Чи сайн явж байна уу» гэлээ. Хоёр нөхөд элэгсэг дотноор золгов. Ядарч яваа хvн, таньдаг хvнтэйгээ уулзахдаа давхар баяр болдог. Хэцvv амьдралд хамт зовж танилцсан нөхөртэйгээ уулзаад сэтгэлд нь хур бууж, цэцэг ургасан. Хуяг юу ярьж, юу асуухаа мэдэхгvй балмагдан дэмий л «аа өө, тэгээд» гэж давтана.

– Чамайг чинь vхсэн гээд цэргийн лам бодийг чинь хөтөлсөн гэж ирсэн хvн хэлэв.

– Бvр тийм vv… ингэхэд нөгөө дайн юу болсон билээ?

– Тэр тухай яривал бөөн тvvх… өвгөн минь ингэж зогсоод яахав дээ. Энэ шуугиан, vнэр хоёроос зайлья.

Морио хөтлөн зэрэгцэн явж жижигхэн хятад дэлгvvрийн vvдний довжоон дээр сvvдэрт тавтай суув. Хуяг бол Сайд вангийн хошууны хvн. Олноо өргөгдсөний хоёрдугаар онд Богд Жавзандамба хааны цэрэгт дайчлагдаж хар цэргийн тvрэмгийллийг эсэргvvцсэн өмнө зvгийн тулалдаанд хатан баатар ван Магсаржавын даргалж явсан цэрэгт явжээ.

 Арга самбаа, зориг төгөлдөр энэ эр, дайнд сайн оролцож шилдэг цэргийн нэг болов. Хуяг анх Богд хааны цэрэгт дайчлагдан ирэхдээ чухам яах гэж яваагаа мэдээгvй, өөгий нь тааруулж байгаад оргож харих бодолтой байсан. Гэтэл сvvлдээ их монголын тулгуур төрийг байгуулах, өөрийн эзэн хаантай тусгаар улс тогтоох, харийн хvн монгол хvнийг захирах ёсыг vгvй болгох их vйлд оролцож байна гэж ойлгоод сэтгэл санаа нь сэргэж дайрах цэргийн өмнө давхиж, цог жавхлан нь бадарсан билээ.

 Ялангуяа хэдэн удаа ялсны дараа дайсан олон боловч «Богд Жавзандамбын аврал, монгол дахины хувь заяагаар сvр хvчин нь бадран ялна» гэж итгэж байлаа. Цахарын нэгэн гацаанд байсан хар цэрэг рvv уухай хашгиран дайрч сандран зугтсан цэргvvдийг мөрдөх хөөх vед гай болж зэрлэг суманд зузаан гуяараа шархдаад мориноос унаж ухаан алдаад хожим сэргэвэл харчин айлд байжээ. Тэнд сар гаруй хэвтэж эдгэрээд зэвсэг хvргээд буцаж явсан жинчинтэй тааралдан дайгдаж Богдын хvрээнд ирээд цэргийн яамны нэгэн тvшмэлтэй уулзаж учир явдлаа хэлж тусламж гуйсан чинь цэргээс оргосон ялтан гээд золтой л шоронд хийчихсэнгvй. Ингээд Богдын хvрээний гуйланчны тоо нэгээр өсөж баатар зоригт гэгдэж байсан Хуяг таяг тулсан гуйлгачин болов.

 Ирсэн хvнийг Дорж гэдэг. Луу Гvнийхээс цэрэгт дайчлагдан ирээд ойр зэрэглээ хошууны улс гэж Хуягтай дотно танилцсан бөгөөд Хуягийн олзолсон сумнаас нэлээдийг хvртсэн билээ.

За ингээд чамаас хойш бид гэгээний авралаар хар цэргийг хиартал цохиод зарим газраар хэрмэнд ойрхон очсон. Ер нь Бээжингийн нохойн дуу бараг сонсогдож байсан шvv. Бид номхон хонь биш, эзэн Чингисийн угсаа эрэлхэг зоригт монгол гэдгээ vзvvлсэн дээ.

– Одоо манай цэрэг хаа хvрээд байна?

– Нутагтаа буцаад ирсэн гэж Дорж урамгvй хэлэв.

– Яагаад тэр билээ

– Хэн мэдэх вэ. Энэ хавар л татаж орхисон.

1941 онд монгол өөрийн цэргийг хаант орон улсын шахалтаар Дотоод монголын нутгаас татсан юм. Доржийн байсан анги хар цэрэгтэй гурван өдөр vргэлжлэн тулалдаж бут цохиод цахарын нэгэн гацааны дэргэд буудаллаад байж билээ. Утаа болсон уранхай майхнуудаа зэрэгцvvлэн шааж туг хиураа босгон агт морьдоо тавьж, манаа харуулаа гаргасан нь ялсан цэргийн vр жавхаатай нийлж цог хийморьтой харагдаж байв.

Майхнуудын гадна ил гал тvлж зарим нь хоол ундаа хийж, зарим нь хувцас хунараа оёж, зарим нь бөөс хуурсаа арилгаж эхлэв. Ил галын утаа хамар руу цоргин, нялх ногоо амсаж эхэлсэн морьд нь тургилдан урагштай яваа цэргийн сэтгэл ханагар сайхан байв.

 Дорж майхны хажууд сууж дуу аялан, дээлийн уранхайг оёж байтал Дархан бэйсийн хошуун нэг ахимаг насны цэрэг ирж дэргэд нь суугаад шууд цамцаа тайлж бөөсий нь тvvн газар амьдаар нь хаялав.

«Алж идэхээр таргалуулах гэж байгаа биш дээ. Ил гал дээр барьж байгаад шатааж орхихгvй юу тун амархан салдаг юм»  гэж Доржийг хэлэхэд ахимаг насны цэрэг ёжтой инээмсэглэснээ:

«Монгол нутгийн минь бөөс» гээд тvvх ажлаа ажиггvй vргэлжлvvлэв. Эгнэсэн майхны аль нэгэнд нь тас хийсэн шингэн хоолойгоор «Зуун лангийн жороо луусыг» гэтэл паргисан бvдvvн хоолой «жаазан дундаа хөлөглөе» гэж дуултал янз бvрийн хоолойгоор «зураг болсон Богд ламыг Зонховын ширээнд залья даа хө» гээд vргэлжлvvлэн дуулав.

Дорж, ахимаг насны цэрэг хоёр ч намуухнаар олныг аялдан дуулжээ.

– Энэ дайн хэзээ дуусах бол? гэж ахимаг насны цэрэг дууны хоёр бадгийн дундуур асуув.

– Далдыг мэддэг далай лам далан хоёр жалгыг нэвт хардаг хар хэрээ биш, би яаж мэддэг юм бэ? гэж Дорж хариулав

– Тvvх яривал эзэн Чингис байна. Дааж байгаа сахиусыг хэлэлцвэл амьтныг жаргуулагч очир дарийн хувилгаан богд гэгээн, оройлж яваа жанжныг яривал хатан баатар хойно болох л байх даа. Саяны дайныг удирдаж байхад нь жанжны нvvр нь малгайнхаа сагалдарганд багтахгvй болоод амнаас нь улаан хөөс цахарч байсан гэдэг шvv.

– Аргагvй шvv дээ. Биеэрээ улаан сахиус юм чинь гэж Дорж мэдэмхий хариулав.

Мань хоёрын яриа тvр зогсов. Дуу солигдож цээлхэн сайхан хоолойтой хvн «эр бор харцагыг» сэтгэл догдлон дуулав.

– Гэртээ хариад, халаасан арз тагшийг уучихаад, эхнэрийнхээ дээлийг нөмөрчихөөд хотныхоо захад зогсож байх юмсан гэж нөгөө цэрэг нvдээ гялалзуулан нvvр дvvрэн баяр тодруулж байгаад ярилаа.

– Мань эр эхнэрээ санаж дээ гээд Дорж хөгжилтэй инээв

– Айхгvй ч гэсэн аягvй гэгчээр муу золиг чинь сэтгэлд ороод л байх юм гэж цэрэг гэнэн цагаан сэтгэлээр хэлэв.

– Би ч гэсэн ганц муу эхээ орхиод ирсэн юмсан. Яаж явдаг бол доо гээд Дорж утсаа шvдээрээ тас хийтэл таслаад газар руу чиглэсэн юмгvй ширтэв.

– За тэр ч яахав. Эхэлсэн хойно дуусах л байх гээд цэрэг санаа алдсанаа, чамд шvvр байна уу. Энэ хэдэн хялгасны сvрэг газар сайгvй vvрлэчихээд билчиж явдаг боллоо гэлээ.

– Дорж нарийн хулсан шvvрээ гаргаж өглөө. Цэрэг авч vсээ самнах зуур Доржийн зөв талын урьдах ганзаганаас ягштал уясан бор хvvдийтэй юмыг харлаа.

– Тэр юу вэ?

– Аль?

– Чиний ганзаганд байгаа бор хvvдийтэй

– Аа тэр vv, цагаан мөөг

– Тvvгээр яах нь вэ

– Чамд байхгvй гэж vv? гээд Дорж нөхрийгөө урьд өмнө vзээгvй сонин юм харж байгаа нvдээр гайхан харснаа «халууны газар ганц хэрэг болдог юм чинь энэ байхгvй юу. Худалдвал мөнгө, уувал эм шvv дээ» гэж их мэдэмхий хэллээ.

– Тийм хэрэгтэй юм бол надад жаахан өгөөч

– Бага бол болно. Гэхдээ сумаар солино

– Ахимаг насны цэрэг бодол болон дуугvй болов.

Гэтэл ямаан бvрээ жингэнэн дуугарав. Мань хоёр огло vсрэн босож, тус тусынхаа майхан руу гvйн орж буу зэвсгээ зvvн аравтынхаа жагсаалд оров. Бvх цэрэг хэдэн эгнээ болон жагсаж, занги захирагч нар өмнө нь зогссоныг харвал ямар нэгэн их хvн ирэхийг хvлээжээ.

Жагссан цэргийн баруун гараас таван морьтой хvн хатируулан давхиж ирлээ. Тэдний тvрvvнд улаан хэлтэй хударга хөмөлдрөгтэй өдөр бор морь унасан хатанбаатар Магсаржав явах бөгөөд морин дээр бvдvvн хар гэзэг нь хоёр тийшээ цацлан хаяж, отог нь сагсалзан сvртэйеэ харагдана.

Тvvхийн цаг vе хэрэгтэй хvнээ бойжуулдаг. Монголын ард тvмэн манжийн ноёрхлыг эсэргvvцсэн олон зуун жилийн тэмцлийн сvvлчийн шийдвэрлэх vед төрж гарсан их хvмvvсийн нэг бол хатанбаатар Магсаржав байж билээ. Цутгамал хvрэл шиг гялалзсан хvрэн царайтай, өргөн цээж, тод магнайтай энэ хvн манжаас тусгаарлах тэмцлийн тэргvvнд явж, явсан газар бvхэн нь ялалтаар туяарч байжээ. Вангийн зэрэг залгаж, хошуу ноён болсон бөгөөд монголын ард тvмнийг боолчлон суух vеэ дууссаныг ойлгож, эвээр нутагтаа буцах шаардлагыг хvлээж авалгvй эсэргvvцсэн Ховдын амбаныг зэвсгийн хvчээр тонилгох тэмцлийг хатанбаатар ван Магсаржав удирдсан билээ.

 Дайсныг цохиж тулалдааныг хожиход зэвсэг барьсан цэрэг гол хvч гэж бат итгэсэн энэ хvн цэргийн сэтгэлийг ямагт засаж, цэргийг өөртөө татахын тулд бvхнийг хийдэг. Цэрэгтээ vргэлж анхаарч, тэдэнд унасан газар, угаасан ус нь юу юм бэ, яах гэж байгааг ярьж тэдний сvсэг бишрэлийг ашиглан, өөрөө чойжин болох зэрэг олон аргыг хэрэглэн цэргийн дотор vлэмж алдаг хvндийг олоод, тэдний гvн хайр, бат итгэлийг татжээ. Магсаржавыг цэргvvд нь багш гэж нэрлэх бөгөөд тvvний ер бусын хvчинд итгээд эргэлзээгvй сvсэглэн итгэснээ:

Баатар багштай явсан цагт заяа орхиж, од харван, шоо цайгаагvй юм бол алзахгvй. Ирсэн сум, далайсан сэлмээс зайлуулж чадах улаан сахиусны хувилгаан хvн гэж цэргvvд ярилцдаг байв. Ховдын сангийн хотыг байлдсан тулалдаанд зугтаасан нэг цэргийг барин авчирч өгөхөд «Хvv минь даанч дээ. Би чамайг шийтгэхгvй, төрсөн нутагтаа хар буруу санасан болохоор заяа чинь орхиж гvйсэн» гээд явуулсан бөгөөд дэргэдээ байсан хvмvvст «энэ цэрэг дараагийн тулалдаанд vхнэ шvv, хөөрхий» гэж хэлсэн ажээ.

Хоёр өдрийн дараа болсон тулалдаанд тэр хvн vнэхээр алагдсан бөгөөд хvvрийг нь vзээд «Та нар харж байна уу? Шилээрээ шарх аваад газар мөргөж vхсэн байна шvv. дайсны сум биш, орон нутгийн сахиусны сум бололтой» гэжээ. Цэргvvд энэ явдлын тухай сонсоод Хатанбаатарын мэргэн чадлыг хэт өсгөн ярьж байснаас биш тэр цэргийн араас нь чухам хэн буудсан тухай ярих нь битгий хэл санасан хvн vгvй билээ.

Хатанбаатар Магсаржав хар цэргийн довтолгооныг эсэргvvцсэн монголын гол замын цэргийг захирч байлдаад, тvргэн зуур дайсны давшилтыг зогсоон эсрэг довтолж vлэмж газрыг эзэлжээ. Бидэнд хvний нутаг хэрэггvй. Харин манжийн хар тамхинд унтсан монгол сэргэж боссон цагт зангасан гараа дальдрахын оронд хацар дунд нь таван салаа боов хvртээж чадна гэдгийг vзvvлэх ёстой юм шvv гэж хэлдэг байв. Хатанбаатар гурван улсын гэрээг зөвшөөрөөгvй. Гэхдээ нэгэнт орос хятад хоёрыг салгаж чадаагvй болохоор өөр зам харагдаагvй билээ. Энэ учраас аргагvй цагийг хvлээж их хэргийг бvтээх нь чухал гэж бодож байлаа. Монгол улс тусгаар улс болтол бид морь буу хоёроосоо салахгvй. Бид хvч нимгэн, хvн цөөхөн, гэвч биднийг эзлэх гэвэл чадлаараа тэмцэнэ. Ингээд монгол нутаг дээр нэг ч эр хvн унах ганц морьгvй болсон цагт тэмцэл дуусаж магад гэж дахин давтан хэлдэг байлаа.

 Хар цэргийн төлөөлөгч, бууж өгвөл их мөнгө, өндөр хэргэм өгнө гэж хэлэхэд Манжийн өгсөн мөнгө хоолой дээр тээглэчихээд дахин мөнгө орох зай алга. Харин монгол хярамцаг идвэл бие сайжирна гэж оточ хэлсэн гэж хариулжээ. Хатанбаатарыг жагсаалын өмнө ирээд зогсоход олон цэргvvд хурай гэж нижигнvvлэн хашгирав.

Занги, хvнд нар яавал хатанбаатарын нvдэнд тусах бол гэсэн бололтой зарим нь толгойгоо шилэн дээрээ тавин, цээжээ тvрэн зогсоно. Зарим нь амаа жимийлгэн, хамраа сартайлган хэв дvрсээ алдан байна. Хатанбаатарын морь нь тогтон ядан, газар цавчилж хазаар дарна. «Олон цэргvvд ээ, Монгол орос хятад гурван улсын хооронд гэрээ байгуулагдаж, манай улс өөрийн цэргийг гэдрэг нь татах болжээ. Би нийслэл хvрээ рvv өнөөдөр явна. Та бvхэн ойрын өдрvvдэд буцах билээ. Бид хийх бvхнээ хийсэн болохоор хойч vе талархан дурсаж тvvх дэвтэртээ бичнэ. Тусгаар тогтносон монгол улс бат оршиг» гэхэд олон цэрэг нэгэн зэрэг хурай гэж хашгирав.

 Хатанбаатар Магсаржав жагссан цэргvvдийг захаас нь зах хvртэл хоёр дахин харснаа морины амыг эргvvлж явахад дагалдагсад нь бас явлаа. Хатанбаатарын өлмий бат оршиг гэж нэг цэрэг хашгирахад бvх цэрэг хурай гэж нижигнvvлэн хашгирав. Цэргvvд тарж майхан, майхны зvг явлаа. Дорж майхны хаяанд очоод зогстол нэгэн цэрэг дэргэд нь ирж «Өвгөөн, ингээд эндээс явах хэрэг vv?» гэж асуув.

– Тийм л болж дээ. Богд Жавзандамба хутагт нэгийг мэдэж байгаа байх даа гэж гомдолтой хэлэв.

– Монгол хvн амны билгээр гэж энэ дээ. Саяхан л ярьж байсан. Одоо ч  нутагтаа харина даа гэж нөгөө ахимаг насны цэрэг хэлэв.

Дорж хариу дуугарсангvй. Ялж байсан дайнаа зогсоод, эзэлж авсан газраа хаяад буцах нь шившигтэй хэрэг шиг бодогдож байсан боловч нэгэнт энэ бол Богдын зарлиг болохоор буруу юу гэж хэлэх хvсэл байсангvй. Богд Жавзандамба надаас илvv мэдэж байгаа болохоор ингэх л ёстой байсан юм байх гэж хvчлэн бодовч харамсах, хайрлах, сэтгэл нь уул явдлыг дахин дахин бодогдуулна.

 Хэдэн өдрийн дараа монголын цэрэг нутгийн зvг хөдлөхөд байран дээр нь жижиг боодолтой хатсан цагаан мөөг энд тэндгvй тvгдийн хэвтэж байлаа. Ирэхэд нь тахил өргөж, баярлалдан, хvvхэд багачууд нь хэрэлдэн гvйж байсан айлуудаас гарсан нэг хоёр хvн дуу шуу ч vгvй харж зогсоно. Энэ бvхнийг хараад «Ах дvv нар минь Богд Жавзандамба хутагт нэг юм болгоож байгаа» хашгирмаар санагдаж байв. Арын эгнээнд нь гэртээ харьж, эхнэр хvvхэдтэйгээ амьд мэнд уулзсаны баяр хийх тухай ярьж явсан нэгэн цэргийн дуу олон жил суусан vглээ эхнэрийнхээ дууг, өлсөж ирээд хоол идэж байхдаа, сонсож байгаа хvний сэтгэлийг Доржид төрvvлж байв. Дорж урьд ганзагаа өөрөө мэдэлгvй оролдож  яваад тайлсанд хvvдийтэй мөөг пад хийн унахад морь нь бусган ухасхийсэн боловч төдий л юм болсонгvй. Олон морины хөлд босон хуурай тоос хамар ам руу орж, хөлстэй зууралдан, vдийн нар дээрээс шарж зуны цагт том тогоо боов чанаж байгаа жижигхэн гэрт байгаа мэт бөгчим байжээ.

Дорж энэ бvхнээ Хуягт ярьж, гунигтайгаар урт санаа алдаад: «Баатар цагаан хааны баруун гарын тvшмэл Коростай ноён гэгч Даа лам, чин сvшигт чин ван Цэрэнчимидийг ёс журам vгvй, муухай харааж, өгсөн бичгий нь базаад нvvр рvv нь шидсэн гэнэ. Ер нь биднийг хятад орос хоёр хавсайдах санаатай даг шvv гэв.

– Хоёуланг нь барилдуулчих арга байдаггvй юм байх даа гэж Хуяг хэлбэл

– Байхгvй бололтой… Ар хиагтад манай улсыг хятадын нэгэн хэсэг газар гэж бичиг хийгээд гарын vсэг зур гэхэд нь манлай ван Дамдинсvрэн өвгөд дээдсийн төрж өссөн нутгаа харь улсад өгсөн бузар бичигт гарын хуаюур зурж тvмэн vе жигшигдэх нэртэй болохгvй гээд сэлмээ агссан чинь буцаагаад явуулсан гэнэ. Манлай ван ч аргагvй л эр хvн юм даа хөөрхий гэж төрийн явдлын тухай сонссон яриагаа Дорж дуусгав.

Хуяг хvрээнд таних айлгvй тэнvvчлэн гуйланчилж яваа амьдралаа нөхөртөө ярихад «Чамайг би таньдаг айлдаа хvргэж өгье. Бас vvнийг ав» гээд тос болсон алчуурт боосон арван мөнгөн янчаанаа өгөв. Ер нь чи богд эзэнд гавьяа айлтгавал лав зvгээр өнгөрөхгvй. Нөгөө манай зуутын Яринпэл баатар болсон, би ч бас горьдож байгаа гэж Дорж цээжээ хөдөлгөн хэлэв. Хуяг хариу дуугарсангvй босов. Ингээд тэр хоёр Доржийн таньдаг айлд очихоор явлаа.

Хvрээний халуун улам их болж vмхий шавар хамар хорсгон бие хувцас хоёр цавуугаар наалдуулсан мэт зууралдана.

 

 

IV

Шөнийн харанхуйд Тамирын голын хөндийг өгсөж нуруугаа vvрсэн явган хvн алхална. Пад харанхуй шөнө тэнгэрт од гялалзавч гутлын vзvvр ч харагдахгvй ажээ. Хөндий дагаж шөнийн сэрvvн салхи бvхнийг ариутган vлээнэ. Тэр хvн хэсэг явж зогсож, зvг бvр чих тавин чагнаж байснаа харанхуйн дунд шуугиан урсаж байгаа голын эрэг дээр очиж тvрvv урагшаа харан хэвтээд хvд хvд хийтэл баахан залгилав. Дараа нь нvvр гараа угааж, өмссөн цувын хормойгоор арчив. Энэ бол Төмөр байжээ. Ус уугаад босож хэд дахин алдлан суниагаад, тvмэн зvйлийн vнэр ханхалсан хөндийн салхи залгин цээж дvvрэн амьсгалж «Орох нэг өдөр байхад, оргох нэгэн өдөр бий» гэж зөөлөн хоолойгоор аялаад хэсэг явснаа зогсож ногоон зvлгэн дээр хэвтэж тал бvхнийг ажиглан чагнаснаа ямар нэгэн чимээ сонссон бололтой тvргэн тvргэн алхлав. Ингээд удалгvй Эрдэнийн аргамжаатай морины дэргэд очив. «Ядарсан хvний ганц унаа болов уу» гэж бодоод хэсэг зогсов. Гэтэл энэ бодлын хажуугаар Бадарч тахрын царай, жил гаруй ширтэй хэвтсэн зовуурьт хатуу амьдрал сэтгэлд нь орж дахиад тvvний гарт орвол амьд гарахгvй шvv дээ гэж бодогдов.

 Авах, авахгvй гэсэн ац сэтгэлд дарагдан ямар ч шийдвэргvй хэсэг зогсов. «За гайгvй эр хvний замын хvзvv урт, зааны хvзvv богино» гэж шивэгнээд морийг шийдэмгий хазаарлан авч майхнаас нилээд холдоод мордож Тамирыг гатлан давхилаа. Ингэж дvv нь ахынхаа ганц морийг авч хvний нутаг, гvний газар гахай явган болгожээ. Төмөр маргааш нь  өдөр турш модонд бvгж байгаад шөнө цааш хөдөлж айлын гадна эмээлтэй нь уяж хоносон морь авч хос морьтой болоод нутгийн зvг тэмvvлэв. Уулаас өлсгөлөн байсан Төмөр оргосноос хойш Хонгорын өгсөн тосноос өөр юм идээгvй болохоор дотор байн байн харанхуйлан нvд эрээлжилнэ. Өглөө эрт нэгэн уул дээр гарч ирвэл тэр дор аманд ганц бор гэр харагдахад нь шууд очив.

– Нохой хорио гэж Төмөр бvдvvн дуугаар хэлэхэд гэрээс хорь гаруй насны залуу гэзэгт гарч ирээд нарийн суран хvзvvвчтэй бvдvvн хар нохойг зандран барив. Гэрт ахимаг насны хар хvн сур элдэж, зvvн талын орон дээр 3-4 настай хvvхэд унтаж байлаа.

– Сайн байна уу?

– Сайн, сайн байна уу?

– Тарган тавтай зусаж байна уу?

– Сайхан зусаж байна. сайхан зусаж байна уу?

Төмөр зvvн орны өмнө сууж байгаа хар хvнтэй нутаг ус, алдар нэрээ асуулцав. Өөрийгөө Дашдоо гvний хошууны анчин Жаргал гэдэг хvн. Олон хоног уулаар ан гөрөө хийж яваад мориноосооо унаж буу зэвсэг, хоол хvнснээсээ салж vхэхийн даваан дээр ирлээ гэж зохион ярилаа. Гэвч хvvхэн сорьж vзэхээр шийдэж гэрээсээ гараад буцаж орж ирмэгц «Энэ хойноос хэдэн морьтой хvн давхилдан айсуй» гээд Төмөр рvv харлаа.

Хvvхний гэнэн нvднээс бvх санаагий нь ажиж мэдсэн Төмөр тавтай завилан суух зуур «Явуулын улс байлгvй. Сохор газар нутгийн хvнтэй уулзаж, төөрч төөрч төрөлдөө гэгчээр гялайх юм биш байгаа даа» гээд инээмсэглэв. Цай буцалж хvvхэн данх дvvрэн цай, хvрэн модон таваг овоолон шинэ ааруул, өрөм тавьж өгөв.

 Монголчууд явуулын хvнд «царай алдсан газар» гэж хошуу нутгаа хэлvvлэхгvй харин «Тэр хошууныхан цайтай, царайтай» гэж магтуулж байхыг хичээдэг. Энэ учраас ирсэн зочинд байгаа юмныхаа олигтойг барьж дайлдаг заншилтай. Зочинд харамлах шиг шившигтэй юм байдаггvй болохоор харамласан хvний нутаг усныхан нэрийг бузарлав гэж жишин хочилдог. Гэрийн эзэн нэр хичээж харь хошууны хvнд борц нvдэж хоол хийж өглөө. Төмөр энэ айлд нар ханын элэг өнгөртөл байв. Хvvхнээр гэзгээ самнуулж, сахлаасаа саллаа. Хар хvний нэрийг Өлзий гэдэг. Хvvхний нэрийг Цэнд гэдэг ажээ. Өлзийн хvv, Цэндийн нөхөр Хуяг Богд хааны цэрэгт татагдаж яваад сураггvй болжээ. Эцгээсээ хоёр настай хоцорсон хvv Хvрэл нь Төмөрийг гэзгээ самнуулж байхад энд тэнд нь гарч сонирхон байлаа. Гэдэс гарч хvч орсон Төмөр явах гэж байтал Сайд вангийн догшин сахиус гэж алдаршсан Пvрэв тайж ирлээ. Өлзий сандарч «Тайж ахайтан минь миний бор гэрийг гийгvvлсэн их завшааныг өчvvхэн боол бишрэвч барахгvй» гэж олбог дэвсэж алга хавсран бөхөлзөв.

 Yлэмж халамцаг тайж архи нэхээд байхгvй болохоор нь «Царай алдсан гуйланчин», «Нутаг бузарласан новш» гэж агсганав. Согтуу тайжийн тачаангуй нvд Цэнд хvvхнээс салахаа больж Төмөрийг байн байн өлөн чонын хурц нvдээр ширвэж байлаа.

– Миний бие баахан согтуу байгаа учир энэ бvсгvйгээр хvргvvлнэ. Даруй морио эмээллээд намайг бараа болж яв гэж тайж Цэндэд хандаж хэлээд шууд гарлаа. Өнгө зvстэй залуу бvсгvйчvvдийг бузарлаж нэр гарсан тачаангуй тайжийн далд санааг ойлгосон Өлзий сандран дагаж гарлаа.

– Тэнгэр язгуурт тайж ахайтныг өчvvхэн боол өөрийн биеэр хvргэж өгье гэсэнд тайж уурлан догширч «гуя чинь загатнаагvй юм бол хэлснээр явуул» гэж хашгирахад нь Өлзий өмнө нь сөхрөн унаж байв.

Тайжийн нvд нь таталдан уурлаж бvдvvн тэнзэн ташуураар балбав. Энэ бvхнийг харсан Төмөр тэсэж чадсангvй шуугин очиж «хамжлагаа хазсан тайж, хаяагаа хадарсан луйварчин гэгчээр энэ хvн өчvvхэн ч гэм хийгээгvй байхад та дэндvv хэрцгий байна» гэсэн чинь тайжийн уур омог галд орсон дарь шиг оволзон асаж «чи хаа газрын гуйланчин бэ? Сайд вангийн Пvрэв тайж авгаа танихгvй байна уу?» гээд ташуураа далайн ирлээ.

 Төмөр ташуурыг нь булааж аваад тvлхэн орхисон чинь омогтой тайж ардаа байсан шээзгий дээгvvр давж vсрэн унав. Тайж босоод Өлзий рvv «Өчvvхэн боол чи цадиггvй амьтныг орогнуулж эзэн Чингис хааны угсааг аймшиггvй доромжилно гэнээ. Хойт өдөр хонгон дээр чинь хулсан банз буусан цагт ямар ял хийсэндээ гэмшинэ» гээд гэрийн бvслvvрээс мориныхоо цулбуурыг тайлах гэтэл Төмөр шилэн дээрээс нь базан авч сарвалзуулан өргөв.

– Уул харах нvдгvй, уушиг даах шvдгvй болсон байж яасан сэхvvн золиг вэ? муу зөнөг чи эднийг оролдож өшөө, хонзон өвөрлөвөл багалзуурыг чинь шахаж бодийг чинь хөтөлнө мэдэх vv? гэхэд Өлзийн дөрвөн ханатай гэр доргих шиг болов.

Тайжийн уусан архи, уурласан уур ор сураггvй алга болж бvх бие нь чичрэн, амь эвлэж ядан байхыг харсан Цэнд өөрийн эрхгvй инээд алдав. Харин хэрцгий тайжийн хойт өдрийн балгаас ухаан алдан айсан Өлзий «Дvv минь болиоч. Ядарсан намайг хэрэгт хийлээ» гэж vглэв. Төмөр хоёр дахин хvчтэй сэгсрээд газар тавихад тайж бөгсөөрөө лагхийтэл суув.

– Өчvvхэн амь өршөө. Их эрийн алдрыг хэн гэдэг бол гэж тайж бачимдан тасалдсан дуугаар асуув.

– Засагт ханы цахиур Төмөр гэгчийг сонссон уу гэж зуусан шvднийхээ завсраар асуув.

Энэ алдаршсан шилийн оргодлын нэрийг Пvрэв тайж олонтой сонссоноор барахгvй Луу гvний тамганаас оргосон тухай өнөө өглөө дуулжээ. Энэ нэрийг сонсмогц тайж өвдөг дээрээ сөхрөн нvvр нь vрчийн уйлах, инээх хосолсон нvдээр Төмөрийн доороос нь гөлөлзөн харж «Өчvvхэн би их эрийг таньсангvй. Амь өршөө» гэж дахин давтан гуйхад магнайд нь хvйтэн хөлс бурзайн байлаа.

Өлзий ч энэ алдарт эрийн тухай яриаг бишгvй сонсож байсан болохоор vг ч дуугарч чадалгvй дэмий л амаа ангайн гайхав. Төмөр өтгөн хар хөмсөгтэй, том алаг нvдээ эргэлдvvлэн инээмсэглэж «Өлзий гуай сайн сууж байгаарай. Би эргэж байна» гээд царай нь хувирч, хөмсөг нь атиран шvдээ зууж, тайжийг долоовор хуруугаараа чичилж, «тэгээд харин уу… Төмөр хэлсэндээ хvрнэ шvv» гэхэд нь тайжийн царай галд хийсэн шар тосны гvзээ шиг хуниран «жа» гээд алгаа хавсрав.

 Төмөр мориндоо мордон дөрөөн дээрээ босоод баруун зvг хатируулан холдоход бахдан харж байсан Өлзий гэнэт ухаан орсон бололтой эргэж Цэнд минь тахил өргө гэхэд нvдний өмнө нь болж өнгөрсөн vлгэр шиг юмны учрыг олж ядан гайхаж байсан хvvхэн гэрт орж хувинтай сvv цацлаа авчраад есөнтөө тахил өргөв.

 Доод хvчтэнтэй тохиолдохдоо ямар ч бузар хэрэг хийхээс буцдаггvй боловч хvчтэнтэй уулзсан цагтаа ямар ч доромжлолыг тэсвэрлэн хvлээж чаддаг хvмvvсийн нэг бол Пvрэв тайж байжээ. Халх даяар нэр гарсан цахиур Төмөр хэлсэндээ эрх биш хvрнэ гэж бодсон Пvрэв тайж босож Өлзий өөд ихэнх нь унасан vvдэн шvдээ ярзайлган инээмсэглэсэн болоод мордож ум хумгvй давхилаа.

V

Тэрэгний ганц морио алдаж харь нутагт явгарсан Эрдэнэ Долгорыг харахад төрсөн эхээ хөдөөлvvлж ирээд бие биеэ уруу татахгvйг хичээн сууж байгаа ах дvv хоёр шиг л байв. Бат морио алдсаныг сэрмэгц мэдэж эцэг эхийн гуниг сэтгэлд нь дамжин, ямар нэгэн хэцvv хар юм орогшиж байв.

– Аав аа бид морьгvй яана аа?

– Зvгээр миний хvv, болно гээд эцэг нь хvvгээ харснаа хөлс шороо анхилсан толгойг нь vнсэв.

– Ээж та уйлж байна уу даа? гэхэд нь Долгор хvvгээ тэвэрч элгэндээ наагаад «Миний хvv, бид гурав яасан азгvй улс вэ дээ?»  гээд шивэгнэхэд хацры нь дагаж халуун нулимс урсав.

Тэр гурвыг ингэж байхад майхан руу морьтой хоёр хvн хатируулан ирлээ. Энэ бол Бадарч, Дамдин хоёр ажээ. Төмөрийг олох нь битгий хэл, мөр сураг гаргаж чадаагvйдээ Бадарч хорсон бухимдаж дайралдсан гэмгvй хvнийг хvртэл бvдvvн тэнзэн ташуураар ухаан алдтал нь занчиж явлаа. Чийгтэй зөөлөн хөрсөн дээр хатирч яваа морины төвөргөөнд пэд пад дуугарсаар морьтой хvн майханд ойртож ирснийг Эрдэнэ мэдсэн авч гарсангvй.

Юун улс вэ? бушуу гараад ир гэж Бадарч өндөр дуугаар зандран хашгирав.

Хантаазаар нь тамганы тахар байна гэж таньсан Эрдэнэ хvний нутагт ямар нэгэн будлианд орохоос болгоомжлон бушуухан босоод гарлаа.

– Танай vvгээр ганц нэг сэжигтэй хvн яваагvй биз? гэж Бадарч бvдvvн тэнзэн ташуураа мориныхоо шилэн дээгvvр хөндлөн барьж сvр бадруулан асуув.

– Явсан байхаа. Урьд шөнө тэрэгний ганц морийг минь мулталчихсан гэж Эрдэнэ намуухан дуугаар өчив.

– Юу гэнээ. Морио харж чадахгvй оргодолд хөл залгаж өгнө гэнээ гэж хэлэхэд Бадарчийн нvvрний бvх арьс нь хянган хамар дээр нь бөөгнөрөв. «Морио алдсан хvн бурууддаг бол хулгайчаа алдаж, замын ядарсан над шиг амьтныг явгалсан та давхар буруутай байх даа» гэж хэлмээр Эрдэнэд санагдсан боловч дахин ямар ч зовлонд орж болно гэж болгоомжлоод тэгж хэлсэнгvй.

– Хаанаас даа. Бид хол газраас Богдод мөргөх гэж яваа цагаачин байна гэж Эрдэнэ тайван хэлжээ.

– Урьд шөнө хэдийд морио алдав гэж Бадарчийг асуухад Эрдэнэ тэсэж чадсангvй.

– Хэдийд ирж авсныг мэдсэн бол би хаанаас адах билээ дээ. Дор нь барьж аваад та бvхэнд тушаачихгvй юу гэж хариулахад Бадарч бvдvvн дуугаар пар пар инээв.

Дамдин руугаа харж «барина гэнэ шvv. Энэ зэргийн жулдрай хvv барих юм гэнэ. Мөн бордог эр ээ» гэснээ гэнэт инээхээ больж хөмсгөө зангидан «Гуйлгачин минь чам шиг юманд баригдах эр биш. Будааныхаа савтай хоцорсноо их аз гэж мэд. Засагт ханы цахиур Төмөрт морио алдсанаа мэдэж байна уу. Барина гэнэ шvv» гэж дахин инээв. Жил гаруй сургийг нь сонсоогvй ганц дvvгээ амьд мэнд явааг гэнэт сонсоод Эрдэнийн царай хувиран баярын туяа тодров. Эрдэнийн энэ байдлыг хашир Бадарч ажиж амжив.

– Муу нохой чи Төмөрийн нэрийг сонсоод өөр болдог чинь юу билээ? Хавсаа нь уу? гэж асуух зуур Төмөрийг алдаж хугарсан нэрээ бvтэн болгох нэг арга бодов.

Ширтэй Төмөрийг барьж чадаагvй хойно морьтой Төмөрийг барина гэдэг нь алганы хонхорхойг хазахтай адил хэрэг байлаа. Энэ учраас ямар нэгэн хvнийг оргуулсан хэрэгт тулгаж, банзны хvчээр хvлээлгэвэл нэр нь цэвэршиж болох мэт санагдав. Гэтэл хэргийн учир буруудаж байгааг ойлгосон Эрдэнэ «будааныхаа савтай vлдсэн минь бурхны аврал гэж бодоод баярлаж байна» гэж ажиггvй хариулав.

Бадарч хөмсгөө зангидав. Эрдэнийг ажиглав. Өмнө нь зогсож байгаа энэ хvний хувцас нь муу боловч гялалзаж байгаа нvд, өргөн ханхар мөр, хэлж байгаа vг яриа нь тийм ч амар эр биш байлаа. Инээд Бадарчийн санаанд орсон бодол гэнэт замхран алга болов.

– Муу оргодол гуйлгачныг хаа байгаа гэж эрдэг билээ гэж Дамдинд хэлснээ За юу ч гэсэн гол өгсөе гэлээ.

– Ээ дээ, Бааяа минь олдох нь өнгөрсөн байх аа гэж Дамдин хэлэв

Ингээд хоёр тахар морио ташуурдан явахад Эрдэнэ ширтэн хоцров.

«Ааваа яасан аймаар хvн бэ?» гэж  хажууд нь наалдан зогсож байсан Батыг хэлэхэд Эрдэнэ хvvгийнхээ толгойг энхрийлэн илээд Долгорт хандаж «Явуулын хvний ганцыг авсныг бодоход дvv минь ядарч дээ. Морины учир ч ийм байжээ, харин…» гээд vгээ тасалж бодол болов. Морь худалдаж авъя гэхэд бэлхэн тоолох бэлгvй болохоор юу ч гэсэн энд тэнд хонож хvнтэй уулзан арга зай хайхаас өөр зам байсангvй.

За хө. Би тэр гурван гэрт очиж унаа гуйя. Айл бараадвал дээр. Ядаж аяга тараг сvv олдох байх гээд Эрдэнэ тэртээ харагдаж байгаа Итгэлтийн хот руу алхав.

Тэнгэрт өчvvхэн ч vvлгvй бөгөөд хурц нар хайр найргvй шарж, өнтэй зуны урт ногоо хөлд нь орооцолдож байлаа. Эрдэнэ хэдийгээр нуруугаа vvрэн, нилээд бөхийн хvчлэн алхавч газар нь дөхөхгvй ажээ. Дээгvvр нь хоёр ангир дэвэн ниссээр өнгөрөхөд атаархсан нvдээр ширтэж баахан зогсоод далд ороход нь санаа алдсанаа ханцуйгаар хөлсөө арчаад алхав. Явсан хvн зогссон юманд хvрдэг болохоор Эрдэнэ Итгэлтийн том гэрт орж амар мэндийг асуулцан суугаад хийж өгсөн том хул айргийг уух зуур Богдод мөргөхөөр явж байгаад ганц морио хулгайд алдсан тухай яриад айл бараадах унаа гуйв.

Тамган дээрээс цахиур Төмөрийг алдсан гэнэ билээ. Морийг чинь тэр л авчихсан байх даа. Та аль хошууны хvн бэ? Гэж Итгэлт асуув. Эрдэнэ хэсэгт тvгдрээд худал хэлж чадсангvй хошуу нутгаа vнэн зөв хэлэв. Итгэлт нvдээ тvргэн тvргэн цавчилж хулгай нvдээр Эрдэнийг ажиглана.

«Тайшир, тарлан бух, таваг хар, ноцдог дэгээ гэж Засагт ханы хөх харцууд хэцvv гэдэг дээ. Та намайг танихгvй би таныг танихгvй. Бие биедээ балаггvй салбал дээр байх аа» гэж Итгэлт босов.

Энэ vед гаднаас Галсан орж ирээд өврөөсөө дугтуйтай бичиг гаргаж «ахаа өртөөний занги энэ бичгийг танд бариарай гэсэн юм гэнэ билээ» гээд Итгэлт өглөө. Итгэлт дугтуйтай бичгийг авч баахан эргvvлж харснаа «энэ золигийг чинь хэнээр дуудуулдаг билээ» гэжээ.

– Би уншиж өгвөл болох сон болов уу гэж Эрдэнэ царайчлан нам дуугаар хэлэв. Итгэлт Эрдэнийг гайхан ажиласнаа тоомжиргvй ёжтой инээмсэглээд «уншиж өгье гэв vv, та юу даа?» гэв.

– Тийм ээ, би халт мулт гаргадаг юм гэж Эрдэнэ тайван хариулав.

– Тэгвэл гялайлаа гэсэн vг.

Эрдэнэ бичгийг авч задлан өндөр дуугаар «Ахай бээсийн хошууны захирагч Жамсрангийн бичиг…» гээд vргэлжлvvлэн уншив. Тэр бичигт ахай бээсийн хошуунаас Дарьборын өртөөнд хийх албыг ацаглан залгаж байгаа Итгэлтийн авлагыг хошуунаас гаргуулж төлөх болсон тухай дурджээ. Улаан шугамтай муутуу цаасан дээр бичсэн бичгийг нэг ч удаа тvгдрэлгvй дуржигнуулан уншиж байгаа Эрдэнийг хараад Итгэлт ихэд гайхав.

Торгон дээлтэй, нарийхан цагаан хуруутай ноён тvшмэл нарын уншдаг бичгийг уранхай дээлтэй, туранхай царайтай хатуу ажилд эвэртэж борлосон гартай цагаачин уншиж байгаа нь Итгэлтэд vлэмж сонин хэрэг байв.

Итгэлт багадаа бичиг заалгах гэж оролдсон боловч сураагvй. Тэгээд одоо малынхаа дансыг хээлтэй малыг дотроо дугуйтай дөрвөлжин хvрээ, сувай малыг дөрвөлжин хvрээ хийх мэтийн тэмдгээр зурж тоолдог юм. Энэ учраас бичигтэй зарц өөрөө хvрээд ирнэ гэдэг бол зvvдлээгvй баяр байлаа. Танай хошууныхан хэцvv гэлцдэг. Гэвч олон мод өндөртэй, намтай олон хvн сайнтай, муутай байдаг бас тэгээд монгол ах дvv байна ядарсан хvнд туслахгvй яахав. Ер нь шууд манай хаяанд ирээд бууж орхи гэж өрөвдсөн элэгсэг дуугаар хэлэв. Гачигдаж ядарсан хvн итгэхдээ амархан байдаг болохоор Итгэлтийн энэ vгэнд Эрдэнийн сэтгэл баяр найдвараар дvvрэв.

Эрдэнэ Итгэлтийнхээс заан шиг хоёр хайнаг хөллөсөн тэрэг аваад явахад гэрийн эзэн Галсанг дуудаж «дvv минь энэ ядарсан хvнд тусалж vз. Хэн маань ч ялгаа юу байх вэ» гэжээ.

Эрдэнэ замдаа Галсантай танилцав.

– Ах хэдий ширvvн зантай боловч нуруу сайтай, тусархаг хvн шvv. Харин тэгэхдээ хvнийг өөр шигээ л ажилтай болгохыг хичээдэг юм даа гэж Галсан ярив.

Хорь гаруй настай энэ эр бол Итгэлтийн төлөө илжиг мэт зvтгэгч найдвартай зарц нь билээ. Тэр орой Эрдэнийн муу майхан Итгэлтийн хотын баруун хойно босож амьдралын хатуу хууль Эрдэнийг эхнэр хvvхдийн нь хамт хvний нутагт айлын зарц болгожээ.

За Эрдэнэ минь тэнхэртлээ манай хэдэн малаас харалцаж өгөөд байж vз. Би чамайг гомдоохгvй. Хоёр vнээ сааж цайгаа сvл. Хэн хэндээ тус больё гэж Итгэлтийн хэлснийг Эрдэнэ дуртай зөвшөөрчээ.

Амьдралын ширvvн урсгалыг сөрж хаантай хvртэл заргалдаад сvvлд нь өвөг дээдсийн нутгаас хавчигдан зайлж нэг зовлонгоос нөгөө зовлон руу дамжин орсон Эрдэнийн сэтгэл зориг аяндаа мохож, яаж эхнэр хvvхдээ тэжээх вэ? Яаж өлсөхгvй байх вэ? гэдэг тvмэн шижмээр улам бvр нягт хvлэгдэж байлаа. Эрдэнэ, Долгор хоёр ч харь нутагт ядарч байхад нь царай өгч, гар сунган тусалсан Итгэлтэд баярлаж хий гэсний нь битгий хэл хэлээгvй ажлыг нь хичээн бvтээж байлаа.

Эрдэнэ минь, хошуу наадмаас хойш суурилсан малаа тоолно. Чи л нэг тус болж, ягштал дансалж аль гээд Итгэлт авдраасаа өнгөрсөн жил өөрийн хийсэн дансаа гаргаж өвгөн минь чам шиг эрдэмтэй хvн харвал элэг хөших эд дээ. Бас тэгээд надаас өөр хэн ч уншиж чадахгvй. Хоёул хэд хоног сууж чамд учрыг нь олж өгье гэж нэг өдөр хэлжээ.

Итгэлт бол vнэндээ хэрсvv хvн байж билээ. Өөрт нь тус болж, ажилд нь хэрэгтэй хvнд гэж тэжээмэл бяруу шиг, хvслээ биелvvлэхэд саад болсон хvд хорт могой шиг, ажил хийвэл энэ гэрийн хамгийн vнэнч зарц юм. Итгэлтэд хамгийн хайртай, хамгийн дотно юм гэвэл өөрий нь хvсэл, эрмэлзэл бөгөөд vvнээ хангахад хэрэгтэй бvхнийг юунаас ч буцахгvй хийдэг байлаа. Хэрэгтэй vед юугаа ч өгөхөөс буцахгvй өглөгч, хэрэггvй бол сэтэрхий зvv ч хvнд өгөхгvй цэвдэг сэтгэлтэй ажээ. Эрдэнэ vлэмж хэрэгтэй хvн болохоор Итгэлт тvvнд тэжээвэр бяруу шиг номхон байв. Эрдэнэ бол ухаантай, чадалтай гэхдээ амархан итгэмтгий, шударга хvн гэж бодсон Итгэлт тvvнийг өөртөө vнэнч байлгахын тул хvндэтгэн нөхөрлөж, тvvний дээр нь биш, дэргэд нь байхыг хичээдэг байв.

Энэ учраас хэрэв Галсанг доромжлон загнаж, Нямааг шоолж егөж зардаг бол Эрдэнэд vргэлж хvндэтгэсэн нөхөрсөг дvр vзvvлж байдаг байлаа. Yvнээс гадна Итгэлтэд өөр нэг бодол байв. Хатуу амьдрал ч дарж чадаагvй vзэсгэлэн гоо Долгорын өнгө жавхлан тvvний тачаангуй сэтгэлийг нь маажиж Долгорыг харах бvхэндээ өөрийн эрхгvй инээмсэглэн явдаг ба ажлаар Заяын хvрээ ороод ирэхдээ Долгор, Дулмаа, эхнэр Должин нартаа гарын бэлэг авчирч өгсний хамгийн чансаатай нь Долгорынх байв.

– Чи ч Долгорт хөл алдаж байх шив дээ. Би ч яахав. Дарлагдаж сурсан хvн. Харин Дулмаа чинь хардаж сvйд болох байх даа гэж сайхан бэлэг авсандаа магнай дvvрэн баярласан Долгорыг гvйн гарахад Должин хэлэв.

– Чамд падгvй гэж Итгэлт хvйтэн бөгөөд тоомжиргvй хэлэв

– Чам шиг зарц нартайгаа эхнэрийг нь хуваадаг шившигтэй амьтан байхгvй даг шvv.

– Эрдэнэ бол Галсан чинь биш болохоор…

– Гичий минь дуугvй бай. Төрхөмд чинь залж орхино шvv гээд Итгэлт хялайн ширвэхэд Должин дуугvй болж, мах амтархан идэж байгаа том нохойн дэргэд шvлсээ залгин зогсож байгаа гөлгөн нохойн арчаагvй бөгөөд атаархсан нvдээр ширтэж байснаа урт гэгч нь санаа алдав.

Тэмээчин хvн буурынхаа занг андахгvй гэгчээр Должин нөхрийнхөө завхайг сайн мэддэг боловч яаж ч чаддаггvй. Хардах сэтгэл нь оволзсон vедээ ганц нэг ширvvн vг хэлчихдэг боловч Итгэлтийг уурламагц дуугvй бодог ба ялангуяа «Төрхөмд чинь хvргэж өгнө» гэхэд хөмсөг нь бууж аргадан эхэлдэг.

Ингээд өдөр өнгөрөх тутам нөхрөөсөө айх нь их болж далайсан газар нь далд орж, далласан газар нь ил гарч байдаг ба бас тайлбарлаж болшгvй хайр сэтгэлээр Итгэлтийн хийснийг цагаатгаж, амьдрал таван хуруу тэгш биш гэж сэтгэлээ засаж явдаг болжээ.

Эдлэнэ гэхэд хуучин, хаяна гэхэд ямар нэгэн дурсгал буюу сvсэг бишрэлтэй  холбоотой юм зарим хvнд байдаг. Тэр хvн уул зvйлд онцын хайртай биш учраас авдрын аль нэгэн буланд хаяад мартаж орхидог бөгөөд заримдаа нvдэнд нь тусахад хаяхгvй хадгалж байгаа учир явдал нь санагддаг. Итгэлтийн хувьд Должин чухам ингэж хэрэглэж болдоггvй хаяж болдоггvй хуучин эд байлаа.

– Өвгөн минь хоолоо идэх vv? гэж Должин нам бөгөөд царайчилсан дуугаар асуухад нөхөр нь ихэмсэг ширvvн дуугаар аваад ир гэж хөмсөг зангидан хэлээд хутгаа авч завилан суув.

 

VI

Булган уулын оройгоор гарч ирсэн бөөн бөөн хар vvл Зая Бандидын хvрээн дээгvvр сvvдэр татуулан нvvсээр vдийн хирд тэнгэр бvр бvрхэж ширvvн бороо орлоо. Хvрээний гудамжинд хөл тасран, гаднаас нь харахад бороонд шалба цохиулсан хэдэн нохойноос өөр амьд амьтангvй мэт боловч vнэндээ тийм биш, амьдрал өөрийн хуулиар урсаж байжээ. Том хашааны хойт талд бузгай тохилог барьсан зуны модон байшинд хоёр лам дундаа том ваартай шуугисан айраг тавиад хятад нарийн шаазан дvvрэн дvvрэн хийж ууна.

Өндөр гоолиг биетэй, тунгалаг цагаан царайтай шинэ хvрэн тэрмэн дээл дээр шар гяраг ороосон дэгжин ламыг Цамба гэдэг бөгөөд энэ жил хорин гурван нас хvрчээ. Нөгөө нь газар шагайсан хурц нvдтэй туранхай хантингар биетэй, нэр Жамбал гэдэг, насаар Цамбын vе ажээ.

Энэ хоёр Заяын хvрээний унаган шавь биш. Цамба луу гvний хvрээн дээр багаасаа сууж байгаа Заяын хvрээнд байсан нагац ах лам нь vхэж тvvний хөрөнгө дээр иржээ. Эцэг Гомбо тайж нь Луу Гvний хошуу туслагч байгаад дээд ноён vхэж агь ноён ширээнд суухад огцорчээ. Гэхдээ одоо ч гэсэн хошууны хэрэгт нөлөөтэй хvний нэг юм.

Жамбал бол уул нь Далай Чойнхор вангийн хошууны хvн бөгөөд Тариатын хvрээн дээр арван настайгаасаа эхэлж суугаад арван найман насандаа Богдын хvрээ орж гандан дээр суужээ. Жамбал Сан амбаны жууз руу чулуу нvvлгэн дайрсан лам нарын хэрэг, амбаныг хvрээнээс хөөхөд оролцож яваад хоёр жилийн өмнө Заяын хvрээнд иржээ. Заяын хvрээний сангийн нярав Далан Чойнхор вангийн хошуунд явж байхдаа нэг залуу бvсгvйтэй холбоотой болж Жамбал гэдэг хvн ертөнцөд төржээ. Yлэмж хөрөнгөтэй нярав нас хөгшрөхдөө махны тасархай болсон Жамбалыг татаж ирvvлжээ.

– Манай энэ олноо өргөгдсөн төр, олноо идэгдсэн сэг болно шvv гэж Жамбал айраг уух зуур хэлэв.

– Тийм гэж vv? Орой дээр Богд гэгээн заларч байсан цагт гайгvй байхаа.

– Би мэдэлтэй сан бол доо. Халхын эр сvвтэн бvхнийг цөмийг цэрэгт дайчилж хөдөлбөл хоорондоо мэрэлцэж хvч нь суларсан хятадыг сандруулж болох л байсан даа.

– Чи ч далай шиг юм бодож явдаг гайхал байна.

– Далай шиг мөртлөө зэрэглээ шиг хоосон… за төрийн төлөө оготно гэгчээр тэр ч яамай. Харин удахгvй Луу гvний хошуу наадам болох гэнэ билээ. Явна шvv.

– Явна. Би унаа гэж хэл өгсөн.

Жамбал нээлттэй гэгээвч рvv ажиглан, нvдээ цавчлан суув. Хэрэв би богдын оронд байсан бол Шамбалын дайн болов гэж лvндэн буулгаад монголын эр хvн, морь бvхнийг дайчилж аварга том монгол улсыг байгуулах байсан сан гэж бодож байхад их цэрэг захиран эрдэнэсийн дээдийг эдэлж, архины дээдийг ууж эхнэрийн сайхантай жаргаж байгаа бvдэг манан толгойд орон гаран байлаа.

– За явъя гээд Жамбалыг босоход Цамба зовомтгой инээмсэглэснээ «өвгөн чинь ичээд байна. Бvрэнхий болгож байгаад явъя. Лам нар мэдвэл баларлаа шvv» гэхэд нь Жамбал хөгжvvн инээмсэглэв

– Хар хэрээ бие биеийн харыг гайхав гэгчээр хэн нь хэнийгээ шоолох билээ дээ. Явья гэлээ.

Ингээд Жамбал тvрvvлэн гарч байшин хашаагаа том хар цоожны мэдэлд vлдээгээд хvрээний өмнө борчуулын хороо руу явжээ. Том хvрээний дэргэд хороочид гэж байдгийн ихэнх нь эмэгтэйчvvд байж билээ. Шарын шашин монголд дэлгэрэхэд бvх эр хvний дөч шахам хувь нь лам болж хvрээнд сууснаас эр нөхөргvй эмэгтэйчvvд олон болж хvрээ хийдийн ойролцоо амьдран лам нарын буюу худалдааны хятадын зугаа болж байжээ.

Өнөөдөр Жамбал, Цамба яг энэ мэтээр Заяын хvрээний дэргэд бий болсон хороонд суудаг Чимэг, Цэцэг гэдэг хоёр хvvхнийд очиж найрлан самуурахаар яваа ажээ. Энэ замаар анх удаа явж байгаа Цамбын сэтгэлд ичих хvсэх хослон эргэн тойрныг ажиглан, vргэсэн зээр шиг сэрвэлзэн, хvн харагдвал нvvрээ буруулан явжээ. Харин Жамбал бол эгэл амьдралын амтыг аль эрт мэдсэн бөгөөд энэ замд гутлынхаа улыг элээсэн хvн болохоор ичих зовохыг мэдэхгvй байжээ. Хvрэн хаалгатай хашааны vvдэнд ирээд Жамбал оньсны урт сурыг татах зуур Цамбыг харвал цагаан царай нь улаан болоод бvх бие тогтон ядан чичирч байлаа.

– Далай байвал ч намайг хармагц зовхи нь буугаад тvргэн зайлна. Мядагийнд дайралдаж таван салаа боов хvртснээс хойш сvvлээ хавчдаг болсон. Харин Буянт байвал цор цор гээд байж магадгvй илжиг шvv. Шууд л барьж аваад дэлсэж орхино шvv. Yгvй чи айгаад байна уу даа? гэж Жамбал асуув.

– Айх ч юу байхав дээ

– Та тvрvvлээд ор гээд хаалга нээхэд Цамба инээмсэглэх мэт болж, шилээ маажсанаа урт санаа алдан дотогшоо орлоо.

Хашааны баруун талд шавхарсан зээрд морь уяатай байв. Толгойгоороо тоглож байгаа тэр морины эмээл шуулттай байгааг харахад эзэн нь борооноос өмнө буюу борооны vеэр иржээ.

– Морь байна гэж Цамба шивэгнэв.

Жамбал явдал дундаа морийг ажиглан харснаа «хамаагvй» гээд хятад маягийн банзан байшин руу явж ороход инээж байсан хvмvvс нам гvм болов. Эздээс гадна vл таних нэг хvн байлаа. Зах нь задгай, хvрэн торгон дээлтэй, тvрийд нь дөрөөний сурыг хэв гарсан луучинтай, бор царайтай тогтож ядсан хурц нvд бvхий цогтой эр ханзан дээрээ зvvн өвдгөө нугалан суугаад өмнөө тавьсан тарган махнаас том, том огтлон идэж байваа. Хоёр хvvхний нэг нь орон дээр сандайлан, нөгөө нь vл таниг хvний хажууд суужээ. Саяхан инээж байсан байсан тэмдэг нvvрнээс нь салаагvй учир уруул нь жуумалзан байв.

– Бvгд мэнд амгалан уу гэж Жамбал мэндлэв. Жамбалыг харсан хоёр хvvхний царай хувирч төв болоод бие биеэ харалцав.

– Мэндээ, гэлэн гуай нар сайн уу? гэж нөгөө хvн мах зажлах зуур ёжтой хэлээд лам нарын толгойноос улыг хvртэл харж амжив.

Баруун ханзан дээрх цэмбэн гудас дээр Жамбалыг очоод суухад Цамба доод талд нь суулаа. Нөгөө хvн vйсэн иштэй хутгаа арчиж мөнгөн тоногтой хуйнд хийгээд, тvрийнээсээ бvдvvн  цагаан соруултай гаанс, бvснээсээ мөнгөн соёо цохилууртай сав авч тамхи татлаа. Энэ бvхнийг хараад «Овоо л бэлтэй хvн бололтой» гэж Жамбал дотроо бодов. Тасалгаанд хэсэг зуур огт чимээ аниргvй байв. Yл танигчийг Тvгжил гэдэг. Далай Чойнхор вангийн хошууны хvн. Хийдэг ажил гэвэл хулгайч, гэхдээ Төмөр шиг аймаг давж сvргээр адуу хөөдөггvй. Хавь ойроосоо хонь, хурга, бяруу шvдлэнгээс эхлээд хавьтсан бvхнийг авч хамар давуулан борлуулж явдаг ажээ. Жижиг хулгайн хэрэгт хэдэн удаа баригдсан боловч хээл хахуулийн хvчээр суллагджээ. Энэ удаа бас олз хайж ламын гэгээний шавь буюу ойр зэргэлдээ хошуунаас амбан шар хэдийг авч Тариатын оросуудад худалдах бодолтой яваа аж.

Хэрvvл зодоон болоход энэ хоёр асман ламыг дийлнэ гэж бат итгэсэн Тvгжил, буулгасан нударгадаа соруулаа арчих зуур «гэлхай нар сан тавьж өгөх гэж морилон ирэв vv?» гээд хажуудаа сууж байгаа Чимэг рvv нvд ирмэснээ өврөөсөө бvдvvн тvрийвч гаргаж нvхтэй улаан зоос хоёрыг гаргаж, барьцыг нь урьдаад барьчихья гэлээ. Доромжилж байгаагий нь мэдсэн Жамбалын уур багтаж ядахдаа нvд нь гялалзаж, шанааны булчин нь татганан чичрэв. Жамбал зодоонд яггvй болохоор олон, vгтэй сагсуу хар хvvгийн намалдгийг чихэж, аагий нь дарж өгье гэж шийдэв. Цамба уурласан ч vгvй, баярласан ч vгvй. Амьсгаа нь давхцан, тасалгаанд байгаа юм бvхнээс хараа буруулж, ямар нэгэн юм болбол эргэж харалгvй Булган уулыг давж зугтахад бэлхэн байжээ. Хэрэв аль нэгэн нь хөдлөхгvй бол Жамбал Тvгжил хоёр хэдий болтол ингээд л хэрсэн бух шиг хялалзан суухыг хэн  мэдэх вэ. Гэтэл хэн урьтсан нь хожно гэж бодсон энэ хоёр яаж тэсэх билээ. цор цор гээд байвал хянган хамрыг чинь цааш хийж орхино шvv гээд Жамбал өндөлзөн, босоход бэлтгэв.

Гэтэл Тvгжил ажиггvй дvр vзvvлэн «Гэлхай нар миний өчvvхэн барьцыг өглөгийн эзний vнэн санаа, диваажинд төрөх гэсэн хvсэл хэмээн болгооно уу» гээд гараа сунгахад Цамба өөрөө мэдэлгvй гараа тосов. Жамбал гарыг нь цохиод авлаа.

– Нусгай хар хvv чи аяд. Нутгий чинь цогчин дуганыг мөргөтөл алгадаж орхино шvv мэдэв vv гэхэд Тvгжил хоолойдоо хvд хvд хийтэл хvйтэн инээв.

– Сан тавьдаг гэлхай гэсэн чинь хийстэл алгаддаг гайхлууд байх нь уу гээд улам ч хөгжилтэй инээснээ гэнэт царай нь хувирч шалдан банди нар минь гавжийн дугуйнхаа савтай явъя гэж байгаа бол олон таван vггvй тонилбол дээр гэж сvртэй ширvvн дуугаар хэлэв.

– Сvрхий эд байх нь ээ гээд Жамбал нудрагаа дотогш чихээд босов.

Хэрvvл зодоон болоход Жамбал хэгжvvн хар хvvгийн загатнасан хамар руу нударгаа чиглvvлэн дайрав. Гэтэл Тvгжил зайлж гаансныхаа толгойгоор улаан суга руу нь хvчтэй ёворсонд лам гэдрэгээ алдлан унажээ.

Цамба аль хэдийн  гvйн гарч хашаа даван  ум хумгvй алга болов. Хоёр хvvхэн «та минь болиоч» гэхээс өөр гавьтай vг хэлж амжаагvй байхад Тvгжил Жамбалыг хашааны хаалгаар гаргах зуур «Ахын чинь ёвролтыг халхын овоо эр тэсэж байгаагvй юм”»гээд хаалга хааж ягштал тvгжив.

Юу болж өнгөрснийг хоёр хvvхэн ойлгон ядаж байхад Тvгжил бардам инээсээр орж ирлээ. Тvгжилийн ёвролт хэцvv. Жижиг ташуур буюу гаансны толгойгоор хvний улаан суга руу ёворч унагаадаг сургуулийг олон жилийн өмнө залуу морио өгч баймааж сурч билээ. Тариатын хvрээний дөрвөн ламд боорлуулаад байхдаа гурвыг нь нэг нэг ёвролтоор унагааж байсан удаа буй. Ер  нь л ташуур буюу гаанстай цагт хэн ч ирсэн дарлуулахгvй гэж бардам бөгөөд итгэлтэй бодож явдаг байжээ.

Чимэг хvvхэнтэй хvсэл ханган наргиж хоносон Тvгжил өглөө эрт урд Тамирын голыг өгсөн хатируулж явлаа.

 

VII

Yvрийн гэгээ цайран дорнод уулын орой, дэл сvvлээ босгосон азарга шиг сvртэй харагдаж сэрvvн салхи баруун хойноос vлээв. Итгэлтийн адуу манасан Галсан мориноосоо бууж дахин нэг шөнө энх амгалан өнгөрсөнд баярлан тамхиа хэт угсран татаад мордох гэтэл морин төвөргөөн сонсогдож бvрэн харанхуйн дундаас морьтой хvний бараа тодорлоо. Галсан арван наснаас хорин таван нас хvртлээ Итгэлтийнд зарагдсан хvн. Анх тvvний Заяын хvрээн дээр гуйлга гуйж явахад нь олж авчээ. Ингээд Итгэлтийн юу хэлснийг хичээнгvйлэн биелvvлж, юу өгснийг баярлан хvртэж, хорвоо дээр Итгэлтийн хvчээр амьдарч явна гэж боддог ажээ. Хоёр жилийн өмнө Итгэлт өөрөө хөөцөлдөж бага сага хөрөнгө зарж байгаад нутгийн нэгэн ядуу авгайн охин Дулмаатай суулгаад тов хийсэн дөрвөн ханатай гэр барьж өгчээ. Өнгөрсөн намар Галсангийн идшинд хөл нь хугарч хатсан туранхай сарлаг өгөхөд нь Дулмаа «энэ дэвхрэг Итгэлт, хоёулыг минь зарж байгаа мөртлөө vзэх өөхгvй хатингар зовлого өгнө гэнээ» гэсэнд Галсан уурлаж «хар эм чи, буянгий нь гударч байгаад эзний нь муу хэлнэ гэнээ. Задарсан өлөгчин» гэж хэлээд эр эм хоёр хэрэлдэж, эцэст нь Дулмаагийн нvдийг золтсоор хөхөртөл цохижээ.

Галсан туранхай бөгөөд нам нуруутай боловч адуунд эртэй ялангуяа эмнэг унахдаа гарамгай. Олон таван vггvй, хэлсэн бvхнийг нь хичээнгvйлэн хийдэг болохоор Итгэлт өөрийн vнэнч зарц гэдэг боловч өр шир нэхэх зэрэг чухал ажилдаа итгэж явуулдаггvй байв. Нэгэн удаа Итгэлт өр нэхэхээр явах гэж байхад нь Должин «энэ хар хvйтэнд өөрөө яваад яах нь вэ? Галсанг явуулчих» гэхэд «нэг бол хvний зэвvv хvргэчих, эсвэл хvнд маллагдах амьтныг явуулаад юу бодож суух билээ дээ. Адуугаа хариулж л байвал болох нь тэр» гэжээ.

– За хө адуугаа сайн манав уу? гэж эрт уях ёстой морь барихаар ирсэн Эрдэнийг асуухад Галсан нарийхан дуугаар хөгжилтэй инээснээ

– Эзэн нь буянтай болохоор, адуу нь тогтвортой байдаг юм гэв.

Эрдэнийг анх ирэхэд нь Галсан тvvнтэй атаархаж дургvй байжээ. Yхэр тэрэг хөллөж чадахгvй юм. Морь уургалахдаа толгойг муу олох юм гэх зэргээр хэдэн удаа Эрдэнийг Итгэлтэд муулж ярьсан билээ.

– Юунд чавганц шиг бvвтнэж байдаг юм бэ. Би өөрөө мэдэж байна гэж Итгэлт аашилснаас хойш Эрдэнийн тухай ярихаа больжээ. Тvvгээр ч барахгvй, хоног өнгөрөх тутам Итгэлт Эрдэнэт итгэж, ойрын бага өр нэхэх ажлаар нэг удаа явуулсныг хараад буянтай юм мэддэг хvн ингэж байхыг бодоход энэ Эрдэнэ лав сvрхий хvн гэж тvvний хэлснийг Итгэлтийн хэлснээс бараг л өөрцгvй vнэлж байдаг болжээ.

– За би барилцъя гэж нойргvй хоносноос зовхи нь улайсан нvдээ анивчин Галсангийн хэлэхэд Эрдэнэ ганзагаасаа хазаар авах зуур

– Чи өлгөөд бай, би хазаарлаж авъя гэж хэлэв.

Морьдоо барилж холбоод хөтлөн гэрийн зvг хатируулан явжээ. Анхны vед Галсан Итгэлтэд арчаагvй загнуулан мэдэгдэхvйц зусардаж байгааг хараад Эрдэнэ дургvй нь хvрч байлаа. Гэвч сvvлдээ «би ч бас л энэ хvнтэй яг л адилхан. Итгэлтийг аяыг харж явна шvv дээ» гэж бодоод Галсанг өрөвддөг болжээ.

Эрдэнийг уяан дээр ирэхэд аль хэдий нь боссон Итгэлт хvлээж байлаа. Эрдэнийн дөнгөж сая уясан өндөр хээр морины хондлойг нь урт ханцуйгаар арчих зуур

– Хээр морь минь энэ жил намайг баярлуулах байх гэж итгэж байна. Дамшиг чинь нэг л өнгөтэй байна гэхэд нь Эрдэнэ морьдоо уяж дуусаад Итгэлтийн дэргэд ирж

– Эндхийн тvмний эхvvдийг мэдэх биш дээ. Харин хээр морины уяа зэхий таарч байх шиг санагдах юм гэлээ

Морьдоо уячихаад Итгэлт, Эрдэнэ хоёр тавлан сууж удахгvй болох их сунгалтын тухай ярилцаж байтал Нямаа ирлээ.

– Уясан морьд чинь хурдан болтугай, хурсан наадамд тvрvvлэх болтугай

– Тэр ерөөл бат оршиг. Таны санаанд морьдын уян ямар шvv байна даа? гэж Эрдэнийн асуусанд

– Миний бодоход сойлт нь таарч, далавч нь ургах нь л дутуу байх шиг гэж Нямаа хэлээд Эрдэнийн хажууд өвдөглөн сууж тамхи татлаа.

– Нямаа гуай ер нь морь сойход ядахдаа хошуу ч нэмэх vгvй юм аа даа гэж Итгэлт хэлэв.

– Бурхан мал маллах авьяас хуваарилахад та нар шиг овтой нь тvрvvлж очоод сайн морь сойх, уралдах, явдалтай морь унах авьяасыг нь авч орхиод, над шиг нь айраг гvзээлж аяга шордож байгаад хожимдож, адуу манах, хонь хариулах авьяас арай хийж олж авсан болохоор оролцдоггvй юм хэмээн Нямаа тамхи татах зуур амьдралдаа болсон юмаа дурсаж байгаа мэтээр төв бөгөөд тайван ярив.

Нямаа арваад жил Итгэлтийнд зарагдаж байгаа хvн. Эхнэр нь vнээ хонь саадаг. Өөрөө Дулмаатай тулж хонь хариулдаг. Нямаа томоотой цагаан сэтгэлтэй, хошин цэцэн vгтэй хvн. Итгэлт тvvнийг гэмгvй, тэнэг хvн гэж бодож явдаг юм.

– Нямаа гуай өнөөдөр яасан орой босов оо?

– Өглөө өрх татахад чинь аньсан нvдээ нээгээд хонины хишиг биш гэж бодохтойгоо зэрэг л дахиад тас аньж орхисон гэв.

Тэр гурав гэрт орж айраг уув. Хултай айраг ууж байгаа Эрдэнийн өвөр дээр Солонго очиж суугаад модон тоглоом хийж өгөхийг гуйв. Итгэлтийн хоёр хvvхэд Эрдэнэд дасаж, тvvнийг өндөр ах гэж нэрлэжээ.

– Чи хvнийг аяга айраг тавтай уулгахгvй юу болоод байна даа. Бас гарч тэр эхдээ тугал татаж өг гэж Итгэлтийн ширvvн хэлэхэд Солонго урамгvй босох гэхэд нь Эрдэнэ инээмсэглэн:

– Яахав дээ, сууж л байг гэсэн боловч эцгийнхээ ширvvн харцнаас эмээсэн Солонго гадагш гvйн гарлаа.

Тэр өдөр Долгортой зэрэгцэн vнээ сааж байсан Должин «та нар хэдий болтол энэ өмгөр майханд байх юм. Манай суурин дээр дөрвөн ханатай овоо гэр буй. Тvvнийг авч барь» гэхэд нь олон давхар зовлонд нэрвэгдсэн Долгорын сэтгэл хөдлөн баярлаж, нvднээс нь нулимс дуслахад тvvнээ нуун vнээнийхээ гуянд нvvрээ нууж, нам бөгөөд догдлон чичирсэн дуугаар

– За гээд дуугvй болов

Амьдралдаа ингэж баярлаж байгаагvй Долгорт бодогдов. Уранхай майхантай хvний газар яаж амьдарна даа гэж vргэлж сэтгэл нь шаналж байсан хvн дөрвөн ханатай овоо гэртэй болоход яахин баярлахгvй байх билээ.

Айраг ууж байх зуур суурин дээр дөрвөн ханатай гэр бий. Эрдэнэ минь тvvнийг авч барь. Сvvлд хөлжиж байгаад vнэ өртгийг нь өгнө биз гэж Итгэлт бас хэлжээ. Удалгvй Итгэлтийн хот дөрвөн гэр болсноор барахгvй хотоороо гэр мялаахад

Урт цагаан туургатай

Уран тагнай хаяавчтай

Далан цагаан дээвэртэй

Дархан ширмэл vvдтэй

Энэ сайхан өргөөнд

Yvрдийн жаргал бадарч

Сайн бvхэн орогнож

Саар бvхэн зайлж

Yvрд мөнх жаргахын

Өлзийтэй ерөөл дэвшvvлье

гэж Нямаа ерөөв.

Уранхай майхантай байхад нь тов хийсэн гэрээ өгсөн Итгэлтэд баярласан эр эм хоёр яавал тvvнд сайн хvн болох бол гэж хичээдэг болов.

Эрдэнэ морь уяж, завандаа мал тоолж данс гаргаж байв. Долгор их гэрийн /Итгэлтийн зарц нар, Итгэлтийн гэрийг их гэр гэж нэрлэдэг бөгөөд таслан авч гаднаа маллаж байдаг малыг нь их гэрийн мал, бусад айл дээр байдаг малыг нь суурь гэж нэрлэдэг/ аар саар ажлыг борви бохис хийхгvй хийж шөнө орой л гэртээ орж ирдэг байв.

Морь унах өдөр болж Итгэлт Эрдэнэ хоёр Бат, Хонгор, Сvрэн гурвыг дагуулан /энэ гурав морь унаж байв/ явах гэхэд нь Солонго дагаж улайв. Эцэг нь уурлан загнахад Эрдэнэ авч явахыг гуйжээ.

За яахав өндөр ах чинь гуйж байгаа болохоор авч явъя. Усан нvдлээд дамшиг минь бушуу ач гэж Итгэлт хэлжээ. Сунгалтад олон хvн цугларчээ. Эрдэнийг морины сvvл шууж байхад дэргэд нь зогсож байсан Итгэлт дээр Бадарч ирэв. Морь хурдан гэж мэндлээд, хээр морины нь мундааг барьж vзсэнээ танай хээрийн уяа зэхий таараад шижир шиг л гялалзаж байна гэлээ.

Манай Эрдэнэ л гардаж уясан хvн дээ гэж Итгэлт баяртай инээмсэглэн хэлэв.

Бадарч, Эрдэнэ рvv ихэмсгээр ажиглан харснаа тоомжиргvй инээмсэглэх мэт болоод бvдvvн дуугаар бид хоёр танил байхаа гэлээ. Тийм байхаа. Та тэгээд нөгөө оргодлоо барьсан уу? гэж Эрдэнэ ерийн нэг асуух ёстой зvйлийг асууж байгаа юм шиг ажиггvй асуув.

Нэг л удаа тэнгэр өршөөж муу гуйлгачин миний гараас мултарсан. Гэвч уулзах байлгvй дээ. Халх өргөн боловч Бадарчийн гарт урт даа гээд маг маг инээв.

Сунгалтанд Итгэлтийн хоёр морь тvрvvлж хэдэн морь нь айргийн тавд орж хагартал баярлан ямаа авчруулан боодог хийлээ. Бас бөхийн барилдаан эхлэхэд Эрдэнэ барилдав.

Өндөр ахаа чанга хаяарай гэж Хонгор чихэнд нь шивэгнэн захив.

Эрдэнэ Бадарчийг сvрхий барилддагийг харж мэдсэн болохоор хянамгай ноцолдох гэж өрөөд өө харан ажиглаж байв. Энэ цагаачин чинь овоо шөрмөстэй хvv бололтой. Гэвч Бадарчид юу болох вэ дээ. Аятайхан тонгорч байдаг шvv гэж наадам эхлэхийн өмнө ирээд байсан Цамба, Жамбал хоёрын ярилцах нь Эрдэнэд сонсогдов. Энэ ярианд Эрдэнийн зэвvv хvрч ухасхийн барьж автал чухам vvнийг хvлээж байсан Бадарч сээрэн дунгуй хийж дээр өргөөд хvчтэй шидэв. Эрдэнийн цээжнээс цус амтагдан нvд нь харанхуйлсан боловч шvд зуун босож хvчлэн инээмсэглэв. Бадарчийн дунгуйнд орсон хойно яаж тэсэх вэ?

Дархан мэх нь дээ гэж хvмvvс хоорондоо ярилцаж байлаа. Өндөр ах халтирч орхилоо. Тvvнээс дийлэх л байсан гэж Солонго нарийхан дуугаар гомдолтой хашгирав. На жаргахын vед сунгалт тарж, Итгэлтийнхэн гэрийн зvг явцгаав. Гэтэл Итгэлт «йлаар орох чухал ажилтай»гээд салж Эрдэнэ дөрвөн хvvхдийн хамт морьдоо хөтлөн явжээ.

Итгэлт явсаар Тамирын голын бургасанд оров. Чийгтэй сэрvvхэн салхи vлээн өдөр улиасны навч vл мэдэг шажигнан байв. Тамир нэгэн аяар шаагин урсаж, тvvний мандал дээр дугариг саран холбилзон гялтганаж тольдон байв. Итгэлт орой бvхэн том ган тавьсан тэргээр хотынхон нь ирж ус авдаг гармын ойролцоо очоод морио бургаснаа уяж, тамхи татлаа. Удалгvй модон голтой тэрэгний хяхтнах дуу гарч, Дулмаа сэлмэн эвэртэй бvдvvн хайнаг хөллөсөн тэргээ хөтлөн ирэхэд Итгэлт бургаснаас гарлаа. Чамайг усаа аваад явчихсан юм болов уу гэж бодлоо шvv гээд шууд очиж хайнагийн нь дөрийг гараас нь авч хажуугийн том улиаснаас уяв. Бургасанд уясан Итгэлтийн морины тургих дуу орчны нам гvмийг цочоон сэргээж байлаа. Дулмаа хөдлөлгvй зогсох байхад нь Итгэлт цээжээ хөдөлгөн инээмсэглэж гараас нь хөтлөн бургас руу орлоо. Гурван жилийн өмнө арван зургаатай охин Дулмааг хонь хариулж явахад Итгэлт очоод шууд барьж авч билээ. Буян хөрөнгө, арга ухаан нь хэдэн хошуунд алдаршсан энэ хvнийг бариад авахад Дулмаа эсэргvvцэж чадаагvй билээ. Тvvнээс хойш Дулмааг хонь хариулж явахад нь Итгэлт vргэлж очдог болсон бөгөөд Дулмаа гэнэн цагаан сэтгэлээр Итгэлт өөртэй нь сууна гэж хvртэл боддог байжээ. Гэтэл Итгэлтийн хvvхэд Дулмаагийн хэвлийд бий болжээ.

Итгэлтийг ирээд явахад нь хvvхэдтэй болсноо ичих баярлах хослуулан байж хэлэв. Итгэлтийн нvд алсад яваа чоно харсан морины нvд шиг сэрвэс хийснээ vнэн vv гэж огцом асуув Тийм гэж царай нь vл мэдэг улайсан Дулмаа газар шагайж нам дуугаар хариулав. Итгэлтийн царай барзайн бодол болон зогссоноо уг дуугvй мордон явжээ. Маргааш орой нь хонь хариулаад ирэхэд нь ижий нь уйлан хайлан байж vнсээд «Өнөөдөр Нямаа ирж миний охиныг Галсанд гуйж байна. Ижий нь өгнө гэсэн. Нэгэнт л эм хvн болж төрсөн хойно хадамд гарах нь ёс» гэлээ. Дулмаа дур хайргvй хvнд битгий өгөөч гэж элдвээр гуйвч тус болсонгvй. Арга нь барагдаж vхмээр бодогдсон боловч чухам vхье гэх дээр арга ч олдохгvй, зориг ч хvрэхгvй дэмий л усан нvдлэн явдаг болжээ. Итгэлттэй уулзаж уул явдлаа хэлэхэд нь Одоогоор надад ёсолж авсан эхнэр байгаа болохоор чи юу ч гэсэн Галсантай суу. Эм хvн гэртээ хvvхэд гаргах шиг шившигтэй юм байхгvй гэж зөвлөжээ.

Энэ vгийг сонсоод Итгэлтэд хязгааргvй гомдон тvvнийг элдвээр хараан зvхжээ. Гэвч болзоод өдөр болж бэр мордуулах хvмvvс ирээд Дулмааг төрсөн гэрээс нь салган авч явлаа. Төдий л их ёс болсонгvй. Харин найрыг ор нэр болгон ёслоод Галсангийн эхнэр болжээ. Гэтэл Дулмааг Итгэлт орхисонгvй. Yнэн хэрэг дээрээ Дулмаа Итгэлтийн хоёрдугаар эхнэр болж, адуу манах, ажилд явах зэргээр гэртээ ховорхон байдаг Галсан Дулмаагийн хоёрдугаар нөхөр болжээ. Энэ vед Дулмаа өөрийн жаргалд нь саад бологч бул хар чулуу бол Должин гэж бодоод тvvнийг жишин зааж, яавал тvvнд хор хvргэх вэ? гэж явдаг боллоо. Энэ учраас Итгэлт хоёр цэнгийн алтан бөгж, цэнгийн гархин ээмэг бэлэглэж өгөхөд нь хамгийн тvрvvнд Должинд vзvvлэн гайхуулж Итгэлттэй хэрэлдvvлээд «Төрхөмд чинь хvргэж өгнө» гэсэн Итгэлтийн ширvvн vгэнд ачаа нь хvндэдсэн тэмээ шиг шургачин бууж өгч байгаа Должинг шоолон, хорслын баяр бахдалаар сэтгэл нь дvvрч байлаа.

Должинд Дулмаа шиг жигшил заналтай дайсан анхандаа байдаггvй байжээ. Гэвч сvvлдээ дасаж «юу ч л гэсэн би эхнэр нь Дулмаа бол талхиж талхиж хаядаг хонины морь» гэж сэтгэлээ хуурч явдаг болов. Дулмаагаас хvvхэд гараад арваад хонолгvй осолдов. Эх болсон Дулмаагаас өөр гашуудсан хvн vгvй бөгөөд Должин хязгааргvй баярлаж. Итгэлт ертөнцийн жирийн нэг явдал болж байгаа юм шиг өнгөрvvлэв. Дулмаа vvнээс эхлэн цаг өнгөрөх тутам хонины морь жол яваагаа ойлгосон бөгөөд чадалтай нь чадалгvйгээ жаргалдаа хэрэглэж байдаг энэрэлгvй хорвоогийн ёсыг танимагц залуу нас vзэсгэлэнт царайгаараа сэтгэлээ тохирсон бvхнийг татаж хvслээ хангах замд оржээ. Дулмаагийн завхайрлыг мэдвэл Итгэлт учир тоймгvй хардаж, заримдаа зодно. Би чиний ёсолж авсан эм чинь биш гэж Дулмаа хэрэлддэг.  Итгэлт хардаж уурлаж байхад нь Дулмаа нэг талаар тvvнийг чадаж байна гэж баярладаг боловч бас айж энэ хvний гараас нь сайнаар гарч чадахгvй гэж боддог байлаа.

Муу янхан чамайг дал гарсан ламын тогооны хvн болгож орхино шvv гэж Итгэлт заналхийлэн загнахад дэмий vг биш гэж сэтгэлдээ vргэлж айн явна.

Галсан бол Итгэлт Дулмаагийн явдлыг сайн мэдэвч нvд балай, чих дvлий мэт явдаг байжээ. Итгэлт босож ийш тийш харснаа Дулмааг гараас нь татаж босгов.

За тvргэн яв. Нөхөр чинь хvлээж байгаа шvv. Наадах vсээ зас гэж захирангуй шивэгнэв.

Цадсанаараа өөрөө л харь. Надад яарах нөхөр байхгvй.

Муу ч гэсэн төрийн ёсоор хар vсийг чинь хагалж авсан эр чинь шvv гэж Итгэлт хоолойдоо худал инээгээд бургасанд  уясан морь руугаа цатгалан тэмээ шиг аажим бөгөөд намбатай алхлав.

Саяхан мэлтэлзэж байсан мөнгөн сар ертөнцийн явдлыг харахгvй гэсэн юм шиг том хар vvлний цаагуур нуугдаад бvх юм бvрэг харанхуйд хучигдан, зөвхөн Тамирын голын мандал хvйтэн өнгөөр гялалзаж байлаа.

 

VIII

Өглөөний нар дээр мандаж, зуны цагийн гоёлоо өмссөн ертөнцийг соёрхон, тvмэн зvйлийн өнгө энд тэндгvй гялалзан байгаа цагт гуулингийн талын зvvн хойноос хор морьтой Төмөр «Эрдэнэ засгийн унага» гэдэг нутгийн дуугаа баргил хоолойгоор  хvч мэдэн аялсаар хатируулан орж ирээд морины амыг татаж зогсов. Төмөр, баяр жаргал бадарсан хурц нvдээр эргэн тойрныг ажиглан харахад тэртээ өмнө суунагласан хөх манангийн дунд Тарлан хайрхан жирэлзэн харагдав. Төмөрийн нvднээс нулимсны доголон дусал гарч хамрын нь хажууд ширхэг сувд шигтгэсэн юм шиг тогтов. Нутаг минь. Тайшир хан минь гэж тасалдсан нам дуугаар сэтгэлдээ хэлээд мориноосоо бууж, нялх ургасан таанаас таслан авч амтархан идэхэд хоёр завьжаар нь ногоон шvлс цахарч байв.

Төмөрөөс vргэсэн сvрэн зээр дээр дээр vсрэн давхиж зугтсанаа гэнэт эргэж алсаас ирсэн энэ хvнийг таних гэсэн юм шиг баахан харж зогссоноо налайн идээшилжээ. Төмөр нvдээ тас анин аажим бөгөөд жил гаруй ширлvvлж эвхэгдсэн биеэ нэгмөсөн тэнийлгэх гэсэн юм шиг суниагаад тvрvvлгээ харан хэвтэж суунагласан манангийн дунд нvvгэлтэж байгаа Тайширын нурууг ширтэв. Төмөрийн сэтгэлд ахтайгаа уулзахаас өөр бодол байсангvй.

Эрдэнийх зуны цагт Сvхийн голоор нутаглаж байдаг болохоор шууд очихоор шийдэв.

— Сайн байна уу? гэж хvvхдийн нарийхан хоолой дуугарахад Төмөр цочиж харвал хэд хэдэн нөхөөстэй хуучин хөх шандан өмд цамцтай хөл нvцгэн арав орчим насны борхvv богинохон шилбvvр барин зогсож байлаа. Төмөр тэр хvvг инээмсэглэн ажиглаж байснаа

–Сайн, дvvгийн лагшин тунгалаг уу? гэж асуув.

— Миний бие тунгалаг гэж хvv цовоо дуугаар хариулав Дvvгийн алдар хэн гэдэг  билээ Төмөр гэдэг

— Төмөр өө?

— Тийм манай ээж намайг гаргах гээд аав маань эх барих хvнд явах унаагvй сандарч байхад Цахиур Төмөр гэгч мундаг ах адуу хөөж ирээд дөрвөн сайн морь зvгээр өгч их тус болсон. Тэгээд л надад Төмөр нэг өгсөн юм шvv дээ. Би том болоод Цахиур Төмөр болно. Ах аа та Цахиур Төмөр гуайн тухай сонссон уу? Сонсож байсан гээд Төмөр инээмсэглэв.

— Бас нэг ахыг нь танина. Эртvvд Богдод мөргөх гээд морин тэрэгтэй явсан — Юу? Эрдэнэ vv?

— Тийм, манайд хоноод явсан. Хvv нь их айхавтар тонгордог. Гэхдээ би илvv олон хаясан юм дээ Аавын чинь нэрийг хэн гэдэг вэ?

— Намбар гэдэг. Та таних уу? Yгvй юм байна. Танайх хаана вэ? Энэ толгойн өмнө.

Юу ч гэсэн газар дээрх ганц ахтайгаа уулзах нь зөв. Хvрээ орсон бол хойноос нь явдаг хэрэг гэж сэтгэл шулуудсан боловч юуны өмнө амарч, тэнхрэх нь чухал. Ингэхлээр нутгийн айлаар хэсэг тараг, цайгаа эргvvлэн хэд хоноод хvрээ рvv явахаар шийдэв. Тийнхvv арав гаруй хоног амраад хос хөтөлгөө морьтой хvрээний зvг хөдлөв. Сайн ван, Луу Гvний нутгийг дайрч болохгvй болохоор хамгийн хангайн өмнө талаар явж билээ. Ширvvхэн довтолж ламын гэгээний нутгийг өнгөрөв. Морьд нь баахан сульдаж, газар хороох нь улам бага болж явтал гадна нь өдий төдий хvн бужигнасан хоёр эрээн майхан харагдав. Майхныг тойрон чөдөртэй, тушаатай морь тэмээ энд тэндгvй идэж байв.

Очихоор шийдээд олон морь уяатай зэл уяан дээр бууж майхныг чиглэн явтал тэртээ идэж байгаа ижилхэн хоёр хар морь нvдэнд нь тусав. Ямар сайхан морь вэ гэж бодоод бага эрээн майханд оров. Өдий төдий хvн хоол идэж, айраг ууж байжээ. Төмөр бvгдийн амрыг эрж, баганын орчим суув. Нутаг ус нэр алдраа асуулцсаны дараа Төмөрт хоол, айраг өгөв. Идэж уух юм нуур далай шиг бялхсан энэ майханд сууж байхдаа даян дээрхийн нэртэй бөө Санжаа зайран гэдэг явж байгааг мэдлээ. Манай зайран багшийн ид шид хязгааргvй болохоор амьтанд тусалж явна. Нутгаас бид хоёр, гурван морьтой гарсан юмсан. Одоо юмаа ч авч явж чадахгvй болох нь. Зайран нь чадалтай болохоор барьц нь их байх гэж нэлээд согтуу нэг хар хvн хэлэв. Хvмvvс энэ зайраны ид шидийг шагшин байж ярих зуур Төмөр гэдэс гаран цадаж аваад хормойгоороо тосоо арчих зуур майхны амаар харвал зэрэгцэн идэж байгаа хоёр хилэн хар морь наранд гялтганан улам ч сайхан харагдав. Оройн нар тvмэн алтан утсаараа цэлмэг тэнгэрийн өрнө хаяаг нэвтлэн шагайсаар жаргаж эхлэв. Тэр шөнө Төмөр хоёр хар морийг хулгайлж аваад модонд уяж, vд өнгөрөхийн vед майханд эргэж ирвэл бөөн vймээн болж байв. Орой од тvгэхийн vед хоёр хар морио авсан хулгайчийн зvрхийг суга татан иднэ, авсан муу хулгайн морьд авчирч өгвөл зайран багш ивгээж нохойн амийг өршөөн нигvvлсэнэ. Өнөө орой зайран багш хулгайчийн зvрх сугалахад ирцгээгээрэй гэж нэг хvн өндөр дуугар зарлаж байв.

Ид чадал нь багтаж ядсан сvрхий бөө нарын тухай сvртэй яриа олныг сонссон Төмөрт энэ vг баяртай сэтгэл төрvvлсэнгvй. Энэ чинь зvрхий минь vнэхээр идчих юм биш байгаа даа. Бөө нар сvрхий арга чаргатай гэж ярьдаг гэж бодогдоно. Гэтэл «Засагт ханы цахиур Төмөр бөөгөөс айгаад явсан хоёр морио авчирч өгсөн гэнэ билээ» гэж  шуугин ярих шившигтэй яриа сэтгэлд нь орж ирлээ.

Том эрээн майхнаас Санжаа зайран гарч ирлээ. Шувтан мөртэй туранхай нам биетэй, тогтож явсан хурц нvдтэй, vзvvрт нь цагаан сур сvлжсэн алаг цоо бууралтаж яваа гэзэгтэй, дөч орчим насны хар хvн ажээ. Хөх дээл дээр хvрэн бvс ороогоод мөнгөн хэт билтэй хутга зvvжээ.

Энэ хvн хорин насандаа бөө болж, ан хийгээд буцаж явахад нь модны цоорхойд идэж байсан хоёр vхрийг хараад эрсэн эзэн нь мэргэлvvлснийг олж өгснөөр алдаршжээ. Гэхдээ тэр хоёр vхрийг урьтаж vзээд  дараа нь олж өгснөө аль хэдий нь мартсанаар барахгvй харин ид шидээр олж өгсөн юм шиг бодож явдаг ажээ. Одоо бол хvнийг буудах, сэлэмдэх зэрэг тvмэн зvйлийн ид шид vзvvлдэг болжээ. Ингээд хаа заль хэрэглэж, хаа ид шид хэрэглэж байгаагаа өөрөө ойлгохоо больсон хvн юм. Хvмvvс тvvний хойноос хуйлран дээлийн хормой, гутлын өлмий зэрэг хvрсэн газар бvхнээс адис авч байв. Хvрэн жинстэй нэг хvн зайрантай уулзаж юм хэлэв.

– Бор зvрхий нь булгилуулж байгаад хvртэж орхино  гэж зайран чанга дуугаар хэлээд их л бардам инээв.

«Чадалтай юм бол чи миний зvрхийг эсвэл би чиний морийг» гэж Төмөр сэтгэлдээ шивэгнэв. Тэгээд орой болж ертөнцийг хар бvрээс таглан харанхуйлах vед зайран их майхандаа тvмэн уулын савдаг дуудан хулгайчийг сvртэй хараалаар зvхэн занаж дөвчирхөж гарлаа. Холбоогоо шажигнуулсан тал хэнгэрэг нь эхлээд жигд дуугарч байснаа сvvлдээ vргэлжилсэн хоёр цохилтоор дvжигнэж эхлэв. Бөө хэнгэргээ хаяж босоод майхны орой руу vсрэв. Тэгээд буцаж суудалдаа суухдаа ямар нэгэн юм гартаа барин шал шал хийтэл идлээ. Том гэгчийн тосон дэнгийн гэрэлд харвал зайрны завьжаар цус цувж, цус болсон хоёр гар нь чичирч байлаа.

– Хулгайч цаашаа харлаа, бурхан минь

– Уушги зvрх хоёрыг нь зооглож орхилоо шvv

– Ийм чадалтай хvн байх гэж

– Муу хулгайчийн хохь нь доо

– Хэлээд яахав. Yхэл нь ирж дээ гэх зэрэг хvмvvсийн шивнэлдэн ярих дуу сонсогдов.

Төмөрийн цээж нь хөнгөн болчихсон ч юм шиг, хатган өвдөж байгаа ч юм шиг санагдав. Төмөр амьсгаа давчдан дотор нь эвгvй болоход майхнаас гарвал дорнод уулын оройгоос том гэгчийн сар салж ядан мандаж байв. Шөнийн жихvvн хvйтэн салхи хацар руу нь vлээж бие нь жирс жирс гэлээ.

– Yхсэн хvнд сvvдэр байдаггvй юм гэнэ билээ гэж бодоод сvvдрээ харвал хэвээрээ байв. Шууд уяан дээр очив. Чөтгөр болсон юм боль морь vргэх байх гэж бодоод мориндоо хянамгай ойртвол морь нь огт хөдөлсөнгvй. Мордоод явахдаа дахин дахин сvvдрээ харж байв. Хvйтэн хөлс нь чийхран, дахин дахин хэнхдэгээ барилан явсаар майхнаас нилээд холдоод «vхсэн хvнд мөр байдаггvй юм гэдэг» гэж бодоод бууж шавар дээр гишгэвэл бас л байлаа. Гутлаа тайлж байгаад хvртэл vзсэн боловч мөртэй байлаа.

Магнайнхаа хөлсийг ханцуйгаар арчин, мордоод цааш явсаар хоёр морио уясан газар ирвэл бат бэх уяатай хэвээрээ хамраа тачигнуулан зогсож байв. Ам нь цангаж хоолой нь хатсаныг сая мэдэж ойролцоо байгаа жижигхэн горхиос тvрvv урагш харан хэвтэж байгаад баахан залгилав. Тэгээд нэг хар морийг нь эмээллэж унаад гурван морио холбон хөтлөөд дорно зvгийг барин хатируулж явахдаа байн байн тачигнатал инээн нойронд дарагдсан харанхуй ертөнцийг сэрээж байв. Шөнийн турш цас будран оров. Өглөө нь нилээд хөвчирхөг ууланд ирээд бууж морио чөдөрлөн хэрж тавиад хуурай хvнс устай холин идэж, тvр дуг хийхээр хэвтлээ. Нойрон дотор нь дөрөө хангинах нь сонсогдоход нь босож харвал модны завсраар хээр морьтой хvн ирж явлаа. Тэр хvн шууд ирээд мориноосоо бууж ихэмсэг бvдvvн дуугаар мэндлээд модноос морио уяв.

Зах нь задгай хvрэн торгон дээлтэй, ногоон дурдан бvстэй тогтож ядсан хурц нvдтэй хорь гаруй насны энэ хархvv бол нөгөө Заяын хvрээн дээр Жамбал, Цамба хоёрыг балласан Тvгжил байлаа.

Тvгжил олз хайж яваад энэ хөвчид шинэ орсон цасан дээр дөрвөн морины мөртэй тохиолдож, юу ч гэсэн энгийн хvний мөр биш гэж мэдээд мушгин иржээ. Хулгайч хvний сэрэмж их боловч сэтгэл гэнэн байдгийг сайн мэддэг Тvгжил энэ хулгайчийн морьдыг сvрдvvлж байгаад салгаж орхиё гэж боджээ. Хэрээтэй идэж байгаа хоёр хар морийг хараад шунал нь оргилж уг бодлыг нь улам ч лавшруулав.

– За хө хоёр хар морио өгөхгvй бол чамайг барьж явна даа. Би арван тавны цагдаа байна гэж нvдээ солбилзуулан сvртэй хэлээд босож дайрвал ёврохоор ташуураа бэлтгэв.

Төмөр хөдлөлгvй хэвтэж байснаа хvйтэн инээмсэглэж:

– Хэн нь хэнийгээ барих юм бэ?  гэж асуув

Yvнтэй олон яриад хэрэггvй. Өдөж байгаад олон эрийг унагасан нэртэй ёвролтоороо унагааж орхиё гэж бодоод Тvгжид ухасхийн дайрав. Юу болсныг Тvгжил мэдсэнгvй. Нэг л мэдэхэд нарийхан сураар дангинатал хоньчлон хvлэгдээд хэвтэж байв.

– Одоо ах нь чамд миний хоёр морийг авах арга зааж өгнө дөө гээд Төмөр цааш явж хуурай гишvv цуглуулав. Хvчтэй хvн уурандаа нарийхан сураар янгинатал хvлсэн дөрвөн мөч бадайран, сур маханд нь улам бvр шигдэж байхад хор шар буцалсан Тvгжил хөмхийгөө зуун vг дуугvй хэвтэж байлаа. Тvгжилд хальт ёвруулж зайлж амжсан сvвээ нь амьсгалахад янгинан өвдөхөд «муу ч эр биш байна» гэж Төмөр бодов. Тvгжилийг хvлээсээр нь тохойлдон өргөж том хар модны бvдvvн мөчрөөс дvvжлээд дор нь овоолсон гишvvний дэргэд сууж хэт цохиж эхлэв.

– Чи яах гэж байна?

– Чамайг дулаацуулах гэж байна

– Алдар нэрийг чинь сонсьё

– Засагт ханы цахиур Төмөр гэж сонссон уу?

– Сонссон

– Тэгвэл тэр чинь би байна гээд хэтээ чанга цохисонд уул нь авалцав.

Ноцсон уулаа өмх модон дээр тавиад, нударгаараа хэд дэвсэнд утаа багшран суунаглаж байснаа гал ноцлоо. Энэ олонтой дуулсан эрийг сонсоод Тvгжил эсэргvvцэж чадалгvй, арчаагvй хvлэгдсэндээ оволзож байсан хорсол нь салхинд замхрах утаа адил vлээгдэн алга болоод амьд байгаадаа баярлав.

– Таныг мэдсэнгvй. Энэ хvлээсээ тайлаад өгөөч гэж гэмшилтэй бөгөөд аргадаж буруугаа хvлээсэн дорой дуугаар гуйв. Тvгжилийн нvvрнээс хөлс дуслан, уруулаа хэлээрээ долоов.

– Миний морийг авах арга олов уу? гэж Төмөр бvдvvн дуугаар ой доргиулан инээв. Тэгээд захаасаа тачигнаж асаж байгаа галыг дэвслэн унтраав.

–  Та намайг өршөө

Тvгжилийг мөрчөөс авч, газар тавиад хvлээсийг нь тайлав.

– Би ч бас л тан шиг олз хайсан хvн. Та болгоовол би таны номхон морины ногт, догшин морины чөдөр чинь больё гэж Тvгжил шанаагаа газар нааж байгаад хэлэв.

Төмөр олзны төлөө хэзээ ч яваагvй. Баяд ноёдын адууг сvрэг, сvргээр нь таслан хөөхдөө тэдний хэмжээгvй эрх ямбыг доромжилж, эр чадлаа гайхуулж явна. Тэдэнтэй өрсөлдөж байна гэж боддог байсан. Энэ ч учраас хөөсөн адуунаасаа ядуу зvдvv хvмvvст vнэ өртөггvй өгдөг юм. Гэтэл «би ч бас л тан шиг олз хайсан хvн» гэж хэлж байх юм. «Би олз хайгаагvй» гэж Төмөр бас л хэлж чадахгvй байв. Хулгайч биш гэж бvр ч чадахгvй байв.

Аа тийм vv?.. надад морины ногт чөдөр хэрэггvй гэж хэсэг дуугvй байсны дараа намуухан хэлээд эргэж шууд морьдоо барилан мордоод явахад нь Тvгжил мордож хойноос нь эцэгтээ загнуулсан хvvхэд шиг дагаж явлаа. Хэсэг явсны дараа Төмөр дуулж хоёул зэрэгцэн дорно vг хатируулав. Төмөр нам бөгөөд дургисан бvдvvн хоолойгоор:

Эрдэнэ засгийн унага юу даа

Эрвэлзэж хийсэн жороо доо хө

Элсэн манхан нутагтай даа хө

Эмгэн буурал ээжтэй дээ хө

Тов засгийн унага юу даа

Тонолзож хийсэн жороо доо хө

Тонж хоёр сэтгэлийг хө

Сална гэж л санасангvй дээ

Гэж шуранхайлан дуулж явахад задгай энгэрээр vлээсэн салхи дээлийг нь хөөргөж нисэх гэж дэгдэж байгаа бvргэд шиг харагдаж байлаа. Харин Тvгжил «Төмөрийг бариад Луу гvний тамганд аваачиж өгвөл илvv юм олох болов уу? Аль дагаж яваад баригдаж мэдэгдэхгvй алс газраас сvрэг сvргээр адуу хөөвөл илvv олз олох болов уу? » гэсэн ац бодолд дарагдан алиныг  ч сонгон авч чадахгvй явжээ.

 

IX

 

Зуны өглөө Итгэлтийн хойноос хоосон морин тэрэг хөтөлсөн хоёр морьтой хvн Луу Гvний хошуу хvрээ рvv гарлаа. Энэ бол Итгэлт, Эрдэнэ хоёр байлаа. Тэр хоёрыг зэрэгцэн явж байтал Итгэлтээс хэдэн жилийн өмнө хөлсөнд авсан хөгшин цагаагч гvvгээ унасан Нямаа гvйцэж ирлээ.

– Цай гvзээлж байгаад та хоёроос хоцорч орхилоо. Одоо хамт шогшоод байдаг хэрэг ээ

– Та хаачих нь вэ? гэж Эрдэнэ асуув

– Асуух юм байх вэ дээ. Нямаа гуай хошуу сахиулсанд мөргөх гэж яваа биз гээд Итгэлт ёжтой инээмсэглэв.

– Чухамдаа залбирч байвал буян, өлзий засаж байвал эд өлзий гэж аз хийморьт сайн байдаг юм гээд Нямаа ажиггvй тамхиа асааж татлаа. «Хошуу сахиусанд олон мөргөснөөр аз хийморь дэлгэрдэг бол энэ хvн өдийд хагартлаа баяжих болсон доо» гэж Итгэлт бодов.

– Нямаа гуай аз хийморь ч арван зvгтээ л дэлгэрч байдаг юм даа гэж Итгэлт хэлээд Эрдэнэ рvv нvдээ ирмэлээ

– Ер нь овоо шvv. Ээ жил морь ч бvдэрсэнгvй. Хамрын ханиад ч хvрсэнгvй гэж Нямаа баяртай хэлэв.

Хонины хишиггvй зарим өдрөө Нямаа хvрээ орж хошуу сахиусанд мөргөдөг заншилтай. Харин баахан халмаг буцаж ирээд чихэр хийж шар тосонд зуурсан балингийн амттай гурил авчирч «Дамшиг минь идэх гээд эрхийгээ, долоох гээд долоовроо идчих вэ дээ» гээд хотынхондоо өгдөг заншилтай билээ.

Хэрэв Нямаа сахиусанд мөргөх гэж хvрээ рvv яваа бол нөгөө хоёр нь Итгэлтийн хашаанаас наадмаар хэрэглэх майхан ширээ, айраг сөгнөх ваар, хул авчрахаар яваа ажээ.

— Бадарчийн тооноор утаа багшраад байх чинь тогоогоо нэрж байгаа бололтой. Аяга халуун архи уугаад мордох уу гэж Итгэлтийн хэлэхэд тэд замын урд талд харагдаж байгаа хоёр гэр рvv жолоогоо залав. Бадарчийнх Итгэлтийг хvндэтгэн шинэ олбог дэвсэн зочлон суулгав. Итгэлтэд архины охь сөгнөв.

«За vvнийг чинь тогтоогоод байдаг хэрэг vv» гээд Итгэлт хоёр зарц руугаа харж инээмсэглэв. «Танд хадгалсан юм. Та л тогтоож орхи. Аль тэр хоёрт архи хийж өг» гэж Бадарч хэлэв. Итгэлт том мөнгөн аяга дvvрэн архийг мэлтэлзvvлэн хэд балгаад «чанга гарсан дамшиг байна» гэж мишээн хэлэв.

«Манай архи гоц гарч байгаа шvv» гэж Бадарч бардам хариулав. Өөдөлж байгаагийн шинж гэж шар модон аягтай архи шимэн ууж байсан нэг лам мэдэмхий хэлэв. Нямаа өгсөн архийг авч, ядам хурууныхаа өндгийг өнгөц хvргэж дээш няслан өргөөд «Усаар хөллөж, угсарч нэрээд, уран цоргоор урсгаж авсан, архи нэртэй, ариун чанартай, сархад нэртэй сайн чанартай рашаан юугаа, алтан мөнгөн хундаганд амсар дvvргэж суухын ашдын сайхан ерөөлийг дэвшvvлье» гээд том гэгч нь балгаж ууснаа, хэсэг тамшаагаад «нохой долоож vх. Тарган цийдэм шиг л юм байна» гээд хоосон аягаа дахиж хийлгvvлэхээр өгөв.

Буянтай айлын цагаа хатгахаар архи хvртэл цийдэм болдог юм байна шvv гээд Бадарч бvдvvн хоолойгоор пар пар инээж Итгэлт өөд харах харцанд «мөн догь хариу өгөв өө» гэсэн бардам бодол, Итгэлтийг догиосон зусарч сэтгэл холилдон байлаа. Итгэлт ихэмсгээр инээв. Гэвч энэ инээдэм нь Нямааг зэмлэсэн Бадарчийг дэмжиж талархсан тэмдгийн аль нь ч байсангvй.

Эрдэнэ исгэлэн ус өгсөн Бадарчид зэвvv нь хvрч Нямаагийн vнэн vгийг талархаж байсан боловч дуугарсангvй харин билээр бинчин тавгаа тавьдаг хар хорвоогийн ёсны тухай бодлоо. Нэгэнт л дээд доод баян хоосон гэж байх нь хорвоогийн ёс болохоор vvнээс өөр яах вэ дээ гэж бодогдов. Нямаа голсон архинаасаа дахин нэг аягыг уугаад ажиггvй босож Итгэлтийн өмнөх архинаас дvvрэн хийж том балгаж залгиснаа «энэ ч аргагvй гоц эд байна» гээд Бадарч руу хандаж талархан инээв.

– Луу гvний баян Итгэлтэд сул юм амсуулж нvvрээ баасдая гэж хэн бодох вэ дээ гээд Бадарч хөгжилтэй инээв. Тэр гурав тэндээс мордож явсаар хошуу хvрээний зах руу ороход Нямаа салах болж

– Та нар намайг битгий хvлээгээрэй гээд шогшив. Нямаа хошуу сахиусны лаврангийн өмнө бууж гvvгээ цулбуурыг нь унжуулан орхиод сvмийн vvдэнд гурвантаа сунаж мөргөв.

– Нямаа гуай сайн байна уу гэж дэргэдvvр нь өнгөрсөн тахилч ламыг хэлэхэд Нямаа алгаа хавсран «жаа сайн» гэж шивэгнэн хэлсэн боловч хэн ч тvvнийг сонссонгvй.

Тасралтгvй орж гарсаар байгаа мөргөлчин нарын заримтай нам дуугаар мэндлэлцэн явж лавранд орлоо. Ганцхан мөнгөн зулын гэрэл анивчин хvж арцны vнэр анхилж, хаашаа л харвал хадаг яндаг болсон энэ сvмийн юм бvхэн нь ер бусын нууц, эрхэмсэг бөгөөд мөргөлчдийн сэтгэлд vзvvргvй бишрэлийн оосрыг vхлvvт зангидна. Нямаа залбиран хошуу сахиусны өмнө очоод наминчлав. Агуу хvчит өндөр сахиус минь, нvгэлт надад сархдаа хайрла. Танаас өөр намайг өршөөн соёрхох хэн байх билээ. Бадарчийнх Итгэлтэд арз өгөөд надад тарган цийдэм өгч байна гээд ширээний ирмэгээс адис авах зуур хулгай нvдээр орчин тойрноо ажиглав. Өндийж толгой дээрээ наминчлаад дахин бөхийж мөнгөн цөгцтэй хар архин нанчидыг ууж орхилоо. Луу гvний хошуу сахиусанд өдөр бvхэн хар архиар нанчид тавьдаг билээ. Нямаа цааш явж хэдэн том балингийн араар гарахдаа хэд дахин базан авч өвөртлөөд сvмийн хаалгаар гарахад цагаагч гvvгий нь нэг лам хөтлөөд явж байснаа зогсож «таныг морио энд орхиж болохгvй гэж хэд хэлбэл болох юм бэ» гээд зогсов.

– Наадах чинь морь биш, гvv хvv минь гэж хэлээд Нямаа ажиггvй очиж цулбуураа авлаа.

– Эндээс зайл. Ноён залраад ирж байхыг харахгvй байна уу гээд лам эргэж явлаа.

Нямаа харвал саяхан ширээ залгамжилсан залуу ноён жороо хар морь унаад хойноосоо хэдэн хиа дагуулан ирлээ. Нямаа сөхрөн сууж залбирлаа.

Алтан нар шиг гялалзаж, мөнгөн сар шиг мэлтэлзэж байна даа. Эзэн минь, төрийн сvлд минь гэж шивэгнэн хэлээд магнайгаараа газар мөргөв. Ноён морины амыг татаж зогсоход хиа очиж тvшин буулгав. Тэгээд лавран руу ороход Нямаа суусаар байлаа. Эзэн сvлд минь гээд Нямаа бостол хөл нь дайвж гvvнийхээ хvзvvнээс тэврэн авч толгойгоо даланд нь наав. Буцаж суугаад мод толгойгоо гаргаж хэд дахин угсран тамхи татлаа. Ноён лаврангаас гарч эргэж залбираад хиагийн барьсан отготой малгайгаа өмсөөд морь руугаа явахад нь Нямаа мод толгойгоо бушуухан өвөртөл цагаагч гvvгээ орхиж навсайн гvйж очоод сөхөрмөгц ноёны луутай магнаг дээлийн хормойноос адис аваад «эзэн сvлд минь» гэж залбирав. Гэвч Нямаа юу гэж хэлснийг хэн ч ойлгосонгvй ойлгохыг ч хvссэнгvй. Харин залуу ноён ихэмсгээр хялайн хараад хиагаар сугадуулан мордож явлаа. Эзнийхээ хормойд хvрсэн их завшаандаа баярласан Нямаа бахдалын оч гялалзсан нvдээр ноёныг далд ортол vджээ. Мөргөлчид дэргэдvvр нь сvлжин өнгөрч, зарим нь Нямаагийн мэндийг асуувч, анхааралгvй хэсэг зогсоод цагаагч гvv рvv явлаа. Нямаа мордож гэрийн зvг шогшин явах зуур дотроос нь архи халааж, гаднаас хэвийж байгаа зуны нар шаран хааяа өврөөсөө балингийн бор гурил гарган зажилж «навсан цагаагч гvv шогших тусмаа янзтай, нанчид уусан ходоод халах тусмаа баяртай, цэлдэн цагаагч гvv хатирах тусмаа янзтай, чихэр бурамтай балин зажлах тусмаа амттай» гэж өөрт нь тод боловч хажууд нь анхааран сонсовч vг vл мэдэгдэх гуншаа дуугаар аялж явлаа.

Бадарчийн хотын хойгуур гарахдаа танай хар усных биш, хошуу сахиусны хайрласан нанчдынх гэж бvвтнэн хэлээд өндийж хатируулав. Удалгvй Итгэлт, Эрдэнэ хоёрыг гvйцэв.

– За сахиусанд мөргөөд ирэв vv?

– Тийм

– Мөргөлчин олон байна уу?

– Ноён бид хоёроос эхлээд олон байлаа хөөрхий гээд лаврангийн vvдэнд ноёнтой дайралдсан, яаж эзний баринтгийн хормойноос адис авснаа ярилаа.

– Та ч тэнгэрийн умдаг атгажээ гэж Итгэлт хэлээд Эрдэнэ рvv нvд ирмэн инээв.

– Тэгэлгvй яахав гээд өврөөсөө балингийн хэсэг гурил гаргаж хуваагаад «идэх гээд эрхийгээ, долоох гээд долоовроо идчих вэ дээ» гээд өгөв.

– Хvн чинь сахиусанд мөргөхдөө өргөл барьж гарзтай явдаг. Тар чинь vргэлж олзтой явах юм гээд Итгэлт гурилыг амтархан зажлав.

– Сайхан л юм байна гэж Эрдэнэ хэлэв

– Тахилч нь надад хишиг өгсөн. Бас нэг тагш хар архи хайрласан гэж Нямаа ажиггvй хэлэв.

Тэднийг гэртээ ойртоход нь Хонгор тvрvvтэй Сvрэн сvvлтэй хvvхдvvд угтан гvйлдэж ирлээ. Нямаа мориноос бууж өврөөсөө гурил гаргаж хуваан өгөх зуур «идэх гээд эрхийгээ, долоох гээд долоовроо идчих вэ дамшгууд» гэлээ.

– Батаа, энэ хоёрынхыг булаая гэж Хонгорын хэлэхэд чухам юу идсэнээ мэдэх гэсэн бодолтой уруулаа долоож байсан Бат ойлгосонгvй.

– Ээж ээ vvнийг хараач гээд Солонго ухасхийсэн боловч тугалын зэлний дэргэд хонгорт баригдав. Ул нь гялалзан гvйж явсан Сvрэн Солонгод тусалж гурвалжин зодоон болов. Хонгорын хэлсэн vгний учрыг хожим ухаарсан Бат бас л гvйж очиж ноцолдов. Сvрэн Хонгорын гар, Батын булчинг хөхөртөл хазсан боловч тус болсонгvй.

– Дандаа хvvхдийн юм булааж байдаг золиг шvv гээд Должин Хонгорын чихнээс татан босгоод хоёр дахин алгадаж тvлхэв.

– Чи бас тэгээд Бат руу ухасхийхэд тэр зугтан арилав. Хонгор уйлсан ч vгvй. Батыг гvйцэж очоод гараа vзсэнээ «муу эм шулмын хазсаныг хараач» гэв.

– Намайг бас хазсан гээд Бат гарын хөхөрсөн булчинг vзvvлэв.

– Юунд хvний юм булаах гэдэг юм гэж? Эрдэнэ хоёр хvvг зэмлэв.

– Тэднээс булаагаад идчихэж чадахгvй муу дамшгууд гээд Итгэлт шоолон инээв.

– Идэх гээд эрхийгээ, долоох гээд долоовроо гэж эс хэлсэн билvv гэж Нямаа гэрийн vг явав.

– Хоовон хөхийг алж орхих юмсан гэж Должин vглэсээр уйлсан Солонго, Сvрэн хоёрыг хөтлөн ирж явлаа.

Нар жаргаж унагаа дагуулан билчиж байгаа гvv зэлээ орхиж билчээр чиглэн явахад том хувин сvv дамжлан барьсан Долгор, Дулмаа хоёр инээлдэн ярилцсаар их гэрийн vг явж байв.

 

Х

Жирэлзэн чавхдан урсаж байгаа нарийхан голын зvvн дэнж дээр Өлзийн ганц гэр торойно. Эрхлvvлснээс гэр тэрэг шөргөөдөг болсноор барахгvй олс, даавуу vлдээдэггvй иддэг хэдэн сарлагаасаа болоод Өлзийнх ингэж ганц гэр явдаг болжээ. Өлзий өчигдөр яваад, өглөө бор гөрөөс алж ирснээр гурван халуун амь, тургийн шөл ууж хар гэр хагартал баяр болов. Жин vдийн хирд тэднийд гурван морьтой хvн ирсэн нь Пvрэв тайж хошууны бичээч, хиа хоёрын хамт байлаа. Хэрцгий тайж хариугаа авахаар ирлээ гэж сандарсан Өлзий vvдээ сөхөж тайжийг дагалдагсдын хамт оруулан модон тэвштэй халуун мах,  хадгалж байсан ганц галуун хvзvvт архиа барилаа.

Бичээч бvсэлж явсан шар ваадангаа задалж улаан шугамтай бичиг гарган «Сайд вангийн хошуу тамгын бичиг. Албат ардууд мэдтvгэй гэж илгээхийн учир…» гэж эхлэн нэг хөгтэй унжирсан дуугаар уншив. Энэ бичигт Өлзийнх Богд хааны цэргийн хvнсэнд амбан шар нэг, уналганд агт морь хоёрыг нийлvvлэхээр зарлигджээ. Бичээчийг уншиж дуусахад Пvрэв тайж зориуд шахсан бvдvvн дуугаар «Энэ бvхнийг арав хоногийн дотор нийлvvлэхгvй бол өчvvхэн боол чи, хойчийн өдөр хожмын цагт гомдовч барахгvй гэж мэдвэл зохино» хэмээн сvржин нэмж хэллээ. Гаднаас орж ирээ юу болж байгааг нэгд нэггvй мэдсэн Цэнд тайжийн өмнө хормой дэвсэн сөхөрч намбатай бөгөөд зөөлөн дуугаар:

– Засагт ханы «Тө» туслагч гуай урьд шөнө манайд алжаан нойрсоод морилохдоо эрхэм тайж танд мэнд айлтгаарай гэж хэлсэн юмсан гэлээ.

Өмнө нь vзэсгэлэнтэй залуу хvvхэн сөхрөхөд тайжийн нvдэнд vзэгдэж байсан шунал тачаалын гал салхинд vлээлгэсэн зул шиг унтарч, царай нь зэвхий цагаан болоод, хоолой нь чичрэвч, хуурмаг инээмсэглэн шvдээ ярзайлгав.

– Эрхэм туслагч гуай алжааж ирэхэд нь өчvvхэн хvн аймшиггvйгээр хариу мэнд айлтгасан гэж дамжуулаарай гэж намсхийн бөхөлзсөнөө эдний хvv наран гэрэлд тvмэн наст богд эзний торгон зэрэгт байгаа болохоор дээрхи зvйлийг авахгvй гэлээ.

Пvрэв тайж Төмөртэй тохиолдож аянга мэт айхтар vгийг нь сонссоноос хойш хэдэн хоног унтаж чадахгvй хар дарж Төмөрийн хvчтэй гарт хоолойгоо шахуулан хашгиран босож байлаа. Тэр муу ёрын зvvднээс салах гэж гvрэм ч уншуулжээ. Сvvлийн vед Төмөрийн догшин дvрийг мартаж эхлэв. Гэтэл Цэндийн vгийг сонсоод сэтгэлд нь дахин нөгөө гайхал Төмөрийн дvр босож өөрийн эрхгvй чичрэн, vг хэлэх гэхээр хоолой нь зангираад байв. Ингээд бараг л дохиогоор бичээч, хиа хоёроо дагуулан явахдаа олон нохойд хөөгдсөн чоно шиг байн байн эргэн хялайн харж, харах бvрдээ морио давиран гуядна.

Өлзий бэрийнхээ ухаан, Төмөрийн ачийг магтан, хадам бэр хоёр Төмөрийн нэрийг сонсоод шалай буусан тайжийг шоолон элгээ хөштөл инээлдэв. Энэ явдлаас хойш хоёр хоногийн дараа Цэнд vнээгээ сааж байхад дорноос баруун морьтой хvн хатируулан ирж яваа харагдахад манай руу шууд ирж явах чинь юун хvн юм бол доо гэж бодов. Өлзий тэргэнд мөөр шаах зуур ирж яваа хvнийг ажиглан харж байснаа сvхээ тавиад босож «Цэнд минь хvv ирэв бололтой, суудал нь мөн байна» гэлээ. Энэ vгэнд Цэнд босож улам бvр ойртож байгаа хvнийг ажиглав. Өндөр хар морьтой хvн эмээл дээр vл мэдэг ташуу суугаад урагш бөхийн хатируулна.

– Аав аа, мөн байна гээд Цэнд гvйх гэснээ яг дороо зогсоход нvднээс нь баярын бvлээн нулимс өөрийн эрхгvй асгарав.

Ирсэн шувуу буцдаг. Явсан хvн ирдэг гэж энэ дээ гээд Өлзий тунаран гарсан нулимсаа ханцуйгаараа шудран арчиж инээмсэглэх мэт болсноо:

– Би цай чаная, чи буулгаж ав гээд тvлээ хормойлон орлоо.

Хуягийг гэрийн гадаа ирэхэд Цэнд морины нь цулбуураас барьж буулгав.

– Та нар минь сайн уу? гээд Хуяг эхнэрийнхээ толгойг тэврэн элгэндээ наав. Цэндэд хариу дуугарах чадал байсангvй, уйлсаар байлаа.

Элэг бvтэн уулзсан хойно уйлаад яахав гээд Хуяг инээмсэглэн Цэндийн нулимсыг алгаараа арчив. Энэ vед гэрийн цаана тоглож байсан хvvг гарч ирээд ээжтэй нь зогсож байгаа танихгvй хvнийг гайхан харж байв.

– Миний хvv аав нь ирээд байна гэж Цэнд хэлэв

Хуяг хvvгээ өргөн учир тоймгvй vнсэв. Цэндийн нvvрэнд алгуурхнаар инээмсэглэл тодров.

– Бэр ээ, морийг нь чөдөрлөөд тавьж орхи гэж Өлзий гэрээс хэлэв.

Цэнд алсын замд сvрхий гундсан сайхан хар морины тохсон янгиаг авч чөдөрлөн тавиад орлоо. Хvvгээ ороход Өлзий малгайгаа өмсөж золгоод баруун хацар дээрээс нь vнсэж «сайн явж ирэв vv?» гэлээ

– Сайн явж ирлээ. Та нар сайн сууж байв уу?

– Амьд явбал алтан аяганаас ус ууна гэдэг vнэн юм шvv гээд Өлзий хичээвч тогтохгvй гарч байгаа нулимсаа арчиж энэ муу хар нулимс чинь ширгэх болоогvй юм байх даа гэлээ.

Ертөнц зовлонгийн хажуугаар жаргалаар дvvрэн байдаг бөгөөд баяр жавхлангийн дундаас салж сарнисан ах дvv, амраг садан амьд мэнд уулзахаар баяр гоц сайхан байдаг билээ. Өлзийн бор гэр амьд уулзсаны баяраар дvvрч, хvн бvхний хөл хөнгөрөн нvд сэргэж хэлсэн vгээ дахин дахин давтаж байлаа.

Цай ууж, хоол идэх зуур Хуягт цэрэгт мордсоноос хойш өнгөрvvлсэн амьдралаа нэгд нэггvй ярилаа. Хатанбаатар Магсаржавын цэрэгт явж байсныг сонсоод Өлзий босож бурхандаа зул барьж «Хатанбаатар улаан сахиусны хувилгаан юм гэдэг шvv хөөрхий» гэлээ.

— Тийм байхаа. Багш ч мөн лут чойжин доо. Сахиусаа залсны маргааш хар цэрэг бидний уухайн сонсоод сvр сvлд vгvй болж, сvнс нь зайлдаг юм гэж Хуягийн хэлэхэд:

– Тэгэлгvй яахав. Ард нь богд гэгээн, дэргэд нь улаан сахиусны хувилгаан харж яваа цэргийн сvрд юу тэсэх вэ гэж Өлзий мэдэмхаий бөгөөд итгэлтэй хэлээд тамхиа татлаа. Хуяг шархдаж өвөр монголд жил хэвтсэн. Жинчинд дайгдаж хvрээнд ирснээ ярилаа.

– Хvvд минь сvрхий барцадтай байснаас сум дийлжээ. Амьд гарсан хойно ухаан бий.

– Нөхрийнхөө хэлснээр нэг бичээч хvнд хэдэн янчаан хадагтайгаа барьж бичиг хийлгээд дээдэст гавьяа мэдvvлсэн. Би муу vгvй дайтсан. Над шиг хvн баатар болсон ч буй, гэтэл хэд хоногийн дараа хоёр боов, нэг аюуш хадаг хайрласан байна билээ. Миний заяа дутсан юм байлгvй дээ гэж Хуяг гомдолтой ярив.

– Иш хvv минь. Ямар томоогvй юм ярина вэ. Бид нар шиг эгэл хvн хаанаас баатар болох вэ. Бас тэгээд манай хошууныхныг монгол даяар итгэхээ байсан юм гэдэг шvv.

– Яагаад тэр билээ гэж бэр нь сонирхон асуув

– Манай ноён Өөлдийн Амарсанаа, Шадар бэйс Цэнгvнжавтай нам нийлж, сэм сvлбэлдэж монголоо манжаас салгаж авья гэж тангараглан ярилцаад адаг сvvлд нь болохоор манжийн хаанд ховлочихсон юм гэнэ билээ. Тэгээд шагналд нь хааны гvнжийг авч Сайд ван болоод Бээжинд суудаг болсон. Yvнээс болж монголчууд манайхныг урвамтгай гэдэг болчихсон хэрэг гэнэ билээ.

– Аль дивангарын элий балай ноёны хэрэг бидэнд ямар хамаа байх вэ… Яг л над шиг хvн баатар болсон юм даа гэж Хуяг гомдолтой давтлаа.

– Бурхан яаж хувиран явахыг хэн мэдэх билээ дээ. Бид нар шиг усан нvдтэй цусан зvрхтэй хvмvvст эгэл юм шиг харагдаж байвч цаад талд нь бурхан байна шvv дээ гээд Өлзий залбирав.

Хуяг Доржийн хэлснээр Богд эзэнд гавьяа мэдvvлэн бичиг өргөөд юу ч олоогvй билээ. Тэгээд хvрээнд гуйлга гуйх, тvлээ хөрөөдөх зэргээр амьдарч байлаа. Засагт ханы хошууны нэг айлд тvлээ хөрөөдөж байгаад Төмөр Тvгжил хоёртой дайралдаж зовлон зvдvvрээ ярьсанд Төмөр нэг хар морио өгчээ. Нөхдөөсөө янгиа олж тохоод нутаг руугаа гарахад «миний ах Эрдэнэ гэдэг хvн, Сайд вангийн юмуу, Луу гvний нутагт байгаа бололтой. Зав гарвал олж сураг гаргаад байвал зvгээр байна. За тэгээд Өлзий гуайд мэнд хvргээрэй» гэж Төмөр хэлжээ.

– Надад хөл залгуулж өгсөн тэр хvн та нарыг таньдаг бололтой. Аав танд мэнд хvргээрэй гэсэн гэж Хуяг хэлэв

– Алдрыг нь хэн гэдэг бол?

– Засагт ханы цахиур Төмөр цуутай эр дээ гэж Хуяг хэлсэн чинь аавын нvvрэнд тvмэн баярын оч гялалзан «Цэнд минь сонсож байна уу. Тэр эгэл хvн биш шvv» гээд Төмөр яаж ирсэн, яаж тусалсан зэрэг бvх явдлыг яриад «тэр гайхамшигт хvний хишгийг хvртэх буяныг бид урьд насандаа хийсэн юм байх даа» хэмээн vгээ төгсгөв.

Тэр шөнө Өлзий, Хуяг, Цэнд гурав Төмөрийг магтан, тvvний тухай бусдаас нэмvvр, хачиртай сонссон домог шиг юмаа давслан нэмж ярилаа. Маргааш өглөө нь Өлзий өвгөн анд унадаг хvрэн морио унаад Сайд ван Далайчойнхор ван, Заяын гэгээн, Луу гvний хил нийлсэн сав нутгаар Эрдэнийн сургийг гаргахаар мордов.

 

XI

Мянга есөн зуун долоон он Хатгалаар дамжиж Ангарын хотоос Павлов гэдэг орос, vхрийн наймаагаар энд иржээ. Тvрvvчийн наймаагаа Итгэлттэй хийж эхэлснээс хойш олз омог ашиг хонжоо их олж, жил бvр хэдэн зуун vхэр худалдан авч, Тvнхэнээр дамжуулан гаргадаг болов.

Анхандаа Итгэлт нутгийн ардуудаас хямд vнээр vхэр авч Павловт дамжуулан өгдөг байсан бол сvvлдээ олзоо хуваадаг хань хоршоо нь болжээ. Энэ хоёрын аль аль нь ч анх наймаа хийснээ дурсан ярих дуртай. Итгэлтийг даваан дээр буугаад тамхи татаж суухад морин тэрэгтэй орос ирээд зогсов. Богино тааран дээлтэй хууз сахалтай Павлов бууж, Тvнхээний буриад аялгуугаар мэндлээд vхэр худалдан авах тухайгаа ярив.

– Орос чамд мөнгө байвал надад vхэр байна гэж Итгэлт хэлжээ.

– Баатар цагаан хааны буянаар чамайг хошуу нутагтай чинь худалдан авсан ч мөнгө байна. Хоёр зуун амбан шар байнаа? гэж Павлов асуув

– Ердөө нь vv. Тав хоногийн дараа хоёр зуун шар энэ даваан дээр туугаад ирье. Байдаг мөнгөө дэнслээ сууж байгаарай гэж Итгэлт хэлээд тэр хоёр салжээ. Тэр vед Итгэлтэд хоёр зуун шар байгаагvй, гэвч болзсон тав хоногийн дотор өдөр шөнөгvй давхиж байгаад ойр орчмын айлуудын шилдэг шаруудыг хямд vнээр салгаж хөөж ирсэн бөлгөө.

Павлов овооны өмнөх хавтгай чулуун дээр оросын гулдмай гэж нэртэй урт цагаан мөнгө гаргаж тавиад хангинуур сvхээр тас цавчлан цэгнэж өгөхдөө vсэрсэн хэлтэрхийнvvдийг авах нь битгий хэл харах ч vгvй байжээ. Энэ нь Итгэлтийн сэтгэлд vлэмж таалагдаж «их гарын панз бололтой» гэж бодож байсан билээ. Ингэж наймаа хийхдээ Павлов бодож ирснээсээ дөрвөн зуун лан хожсон бол Итгэлт хvнээс авсан зуун жар гаруй vхэр бvхнээс хоёр лан хожжээ. Тэр цагаас хойш энэ хоёр дотно нөхөрлөж хэдэн мянган vхрийн наймаа хамт хийжээ. Нөхөрт итгэдэг. Том наймаа хийхээс буцдаггvй зvрхтэй, ховор монгол шvv гэж Итгэлтийг Павлов vргэлж магтаж байдаг аж. Манай Павлов нvнжигтэй орос доо. Жаахан онгиргон болохоос биш, ёстой нэг их гарын панзчин даа гэж Итгэлт Павловын тухай ярьдаг байв. Павлов сvvлийн жилvvдэд vхрийн наймаанаас их баяжиж Ангарын хотонд хоёр давхар чулуун байшинтай банкинд өдий төдий хөрөнгөтэй болсон бөгөөд хэдийгээр энэ хоёр хоршоо боловч, монголоос худалдаж авсан vхрээс Итгэлт нууц шомбодож орост худалдсан vхрээс Павлов хожоо гарган завшиж бусад орлогоо тэгшхэн хувааж сэтгэл ханамжтай явдаг ажээ. Павлов зуны сvvл сард ирж, намар vхрийн сvvлийн хэсэгтэй буцдаг. Хэдэн жилийн өмөн Луу гvний нутагт гурван том өрөөтэй модон байшин, том хашаа барьж авснаас хойш эхнэртэйгээ ирдэг болжээ. Нутгийнхан оросын суурин гэж нэрлэдэг тэр хашаа байшинг өвөл нэг орос сахиж vлддэг бөгөөд сvvлийн хоёр жил алиа Петр гэдэг хочтой болсон ханхар орос сахидаг болжээ.

Хошуу наадам эхлэхийн урьд өдөр Итгэлт морьд, хvvхдээ авч наадмын байранд гурван майхан шааж буув. Дунд талын том эрээн майханд битvv хивс дэвсэн архи айраг сөгнөж, хоёр талаар нь хашин өртэй суман ширээ тавьж дээр нь ижилхэн хятад шаазан, мөнгөн аяга өржээ. Хоёр талын хөх майхны нэгэнд хоолны газар, нөгөөд ажлын хvмvvсийн унтах газар засжээ.

Орой нар жаргахаас нилээд өмнө хонх жингэнvvлсэн гурвалсан морин тэрэг ирж голын майхны өмнө зогсож тvvнээс Павлов эхнэрийн хамт буухад Итгэлт vлэмж элэгсгээр угтан очиж мэндлээд урьж оруулав. Уяан дээр морь арчиж байсан Эрдэнэ Павловын бие барьсан хар хувцас, эхнэрийн салбалзсан элбэг дээлийг хараад «ертөнцийн амьтад мөн янзын юм өмсөнө дөө» гэж дотроо бодов. Орос эхнэрийн хувцасны хөдөлж байх нь шархадсан элээ шиг санагдаж, инээд хvрэхийн хамт сонирхон харах хvсэл төрлөө. Эрдэнийг тэрэгний дэргэд очиход өмнөх өндөр суудал дээрээс ширэвгэр шар сахалтай хонин бор нvдтэй толгой нvцгэн орос бууж ирээд тойрон байгаа хvvхдийг харж арзайн инээмсэглэснээ монгол хэлээр Эрдэнэтэй мэндлэв.

– Морь тавина. Та тусална гэж тэр оросын хэлэхэд Эрдэнэ инээмсэглэж

– Морьдоо тавьж өгөөч гэж байгаа юмуу аа. Би наадах дөнгөнөөс чинь яаж салгадгийг мэдэхгvй гэлээ.

Энэ vед зvvн талын майхнаас хоол хийж байсан Галсан гарч ирэхэд орос угтан очиж гарыг нь атган «сайн байна уу? » гэхэд нь Галсан инээмсэглэх мэт болоод «Алиа Петр гуай сайн байна уу? Ойрдоо vзэгдэхгvй яагаа вэ? » гэлээ.

– Эзэн ирэх болоод зав ч байхгvй гээд орос Галсангийн мөрийг алгадахад нь Галсан золтой л уначихсангvйг хараад «энэ орос барилдвал овоо бяртай байх шvv. Харин мань эрд мэх ч байхгvй даг аа» гэж Эрдэнэ бодов.

Энэ vед майхнаас нөгөө салбагар хувцастай орос авгай гарч ирээд «Хонгор Солонго» гэж дуудав. Тэрэг сонирхон vзэж байсан Хонгорыг гvйн очиход Бат дагаж очлоо. Эхнэр Хонгорыг vнсээд хайрцагтай юм өгөв. Солонго бишvvрхэн Сvрэнтэй зэрэгцэн нилээд зайдуу зогсож байхад нь орос эхнэр инээмсэглэн очиж тэврэн vнсээд бас л хайрцагтай юм өгөв. Бат, Сvрэн хоёр эхнэрийг майхандаа буцаж ортол нь горьдон ширтэж байв. «Дөрвөн хvvхэд байхад хоёрыг нь ялгаж орхилоо шvv. Нэг нэг танзуур ч өгчихгvй дээ» гэж Эрдэнэ бодоод эхнэрт дургvй нь хvрлээ. Эрдэнийн энэ бодлыг мэдсэн юм шиг нөгөө алиа Петр гэгч өмднийхөө гуя руу ухаж байгаад хятад мөсөн чихэр гаргаж тэрэгний арал руу цохиж хуваагаад Бат, Сvрэн хоёрт өгөхөд нь Эрдэнэ талархан инээмсэглэв.

Ингээд Эрдэнэ, оростой хамжиж морьдыг тэрэгнээс нь салгаад уяа руу хөтлөн явжээ.

 Орос оо, чамд намайг согтоох архи байна уу? гээд Итгэлт царгил нарийхан дуугаар инээхэд Павлов бvдvvн дуугаар хөгжилтэй инээснээ баатар цагаан хааны буян манай байна. Харин манай согтох архи танай бана гэлээ. Энэ хоёр уулзах бvрдээ vvнийг ярьдаг. Анх тамирын хойт эрэг дээр vхрийн наймаа хийгээд Итгэлтийн ингэж хэлэхэд Павлов яг л энэ vгээ хэлж, орос цагаан архи нэг шилийг гаргаж ирэхэд Итгэлт жижиг ваартай хорз авчруулан сольж уусан билээ. Павлов, эхнэр хоёрыг майхны хоймор зассан мөнгөн цартай тарган ууцны ард суулгаж айраг архи сөгнөж гарлаа.

– За тэгээд наймаа сайн олз омог их биз дээ? гэж Итгэлтийн асуухад Павлов бардам инээмсэглэж «бид хоёр олз олохгvй бол ямар аавын хvv болох билээ дээ?» гээд хоёул чанга инээв.

Эрдэнэ морьдыг уяж орхиод баруун майханд орлоо.

– Танай шинэ байх аа? Би танихгvй байна гэж алиа Петр ажиглаж байснаа Эрдэнээс асуув.

– Тийм. Би саяхан ирсэн гэж Эрдэнэ хариулаад сууж айраг хийж авлаа.

Петр босож давхарласан хулнаас авч өөрөө айраг хийж хvд хvд хийтэл залгилаад хулаа тавьж сахлаа гарын алгаар арчив.

– Танай нэр хэн?

– Эрдэнэ гэдэг

– Миний нэр алиа Петр. Павловын зарц байна гээд нvдээ ирмэж, зальтайгаар инээмсэглэснээ «Танай эхнэр байна?» гэж асуув

Ямар олон vгтэй орос вэ? гэж Эрдэнэ бодсон боловч уцаарласангvй.

– Эхнэртэй. Та эхнэртэй юу?

Петрийн нvдэнд тодорхой байсан хөгжил нь хурц хутгаар хуссан юм шиг vгvй болж, нvдэнд нь гvн бодол нууц гашуудал илрэв. «Зайлуул vхэж vрэгдсэн юм болов уу даа. Хэрэггvй асуув» гэж Эрдэнэ бодов.

– Байна. Бас хоёр хvvхэд байна. Олон мянган өртөө хол байна гээд орос гунигтайяа санаа алдав.

Хаа газар хэний хvv ингэж эхнэр хvvхдээ олон мянган өртөөний цаана орхичихоод ганцаараа тэнэж яваа юм бол доо гэж бодоод Эрдэнэ энэ хvнийг өрөвдөх сэтгэл төржээ.

Петр бол 1905 онд орос оронд болсон хувьсгалд идэвхтэй оролцсон хэргээр Сибирьт цөлөгдсөн большевик намын гишvvдийн нэг билээ. Уг нь Морозовын фабрикт слесарь хийж байсан бөгөөд тэнд нь эхнэр хvvхэд нь vлдсэн. «Александр хааны төв гэж нэрлэгдсэн хатуу гянданд гурван жил гаруй хоригдож байгаа Байгалын орчим ажилд гараад тэндээс оргож Тvнхэнд Павлонтой дайралдан энд ирж сууринг нь хардаг болжээ. Петр цөллөгний оргодол, гэхдээ бvр улс төрийн хэрэгтэн гэдгийг Павлов мэдэж байсан боловч хямд хөлсөнд нь болж хэрэглэсэн ба Петр хатуу шорон хvнд ажилд ядарсан биеэ засаж цагийг хvлээх бодолтой байжээ. Анх ирсэн жилдээ монголчуудын зан заншил, хэл амыг мэдэхгvй учраас тулгамдан хvмvvсийн аж амьдралыг холоос ажин харж байсан бол сvvл сvvлдээ юуны өмнө хэл сурах гэж буруу хазгай сонссон vг, хvмvvсийн тоглож заасан яриаг амьтны инээд хvргэж явсаар алиа Петр хочтой болжээ. Павлов монголчуудыг ихэмсгээр доромжлон харж, жигшиж байгааг Петр зэмлэдэг.

Монголчууд эрт нэгэн цагт дэлхий дахиныг эзэлж байсан гэдгийг би огт vнэмшихгvй юм. Ингээд харахад сарлагаасаа дээр гэх юм алга. Эд яваандаа санаж vгvй болоод энэ өргөн баялаг нутгийг азтай, чадалтай, улс хvртэж орхино доо гэж Павловыг хэлэхэд Петр зад эсэргvvцэж  «тийм биш. Монгол бол хор уугаад vхэлгvй муужран унасан баатар. Зvй нь эднийг цочоож сэргээх хэрэгтэй. Тэгвэл зөвхөн суниахад нь тоншиж байгаа хар хэрээнvvд чөтгөр шулам руугаа тонилох юм шvv» гэж хэлдэг байлаа.

Монголын ард тvмний бvдvvлэг харанхуй хатуу амьдралыг хараад Петрийн сэтгэл өрөвдөвч монгол хvний өргөн дэлгэр сэтгэл, тvvний гэнэн цагаан санаа, чөлөөт амьдралын эрмэлзлийг ойлгож байжээ. Жил гаруй болоод Петр  овоо хэлтэй болж амьтантай танилцан архи дарс ууж байхдаа зарим хvмvvст улс төрийн юм ярихад «галзуу орос минь чи ингэж дэмий юм чалчиж байж бөндгөрөөсөө хагацна. Урт хормой хөл ороодог, урт хошуу хvзvv ороодог юм гэдэг юм шvv» гэж урдаас нь хариулдаг байлаа. Монголын ард тvмний хатуу амьдралын тухай зарим хvнд ярихад «манай орон баян, манайд ажил хийхгvй хэдэн жил цатгалан амьдарч болно» гэж хариулдаг байв.

Нэгэн удаа Нямаатай ярьж байгаад оросын цагаан хааныг муу хэлж орхисон чинь «бурхан хааныг тэгж хэлээд, нvглийг даахгvй шvv» гэж зэмлэсэн. Бас Галсантай ярьж Итгэлтийг зальтай хvн гэсэн чинь зад эсэргvvцэж «наддаа л бурхан» гэсэн билээ.

Павловын сууринг сахиж байхдаа Луу гvний хvрээний гуйлагчинтай хvртэл ярьж vзсэн. Гэтэл ярьсныг нь ойлгохын оронд өгсний нь аваад зайлдаг байжээ. Петр энэ мэт бухимдаж байсан боловч, цөхөрсөнгvй. Хvмvvстэй уулзах бvрдээ тоглоом, шоглоомын дундуур улс төрийн юм ярьж байдаг байлаа.

– Та Итгэлтийнд зарагдаж байна? гэж Петр Эрдэнээс асуув.

– Тийм ээ

– Энэ нутгийн хvн vv?

– Yгvй миний нутаг хол. Засагт ханы хошууг мэдэх vv?

– Мэдэхгvй сонссон

– Би тэр хошууны хvн. Богдод мөргөх гэж яваад явгарч Итгэлийн хvчээр амьдарч байна.

– Итгэлт хир хөлс өгч байна?

– Тодорхой хөлс яриагvй. Гэхдээ овоо юм өгч байна. Ер нь сайн хvн байна гэж Эрдэнийн хэлэхэд Петр тоомжиргvй инээмсэглэв.

Майхнаас «Петя» гэж хашгирсан Павловын бvдvvн дуу Петрийг босгов.

– Зарц хvн өөрийн эрхгvй байдаг болохоор явж vзье дээ хөгжилтэйгээр нvдээ ирмэн гарч эрээн майханд орлоо. Галсан ширээн дээр тавагтай бууз, луйм пvнтvvзтэй шөлнөөс аягалан тавьж байв. Павлов юм оруулж ирэх тушаал оросоор өгөхөд Петр толгой дохин гарч тэргэн дээрээс хоёр хар авдартай юм авчирч Павловын ард тавихад эхнэр нь уудалж том цагаан боодолтой юм гаргаж нөхөртөө өгөв.

– Наадмын өчvvхэн бэлэг чамд авчирсан юм гээд Итгэлтэд өгөв. Итгэлт өгвөл зохих зvйлийг авч байгаа юм шиг ажиггvй аваад ардаа тавилаа.

Энэ хооронд Павловын авгай хэдэн шил архи гаргаж ширээн дээр тавьжээ.

– Нөгөө Эрдэнийг дуудаач гэж Итгэлтийн хэлэхэд Галсан ухасхийн гарлаа.

Хоршоо хоёр харилцан найр тавин, бие биеэ харж бvр мишээн, мөнгөн аягатай арз ууж, халуун бууз, тарган махаар даруулна.

— Арз толгойд гарах нь айхтар болохоос биш сайхан архи шvv гэж Павловын хэлэхэд Итгэлт сэтгэл ханамжтай инээмсэглэснээ «чиний нөгөө надад өгдөг нөхөр шилэн савтай чинь ясны хөлс гаргадаг хатуу дамшиг байдаг шvv» гэж найр тавин хэлэв.

Энэ vед Эрдэнэ орж ирээд баганын хажууд зогсож «намайг дуудсан уу?» гэж асуув.

Тийм, суу. Энэ бол манай анд Павлов гэдэг панзчин. Энэ бол гэргий нь Павлов, би нэг баруун гарын хvнтэй болсон. Бичиг унших гэдэг нь уяа таарсан тvмний эх давхиж байгаа юм шиг. За Павлов наадах архинаасаа задлаач гэж Итгэлтийн хэлэхэд Павлов нэг шилийг авч алиа Петрт өгөв. Петр шилний бөгс рvv ганцхан цохиход бөглөө нь тэр хаяа руу vсрэн алга болжээ. Бvгд инээлдэн Петрийн сурмагийг гайхав. Итгэлт ширээн дээр тавьсан архийг авч нарийвчлан vзэв.

— Энэ чинь овоо чанга билvv? гээд аягануудад хийж нэгийг аваад Эрдэнэд өгөв. Эрдэнэ сөхрөн сууж, дотогшоо шамласан нударгаа сэгсрэн, аягатай архийг авч дээш өргөн:

Архи нэртэй амттын дээж юугаа

Алтан амтай мөнгөн хундаганд

Амсар дvvрэн хийж өгсөн

Ах дvv олон та нарын

Аз жаргал далай шиг бялхаж

Урт наслан удаан жаргахын

Өлзийт сайхан ерөөлийг

Уламжлан дэвшvvлье

Гэхэд нь «тэр ерөөл бат орших болтугай» гэж хэлэх зуур Итгэлт бас нэг аягыг авч Петрт өгөв. Эрдэнэ ядам хуруугаар мэлтэлзсэн архины мандалд хvргэн тахил өргөөд шимэн уужээ. Петр Эрдэнэ шиг сөхрөн суугаад, архийг хоёр гардан авч юу хэлэхээ олж ядан хэсэг тvгдэрснээ «сайхан ерөөлийг уламжлан дэвшvvлье» гээд хөгжилтэйгөөр нvдээ ирмэн инээмсэглэснээ ганцхан хөнтөрч орхиод ханцуйгаа vнэртэв.

Тэр орой Итгэлтийн майханд олон зочид цугларч найр болоход Бадарч, Цамба, Жамбал нар байжээ.

Петя, хөгжим гэж vлэмж согтсон Павлов өндөр дуугаар хэлсэнд алиа Петр баян хуур авчирч алд, алд сунган татаад бvжиглэхэд нь газар доргиж, vсрэхдээ майхны шувуу модонд бараг л хvрч байлаа. Эрдэнэ Петрийн энэ байдал их л таалагдаж, тvvний гуниггvй, хөгжилтэй алиа занд талархах сэтгэл батжив.

Аль вэ, Эрдэнэ минь дуу бариач гэж Итгэлт хэлээд мөнгөн аяга дvvрэн архи барив. Энэ майханд цугларсан бvхэн өөрт нь сайн хvн болохыг хичээж байгааг ойлгосон Итгэлтэд бардам сэтгэлийн их баяр оволзон, хvсвэл хорвоогийн уулыг тал болгож, талыг уул болгох чадал биенд нь байх шиг санагдаж байв. Эрдэнэ «эр бор харцага»-ыг дуулсанд Итгэлт хоолой нь цээлхнийг магтаж таван тvрлэг дахиулав. Хуруу гаргах, хуалах зэрэг зэрэг болж vргэлжилсэн шуугиан, эх захгvй яриа эхлэв. Тvнхэний буриад тосгонд өссөн Павловт энэ бvхэн нь ердийн дассан юм байсан болохоор олны урсгалд орон хашгирах газар нь хашгирч, инээх газар нь инээж суув. Харин эхнэрт нь ойн олон баавгайн дунд орчихсон юм шиг санагдавч Итгэлтийг хvндлэх хэрэгтэй. Энэ хvн бидний жаргалд их тус болно шvv гэсэн нөхрийн нь vг санагдан заримдаа эвшээж, заримдаа худал инээж суув. Сvрхий согтсон Петр хуруу гаргаж ч vзэв. Хошууны олон тамир гээд хашгирч ч vзэв. Бvр сvvлд нь Эрдэнийг тэвэрч аваад vнсэв.

Эрээн майханд ийм юм болж байхад тvvний гадна өөр нэг зvйл болж байв. Нар салхинд борлосон хөрслөг царайнд нь тормолзсон хар нvд, яралзсан цагаан шvд, цэцэг эрвээхэй хоёр шиг дvйж, тавагтай юм бариад орж ирэх бvрдээ зvрх рvv харван инээмсэглээд, буцаж гарахдаа ташаагаараа vл мэдэг дайван яваа Дулмаа хvvхэн, Жамбалыг дагаж ертөнцийн амьдралын сониныг мэдсэн Цамбыг өөрийн эрхгvй таваг, таваг тарган мах, хөөсрөн шуугиж байгаа айраг, орос архи, шуугианаас салгаж майхнаас гаргажээ. Галын майхны ард очоод зогсож байтал савтай угаадас асгахаар Дулмаа зvvн тийш явлаа. Лам сэмхэн алхсаар бараг тулж очоод хоолойгоо засав. Хvvхэн цочин эргэв. Өөртөө талархсан нvдийг хvvхэн олж харахгvй хэрхэн өнгөрөх билээ. Оройноос эхлэн сээтэн хаясан өндөр цагаан залуу лам, Итгэлт Галсан хоёроос уйдах нь байтугай жигшдэг болсон Дулмаагийн сэтгэлийг гижигдэж байжээ.

– Хэн бэ?

– Би байна. Битгий ай гээд Цамба дахин юм хэлэх гэсэн боловч зvрх нь хөөрч амаар нь гарах гээд тагжрав.

– Юунаас айдаг юм бэ? харин очлоо шvv

– Хvvхэн чамд юу хэрэгтэй вэ?

– Юу, юу ч хэрэггvй гээд Дулмаа хvйтэн инээмсэглэв.

– Чамтай.. гээд Цамба vгээ тасалснаа Дулмаагийн гараас барьж авлаа. Хvvхнээс хувцсанд нь нэвт шингэсэн vнээний сvvний гашилмал vнэр ханхлав.

– Лам хvн ингэж болдог юм уу? тавиач гэхэд Цамба юм дуугаралгvй тэврэн авч цааш явахад нь «тавиач яасан ичдэггvй юм бэ?» гэж гарыг нь хумслан тийчлэв. Гэвч хашгирсангvй.

Лам явсаар жалганд орж Дулмааг тавихад «ичихгvй яасан юм бэ» гээд хөдлөлгvй зогсож байлаа..

«дахин уулзаж байна шvv» гэж шивэгнээд лам хvvхний хацрыг хурууны vзvvрээр эв хавгvй илснээ эргэж тvргэн явжээ. Дулмаа далаа хавчин хоолойдоо тоомжиргvй «хэ» гэжээ. Цамба майхны ойр очвол харанхуйн дунд нэг хvн зогсож байхдаа нь зог тусан зогсов.

«Яваад өнгөрөх нь зөв байх. Морь хараад л явж байгаа хvн биз» гэж бодоод нvvрээ буруулан өнгөрөх гэтэл хvчтэй гар мөрөн дээрээс нь шvvрч аваад гуд татан эргvvлж «асман банди, хvнийг барагтай доромжил» гээд цохисонд Цамба сөхрөн унав.

Тvргэн босож «юу болоод чи хvн зоддог билээ?» гээд давшлан очвол дахиад хvнд гар цээжинд нь бууж ухаан нь балартан унав. Ингэж цохисон хvн бол Эрдэнэ бөгөөд энэ хоёрын хооронд өшөөний хар оосор эрчлэн зангирч явсаар арав гаруй жилийн дараа тэр зангилааг Цамбын хатуу зарлиг тайлж билээ.

 

XII

Луу гvний хошуу наадам эхлээд хоёр дахь өдрөө vргэлжилж байлаа. Голын улаан эрээн асарт ноён, туслагч, тэдний хатан болон ойр шадар хvмvvс, баруун талын шар асарт мяндаг, тушаалтай лам нар зvvн талын хөх эрээн асарт тайж угсаатан морилон суужээ.

Хvн бvхэн олигтой дээл хувцсаа өмсөж энд тэндгvй бvснээсээ зодог шуудаг хавчуулсан бөхчvvд, хусуур сойз хавчуулсан уяачид сvлжилдэнэ. Гурвын даваа эхлээд хошууны нэр цолтой бөхчvvд хоорондоо уралдаж байлаа. Хэзээнээс бөх сайтай, Луу гvний хошуу, наадмаа бусад хошуунд алдахгvйг бараг хvн бvхэн хичээн, гаднын бөх унахад шуугилдан инээлдэж, өөрийн хошууны бөх унахад гаслалдан харамсана.

Эрдэнэ. Заяын шавийг нэг ламтай тунаран vлдэж барилдах болов. За хө Эрдэнэ минь. Би захыг чинь тасартал мушгия, гэгээнийхэн шөрмөстэй шvv гээд Нямаа дээлийг нь авч захыг нь мушгив

– Ноднин манай хоёр заан нэг начинг хаяж балаг тарьсан дамшиг. Вандан арслан л авч баймааж хаясан юм. Эрдэнэ минь хичээж vзээрэй гэж Итгэлт хэлээд vл таних нэг хvнтэй явлаа.

– Өндөр ахаа надад боорцог авчирч өгөөрэй гэж Солонго чихэнд нь шивэгнэхэд Эрдэнэ тааламжтай инээмсэглэв.

Эрдэнэ ламтай хоёр дахин тавилцаж, удаан барилдав. Ингээд хоёр биеэ хяналцан өө харж баахан хөшилдөв. Гэнэт лам шуугин барьж авахад нь Эрдэнэ ольж аваад тонгоров. Лам ар зоогоороо пад хийтэл унав.

– Аюултай тонгордог хvн байна шvv

– Аль хошууны хvн бэ?

– Мэдэхгvй, дэвхрэг Итгэлтийн шинэ зарц гэж Эрдэний тухай ярилцаж байлаа.

Эрдэнэ зодгоо тайлаад, дээлээ өмсөж байхад нилээд согтуу Итгэлт ирлээ.

– Сайхан тонгорлоо шvv

– Арай гэж л давсан боллоо

– Шөрмөстэй банди байгаа юм. за Эрдэнэ минь их насаа мордуулж орхи. Өнөөдөр бид хоёр нэг магнай тэнийх байх аа.

Өчигдөр азарга давхихад ноён Сvрэнгийн азаргууд замаас угтан нийлж уралдаад, тvрvvлж, Итгэлтийн хээр азарга гуравдугаар иржээ. Харин өнөөдөр Итгэлт хээр морио тvрvvлж ирнэ гэж итгэж байгаа юм.

– Урамгvй юм. Сvрэнгийнх хагас замаас нийлээд тvрvvлж орхих юм гэж Эрдэнийн хэлэхэд Итгэлт зэвvvхэн инээмсэглэж гол асар руу хялайн харснаа

– Юу гавьдаг юм бэ? луйвардаж л байг. Миний хээрийн өмнө гишгэхийг нь vзье гэлээ.

– Зам хагаслана гэдэг чинь ядахдаа морь тэлж орхино…

– Олигтойхон цогчин дуган бариулж чадахгvй байж луйвардахдаа уургын морь шиг…

Хянамгай бөгөөд ухаантай Итгэлт архины халуунд нандин сэтгэлийн нууц бодлоо дэлгэчих шахжээ. Итгэлт, ноёд, тайж нартай атаархаж явдаг. Ялангуяа тайж нар албанд өнчин ишиг ч өгөхгvй байхад өөрөө өдий төдий юм өгч байгааг бодох бvр сэтгэл нь хорсон, атаархлаар дvvрч «Хошуу тонож хагартлаа идэж, илжиртлээ унтахаас өөр юу ч чадахгvй дамшгууд. Ядахдаа хэдэн хамжлагаа ч зарж чадахгvй арчаагvй мөртлөө хортой, мунхаг мөртлөө шунамгай амьтан» гэж жигшин бухимдаж хэрэв би хошуу толгойлж байсан сан бол эд нар шиг хөдлөх бvрдээ хятадын пvvсэнд нялх хvvхэд шиг мэхлvvлэн өр тавьж албан татвараар мань мэтийнхнийг чирэгдvvлж байхын оронд хошууны тоогоо алдсан гуйлагчныг цуглуулж авчраад уяагий нь уртхан уяж, угаадсы нь өтгөхөн шиг өгч байгаад цэмбэ нэхvvлэхгvй юv» гэж хvртэл бодож байсан билээ.

Гэвч энэ тухайгаа хэнд ч хэлээгvй. Гэтэл өнөөдөр хундага архи хэтрvvлж ууснаас болж эрvvлдээ бодсоныг согтуудаа гэгчээр Эрдэнэт сэжvvрийг нь цухуйлгажээ. Гэвч согтуу хvн сохор ухаантай байдаг болохоор ам алдсанаа мэдээд:

– Эрдэнэ минь архины яриа хэрэггvй. Харин их насаа тvргэн мордуулчих гээд vлэмж согтсоноо мэдэгдэх гэсэн бололтой найгав.

– Таны хэлдэг vнэн юм шvv гээд Эрдэнэ цааш явжээ. Эрдэнийн хойноос нvдээ цавчлан харж байхдаа «таны хэлдэг vнэн юм шvv гэнэ vv. Бас л яггvй дамшиг байна. Ер нь энэ Эрдэнэ амаргvй эр шvv» гэж бодлоо. Ингээд алгуур эргэж хэд алхтал ноён сvргийн морьд асар эргэж байгаа нь нvднээ тусахад гэнэт эргэж: «Эрдэнэ хvvе Эрдэнэ минь» гэж хашгираад шогшин очив.

— Өвгөн минь, хэрхэвч тvрvvлж болохгvй. Нөгөө ноён чинь таалж орхино. Батад унуулаад сайн захиж өгөөрэй. Цаад Хонгор галзуу бол тvрvvлvvлээд хээр мориноос минь салгаж орхино гэж хэлэв.

Эрдэнэ Итгэлтийн хэлснээр тvрvvлж болохгvйг Батад захиж өгөөд хээр морь аман хvзvvнд нь иржээ. Харин тvрvvлж ирсэн морийг Луу гvн таалж, эзэн нь урт авид хадагтай хоцорчээ. Замаас нь амдуулж тавьсан ноён Сvрэнгийн морьдоос айргийн тавд давхисан морьгvй байв. Yvнийг хараад Итгэлт цаглашгvй баярлаж, «амьтны аль шилдэг морьдыг таалах нэрээр дээрэмдэж аваад, дургvйд хvчгvй гэгчээр хvн албадаж сохор зоосны хөлсгvй уяулсан морьд хомоол хамаас өөр яах билээ дээ» гэж дотроо боджээ.

Тэр орой Итгэлтийн хамт Павловынд очих замдаа Эрдэнэ Итгэлтэд орон нутгаасаа гарсан vнэн учрыг ярьжээ.

– Тийм байхаа. Би чамайг яггvй эр гэж бодоод байсан юм. Эрдэнэ минь манай хошууны бузар хэргийг уудлах юм бол далай л гэсэн vг… гэвч тийм зоригтой аавын хvv байхгvй гэж хэлэв.

– Итгэлт гуай минь бяртай хvнийг хаяхад бяр хэрэгтэй. Ноён бол бяртай, бас бэлтэй болохоор, тэдэнтэй заргалдах гэвэл бузар хэргийг нь мэдэхээс гадна, хахууль өгөх бэлтэй байх хэрэгтэй юм шvv. Над шиг унах морьгvй унагаах ямаагvй хvн бол өөрөө л хохирохоос өөр олз олохгvй сална. Харин тан шиг бэл хөрөнгөтэй хvн бол… гэж Эрдэнэ нам дуугаар vгээ аажмаар сунжруулан хэлэхэд Итгэлт таслан «өдөр шөнөгvй шогшиж, өлбөрч vхэхээс бусдыг vзэж баймааж хуримтлуулсан хөрөнгийг нэгийг гаргаад арвыг олохгvй юман зарцуулж бас л болохгvй байна шvv» гэв.

Итгэлт ноёд, тайж нартай атаархаж явдаг боловч тэдэнтэй ил тэмцэхийг огт бодохгvй. Тэмцэл ч хэрэггvй мэт байдаг байлаа. Тэд хэдийгээр эрх ямбатай боловч над шиг чадалтай биш, хэдхэн жилийн өмнө солих мориор ховорхон байсан Итгэлт одоо хошууны тэргvvн баяны нэг болжээ. Тvvнээс тайж нар хvртэл мөнгө зоос зээлж, айлчлан очиход нь хөл алдаж, архи айргаа барьж байхыг хараад өөртөө бахархан, чадалдаа бишрэн итгэх сэтгэл оволзож явдаг билээ. Энэ учраас сvvлийн vед атаархлын хажуугаар тэдний арчаагvйг доромжлон шоолох сэтгэл төрдөг бөгөөд тvvндээ ханаж тэдний дээрээс ширвэн харж явдаг болжээ.

Луу гvний хvрээний баруун дэнд дээр Павловын барьсан саруул том гэгээвчтэй хэдэн өрөөтэй заамал дvнзэн байшин Эрдэнийн сэтгэлд их л таалагдав.

– Сайхан байшин байна шvv гэж Эрдэнийн хэлэхэд Итгэлт байшинг анх удаа vзэж байгаа юм шиг ажиглаж харснаа, ийм юм л бариад сууцгааж чадахгvй байгаа юм даа. Мөн ч болоогvй байна даа гэж толгой сэгсрэн хэлэв.

Хашаанд ороход тvлээ хагалж байсан алиа Петр угтаж ирээд Эрдэнийн гарыг чанга атгаж:

– Барилдаж байхыг чинь харсан. Чи лав тvрvvлэх байх аа гэж хөгжилтэй инээмсэглэн хэлээд Эрдэнийг ажиглан харлаа

– Сайхан бэлэгтэй vг байна хө. Барилдаж байгаа болохоор тvрvvлэх хvсэлгvй яаж байх вэ дээ гээд Эрдэнэ тачигнатал инээв.

Ингээд байшинд орж зочлуулав. Гэтэл морьтны хишиг явганд гэгчээр найзындаа ирсэн Итгэлийг бараадан Бадарч, Жамбал хоёр ирэв. Харин Цамба Дулмаатай жаргах гэж Итгэлтийн эрээн майхан руу явжээ. Алиа Петр ч баян хуураа алдлан татаж өргөн банзан шалыг нахилзуулан бvжиглэв. Эрдэнэ ч «эр бор харцага»-аа эрдvvхэн дуулжээ.

Маргааш чинь Эрдэнийг амлаж аваад хvртэж орхино доо гэж уулаас их омог нь орос архинд улам бадарсан Бадарчийн хэлэхэд Эрдэнийн царай уласхийж хор нь даринд гал оруулсан мэт шатсан авч энэ байдлаа нуух гэж худал инээмсэглэж:

– Барилдаад л харъя даа. Ямар шороон дээр ойчихоос шорон дээр ойчих биш гэв.

– Бардам амтын гуя шалдан гэж монгол хvн хэлдэг шvv гэж алиа Петр хэлэхэд ямар утгатай юм ярьж байгааг ойлгож чадаагvй эзэгтэй, Бадарч хоёроос бусад нь инээв.

Муу орос чи ч сачий байвал vзэхгvй юу гэж хэлээд Бадарч босож бардмаар ханхалзав. Ингээд Петр Бадарч хоёр барилдах болов. Дээр мандсан сар, дотроос олон лаа гэрэлтvvлсэн гэгээвч хоёрын гэрэлд  тэд өрж хэсэг зогссоноо орос Бадарчийн мөрөн дээрээс барьж аваад учир дvрсгvй эргvvлэв. Тэгээд тавих гэтэл Бадарч намс хиймэгц тонгорч орхисон чинь барьцгvй байсан Петр харуулдан унав.

– За шалдан байна уу? гээд Бадарч бvдvvн дуугаар тавлан инээв.

Тэр шөнө Эрдэнэ бараг л унтаж чадсангvй. Бадарчийг хаях арга сvвэгчлэн хийдэг мэх бvхнээ бодов. Өглөө наадам руу зэрэгцэн явж байхдаа Итгэлт дуугvй бодол болон яваа Эрдэнэд «Бадарч өнөөдөр чамайг авна даа Эрдэнэ минь эр хvн байна даа. Хичээж л vз» гэж хэлэв. Эрдэнэ хошуугаа мурилзуулан инээмсэглэхээс өөр хариу өгсөнгvй. Yнэхээр ч тавын даваанд Бадарч Эрдэнийг амлан авчээ. Эрдэнэ өрөөд зогсож байхдаа «Тайшир хан минь» гэж дотроо хэд дахин хэлэв. Эрдэнэ барьцаа гvйцээж аваад тонгорьё гэж шийджээ. Харин Бадарч Эрдэнийн хөдөлсөн шарыг улам буцалгаж байгаад хийсэн мэхэнд нь хариу хийе гэж бодож байв.

Чоно өтлөвч хургандаа, цорж өтлөвч балиндаа гэж Бадарч Эрдэнэд сонсогдохоор хэлээд шороо авч алгаа vрээд ханхалзан өрөх vед нь Эрдэнэ дайран орж, зодогны нь ар далавчинд гар нь хvрэхийн хамт эргэж тонгортол барьцаа тавьж биеэ сул орхисон боловч Бадарч ард нь vлдэж Эрдэнийн бvслэхээр тэвэрч дээр өргөөд урьдахаас чанга хаяжээ.

Сvрхий барилддаг цагаачин бөхийг зоригтой авч хаясан Бадарчид луу гvнийхэн их л талархав. Харин Итгэлт тvvний хоёр хvvхэд, бас энэ хоёрын барилдахыг харах гэж зориуд ирсэн Петр Эрдэнийн ойчиход нvдээ анин далдирчээ. Эрдэнэ зодгийнхоо хөвчийг тайлаад урамгvй буцаж явахад нь Цамба тосож очоод ёстой тавласан харцаар гөлийн ширтэж байгаад:

– Хvзvv толгой чинь vргэлж vлдсэндээ баярлаж байна уу гэхэд нь

– Юу ч болсон чамдаа л зөв дөө гээд өнгөрөв. Тэр орой Эрдэнэ Петр хоёр Итгэлтийн тогооны майханд нэрмэл архи хуваан ууж нилээд юм ярилаа.

– Намайг энд ирэхэд манайхан, монголчуудын амьдрал нь ч, ухаан санаа нь ч уулын зэрлэг баавгай шиг гэдэг. Гэтэл та нартай танилцаад ирэхэд яг л бидэн шиг л зовох цагтаа зовж, баярлах цагтаа баярласан улс байх юм. Би ч монголд ирээд гурван жил болж болоход их юм мэдлээ гэхэд

– Манай улс сайхан улс шvv. Монгол хvн цагаан санаатай, нөхөрсөг гэвэл

– Монгол хvн ч олон янз. Сайн ч бий, муу ч бий гээд Петр зальтай нvдээр Эрдэнийг харж инээмсэглэв

– Олон хvн сайнтай муутай гэдэг болохоор аргагvй л тийм дээ гэж Эрдэнэ хэлэв

– Эрдэнэ чи бид хоёр сайхан танилцлаа

– Тэглээ шvv

– Чи таван онд орос оронд болсон явдлыг мэдэх vv?

– Морин жил vv?

– Яг тийм

– Баатар цагаан хааны ширээг булааж авах гэж vймээн гаргаад налам дарагдсан юм гэдэг, тэр vv?

– Би тэр хэрэгт оролцоод цөлөгдсөн хvн шvv дээ. Эрдэнэ гайхан Петрийг хэсэг харлаа. Петр инээмсэглэж байснаа «тийм шvv Эрдэнэ минь» гэлээ

– Чи бид хоёр шиг модоо барьсан гуйланчин хаад ноёдтой өрсөлдөөд сайнаа vзэхгvй. Муур барсын зан гаргавал vхэхийн цондон гэсэн vг гээд Эрдэнийн царайд гуниг хорсол хослон өтгөн хар хөмсөг нь заналаар эрчлэв.

– Сайныг vзэж болно шvv

– Бид хоёр шиг л хvн хvний нутаг, гvний газар цагаачилж явахыг сайхан гэх vv?

– Чи бас цөлөгдсөн хvн гэж vv? гээд Петр Эрдэнийг харлаа. Эрдэнэ Засагт хантай заргалдаад орон нутгаасаа хөөгдөх шахаж гарсныг Итгэлтээс өөр хvн яриагvй билээ. Яриад уршиг болохоос олз болохгvй гэж бодож байсан. Гэтэл энэ орост яримаар бодогдов.

– Бараг тийм. Би засагт хантай заргалдаад орон нутгаас хөөгдөж гарсан хvн гэж эхлээд өөрийн амьдралыг ярьж, ингээд нохойтой өшөөтэй хvн хормойгvй, ноёнтой өшөөтэй хvн хонгогvй гэдэг болсон хэрэг дээ гээд гомдолтой инээмсэглэн яриагаа дуусгажээ.

Эрж явсан хvнтэйгээ уулзсан хvний сэтгэл баяр, сандралаар дvрдэг билээ. Эрэл нь хичнээн удаан, хэцvv байсан бол энэ сэтгэл төдий чинээн их байдаг. Эрдэнийг яриаг сонсоод Петр олон жилийн турш эрж явсан хvнтэйгээ уулзсан юм шиг болов. Тvvний томрон гайхсан хонин бор нvдэнд нь их барын оч гялалзан монголчуудыг өмгөөлөн Павловтой маргаж байхдаа ярьж байсан баатар өөртэй нь учирсан шиг бодогджээ. Гэхдээ Эрдэнэ бол нам унтсан баатар биш, харин гэнэт сэрээд буруу тийшээ ухасхийгээд хад мөргөөд гайхан зогссон баатар гэж бодогдов. Эрдэнийн тэнцэл буруу байсныг Петр бvрэн ойлгож байсан боловч тvvнийг нь зэмлэсэнгvй.

Бид хаант засгийг бvрмөсөн устгана. Тэгэхгvй бол тvvний балгийг арилгаж чадахгvй. Yндсээр нь тасална. Yvнийг нэг хоёр хvн хийж чадахгvй. Тvм буман хvний хvчийг нэгтгэн зангидаж баймааж хийнэ… гэтэл Дулмаа дуу аялан орж ирээд энэ хоёрын яриаг таслав. Ямар ч удаан ярьдаг улс вэ дээ гэж байдаг гоёлоо өмсөөд, гэзгээ гялалзтал самнасан Дулмаа ер бусын хөгжилтэй хэлээд жижигхэн ногоон модон хайрцгаас толь авч нvvрнийхээ тал бvрээс тольдон өвөртлөөд гарахад нь Эрдэнэ:

– Дулмаа хаачих нь вэ гэлээ

– Холдохгvй гэж эргэж харалгvй хариулан нам хоолойгоор дуу аялан алга болов.

Эрдэнэ Петрийн яриаг сонсоод баймаар байлаа. Өндөр их хvчтэй орос улсын цагаан хааныг устгана гэх нь дэмий vг мэт санагдав. Чуулган дарга Богд эзэн дээр байдаг Засагт хан тийм хvчтэй байхад дээрээ эзэнгvй баатар цагаан хааны хvч хэмжээгvй байх ёстой. Гэтэл энэ оросын ярианд ямар нэгэн их итгэл байх шиг санагдав.

– За тэгээд чи яаж баатар цагаан хааныг дийлэх хvн бэ дээ?

– Би ганцаараа дийлэхгvй. Харин бид бvгдээрээ нэгдвэл дийлнэ

– Баатар цагаан хаан гэдэг чинь хэдэн бум цэрэгтэй асар их хөрөнгөтэй хvн шvv дээ. Гэтэл та нарт юу байгаа юм бэ?

– Бидэнд юм бvхэн бий. Тэр олон буман цэрэг чинь бидний өрөөсөн дугуй, бас тэр их хөрөнгийг чинь баатар цагаан хаан хийгээгvй, бид хийж тэр дээрэмдсэн юм. Ингэхлээр хэрэг дээрээ бидний хvч илvv гэхэд нь Эрдэнэ тоомжиргvй инээмсэглэж

– Тэр чинь өрөөсөн дугуй чинь чамайг барьж аваад Ангарын хот руу цөлсөн биз дээ гэсэнд Петр босож Эрдэнийн өмнө нь очиж явган суугаад, толгойгоо урагш сунган

– Тиймээ, барьсан. Гэвч маргааш надтай нийлээд цагаан хааныг барьж авна гэхэд Эрдэнийн нvдэнд нь цагаан сэтгэлийн хошигнол тодорч Петрийг ширтэж байснаа

– Тэмээ туйлаад тэнгэрт хvрэхгvй, ямаа туйлаад янгиа эвдэхгvй гэдэг vгийг чи сонссон уу? гэв

– Чи хятадад манжийн төр унасныг сонссон биз дээ

– Сонссон

– Манжийн хаан олон буман цэрэгтэй ч байсан. Арвин их хөрөнгөтэй ч байсан шvv дээ. тийм vv?

Эрдэнэ хэсэг дуугvй бодол болон суув. Петр мэхээр гаансандаа тамхи нэрж аваад татах зуур Эрдэнийг ажиглав. Эрдэнэ зууж байсан гаансыг амнаас нь авч хэд сороод буцааж аманд нь хийгээд цааш татсан утаагаа алгуур vлээх зуур

— За тэгээд та нар баатар цагаан хааныг дийлчихээд дараа нь яах улс вэ? гэж асуув. Петр босож байрандаа суугаад хул айраг хийж шимэн ууж гарынхаа алгаар шар сахлаа арчсанаа «тэр бол өөр зvйл» гээд эхлэх гэтэл нөгөө майхнаас «Петя» гэж дуудах Павловын аргил дуу тод сонсогдов. Петр ухасхийн босоод «хоёулаа дараа тавтай ярина» гээд гарлаа. Эрдэнэ нvдээ, цавчлан хэсэг сууснаа «Павловыг дуудахад сандран, огло vсэрч байж баатар цагаан хааныг ширээнээс нь халиулна гэнэ шvv. Аавын хvvгийн санаа арвин гэж, яахав дээ хөөрхий» гээд ганцаараа инээмсэглэв.

Наадмын дараа Эрдэнэ суурь тоолж эхлэв. Нэг өдөр Доржийн эх Буян чавганцынд ирлээ. Буян чавганцад ганц хvvгээс өөр тулах мод тоолох ямаа vгvй билээ. Хvv нь байхдаа айлан ажил хийж амь зууж байжээ. Гэтэл цэрэгт явсан учир амьдрахын эрхээр Итгэлтээс хоёр зуун хонь авч өдөр шөнөгvй майжигнан дагаж хөлсөнд авсан юмаар цаддаггvй боловч хоосон хонохгvй амьдарч байв. Өнгөрсөн хавар сураггvй болсон хvvгийнхээ тухай ламаас асуусан чинь өдий төдий гvрэм буулгасан учир тvvнийг уншуулах гэж Итгэлтийн хониноос нэг эм хонь барьцаанд өгчээ.

 Эрдэнэ мал тоолж vзээд тэр хонийг vгvйлж асуухад чавганц бултаж vзээд болохгvй болохоор нь идчихсэн гэж хэлэв. Мал тоололт дуусгаад өнгө зvс, нас им тамгыг нарийн ялгасан данс хийж Итгэлтэд өгөхдөө Буян чавганц нэг эм хонь идчихээд анхандаа бултаж vзээд дараа нь vнэнээ хэлснийг сонин болгож яриад «намар хөлснөөсөө нөхөж тавина гэсэн» гээд vгээ дуусгав. Тосыг усаар, толийг шилээр гэгч болж байгаа нь тэр дээ гэж Итгэлт тайван хэлээд дансыг авч том шар вааданд боож авдартаа хийжээ. Эрдэнийг тэр орой Итгэлт сайхан vг олж ядан магтаж орос газрын сайн архиар дайлжээ. Маргааш нь Галсанг явуулж Буян чавганцаас хонио авч өөр айлд өгсөн. Хэдэн хонь хариулж хөлсөөр нь амь зууж байсан чавганц уг малыг vлдээх өгөхийг уйлан, мөлхөн гуйсан боловч тус болсонгvй. Ядарсан чавганцыг ямар зовлонд унагааснаа Эрдэнэ мэдээгvй билээ. Гэтэл нэг өдөр хошуу хvрээний гудамжаар явж байтал хар сав vvрээд айлын vvдэн дээр юм гуйж байсан Буян чавганцтай тааралдав. Чавганц Эрдэнийг танимагц, таягаараа занаж «муу цагаач чи ядарсан чавганцын мууг vзэж ханав уу? Чамайг над шиг л эх төрvvлсэн байх даа. За яахав. Итгэлтийн угаадсыг идээд vргэлж цатгалан явахыг чинь би эс боловч, миний хvv харах байх» гэж хараав.

 Эрдэнэ «авгай минь, авгай минь» гэхээс өөр юу ч хэлж чадахгvй ангалзаж байхад чавганц хэлэх vгээ хэлж аваад майжигнан явжээ. Эрдэнэ санамсаргvй юу хийснээ ойлгож чавганцыг vнэн сэтгэлээсээ өрөвдсөн учир Итгэлтээс Буян чавганцад малаа эргvvлж өгөхийг гуйхад:

– Эрдэнэ минь, хэрэггvй нинжин сэтгэлээ орхи. Чи бодооч дээ. Буян чавганцад би гэм хийгээгvй. Харин өөрөө өөрийгөө толгой руу ус хийсэн хvн. Тvvнд дахиж мал өгч би л чадахгvй гэж хатуу хэлжээ.

Намар Эрдэнэ Петртэй хамт Итгэлт Павловын худалдаж авсан vхрийг цуглуулж сvрэглэн туулгах ажилд явах гэж бэлтгэж байтал гэрт нь Өлзий ирж уулзахад газар дээрх ганц дvvгээ амьд мэнд явааг сонсож тэсгэлгvй баярлав.

– Та Төмөртэй уулзвал намайг амьд мэнд явна гэж хэлээрэй. Бас надтай уулзах гэж энд ирсний хэрэггvй. Луу гvний нохой нь хvртэл Төмөрийг занаж хуцдаг бололтой гэж Эрдэнийн хэлэхэд Өлзий

– Би мэдээд, чам балаг болохгvйг хичээж чиний сургийг битvv гаргах гэсээр олох хоног тэнэж орхилоо гээд инээмсэглэв.

 

XIII

Төмөр Тvгжилийг дагуулан хvрээ орж Эрдэнээг сураглаад олсонгvй. Харин Сайд вангийн нутаг, Луу гvний нутгийн зах билчээрт Засаг ханы Эрдэнэ гэдэг хvн ирж суурьшсан тухай олон хvн дамжин там тус сураг гаргажээ. Ингэж явтал туйлдаж ядарсан Хуягтай дайралдаж нэг морио өгч, хөл залгуулаад, явахад нь эцэг Өлзийдөө ахын минь тодорхой сураг гаргаж өгөхийг захиарай гэж хэлээд зам шуударч Тvгжилийг дагуулан хос морь хөлөглөн зvvн өмнө зvг барьж довтлов. Гурав хоног  хэлэн дээрээ юу  ч тавилгvй, зөвхөн нэг удаа морьдоо услахдаа ус уугаад явсанд Тvгжилийн гол харанхуйлан, морины хатиралтад гэдэс дотор нь тасрах мэт болж байв. Харин Төмөр дөрөөн дээрээ босож зогсоод «Эрдэнэ засгийн унага»-аа шуранхайлан дуулж явахад Тvгжилийн уур хvрч, бачимдавч яах ч аргагvй байлаа. Гуравдахь өдрийн орой жижигхэн задгай булаг дээр очиж морьдоо услав.

Төмөр захаараа мөстсөн жижигхэн горхины хоёр талд гишгэж, бөхийн ус залгихад хоёр шанааны нь булчин байн байн зангирч, төвөнхий нь нэг том болж, нэг агшиж байв. Тэгээд өндийж нvvрээ угаагаад дээлийнхээ хормойгоор арчив. Тvгжил горхины захад элэглэн хэвтээд чанга чанга сороход харьсан ус эрvvгий нь дагаж урсан дээлийн энгэр нэвтэлж байв.

Одоо ч хvрэх газартаа ойртож байна даа гэж Төмөр хэлээд морьдоо сайн услах гэж исгэрэв. Хичнээн өртөө vлдээд байна гэж усны эрэг дээр хэвтэж байсан Тvгжил найрын эхнээс аваад хундага алгасаагvй уусан хvн найр төгсөхийн vед бусдыг хардаг нvдээр Төмөрийг харж асуув.

– Хоёрхон хоногийн явдал vлдээд байв

– Төмөр гуай би тэсэхгvй нь, гэдэс тасарч байх шиг байна. Амарч юм идье гээд хацраа нойтон шаварт нааж нvдээ анив.

– Х.. хэ цис чамайг чинь овоо эр гэж бодсон юмсан огт хэрэггvй амьтан юмаа гээд Төмөр vгний хариу ч vгvй хэвтэж байгаа Тvгжилийг баахан ажиглаж байснаа морьдоо чөдөрлөн тавиад богцоо авчирч давслан чанасан мах гаргаж

– За ид. Ямар найрлах гэж яваа биш гэж хэлэв.

Тvгжил мөлхөж ирээд дал авч том vмхэн залгиад зогисов. Төмөр борцноосоо хатсан гvзээ гаргаж дэвтээх гэж усанд хийлээ. Мах vмхлэн зогисож байгаа Тvгжилийн дэргэд ирээд:

– Арван тавны цагдаа ирлээ гэсэн чинь Тvгжил цочин өндийж харвал юу ч байсангvй

– Хаа?

– Зогисоогий чинь зогсох гэж хуурсан юм гээд Төмөр бvдvvн дуугаар хөгжилтэй инээв.

Төмөр дунд чөмөг авч яралзсан цагаан шvдээрээ шир, шир хийтэл тасчин идээд ясы нь «Тайшир хан минь» гээд баруун зvг шидэж орхив. Дараа нь дөрвөн өндөр, сvvж хоёрыг дараалан идэж ясыг нь урьдах ёсоор «Шилийн богд минь» гэж зvvн урд зvг шидээд хvйтэн ус баахан ууж, хайрга хөрсөн дээр эмээлээ дэрлэж унтав. Тvгжил ч гэдэс гарч ухаангvй унтав. Шөнө дундын vед Төмөр Тvгжилийг сэрээв. Харвал морьдоо барилж ирээд эмээллэчихсэн байв. Нөгөө дэвтээсэн гvзээндээ ус хийгээд Тvгжилд ганзгалуулав.

– Yvгээр юу хийх юм бэ?

– Говь огтолж гарахдаа булаад эргэж ирэхдээ ууна гээд мордоход Тvгжил дуртай дургvй мордлоо. Тэр бvх бие нь няцран өвдөж «Юунд энэ золигтой нийлэв дээ» гэж бодон дотроо бухимдана. Ингэж хэнхэг туссан юм шиг давхиж байхын оронд зоволгvй олз олж болох л байсан шvv дээ. Хар тэнэг толгой энэ мангарын гарт vрэгдэх нь бололтой гэж бодож явлаа.

Дээш харвал vvл бvрхсэн тэнгэр дарж, урагш харвал битvv харанхуй манаран, шөнийн хvйтэн салхи нэвт vлээн дутуу нойртой Тvгжилийн  эрvv толгой нь өөрийн эрхгvй зодолдон, vмхийгээр хэхэрч чухам аль зvг явж байгааг vл мэднэ. Төмөр урьдах хэвээр дөрөөн дээрээ босож vл мэдэг урагшаа бөхийгөөд «Эрдэнэ засгийн унага»-аа vгийг нь хэлэлгvй аялан давхина. Хоёр дахь өдрийн өглөө жижигхэн гvвээний орой дээр гарч мориноос буув.

 Энд амарч, орой хvргэнэ. Бидний туулж ирсэн тэр говийг хар говь гэдэг юм. тэр харагдаж байгаа уулыг Зотол гэдэг гэж Төмөрийн ярьж байхад Тvгжилд сонсох чадал байсангvй. Төмөр морьдоо чөдөрлөж тавиад унтахаар хэвтэхэд нь эмээлээ тvшиж суугаад хөдлөх бvрд нь ажиж байсан Тvгжил «Төмөр гуай, мах идье» гэв. Битгий дэмий ярь. Битvvлэх гэж ирсэн биш, буцах зам гэж бий. Адуу хөөхдөө vлдсэнийг нь орхидог юм шvv гээд өөр яриагvй гэсэн бололтой унтав. Тvгжил богцтой махнаас хулгайлж аваад идье гэхэд Төмөрөөс айгаад чадсангvй болохоор аргагvй хэвтэв. Гэвч унтаж чадсангvй зvvрмэглэгчээ болоход элдэв янзын юм зvvдлэн хар дарна. Оройн нар шингэхийн vед Төмөр сэрээд бослоо. Зотол хааны орой дорно талдаа бараантай өрнө талдаа алтан шар дуулгаа гялалзуулан хар говийн дунд vелсэн зэрэглээ далайн давалгаат дvрслэн тоглож байв. Тvгжил бэрд болж төрөөд өмнөө тавьсан таваг махнаас ганц огтлом ч идэж чадахгvй ядран зvvдэлж байтал Төмөр угз татан сэрээжээ. Yдшийн бvрэнхий болоход мордоод цааш хэсэг явснаа: «тасдаж хөөгөөд, явдал дундаа морьдоо солино. Би барьж өгөхөд чи морин дээрээсээ хазаарлаж аваад зайдан унана. Эмээлтэй морьдоо дөрөөгий нь зөрvvлж тавиад хамт тууна. Манаатай адуу болохоор хойноос хөөнө шvv. Сандарч огт болохгvй» гэж Төмөр хэлжээ.

Тvгжил толгой дохихоос өөр хариу хэлсэнгvй. Хэлэх чадал ч тvvнд байсангvй. Төмөр богцноосоо эвхмэл уургаа гаргаж бариад урагш гэлдрэн явахад хойноос нь Тvгжил дагасаар таран идэж байгаа олон адуун дунд орж ирэв. Явсаар нөгөө захад нь гараад буцаж эргэхэд Төмөрийг зогсоход Тvгжил дэргэд нь очив.

За энд сайхан морьдтой хоёр азарга адуу байна. Дотор нь шавхарсан морьд ч байна. Зэрэгцээд яв гэж шивэгнэн хэлээд хөдлөв. Ингээд тавь гаруй адуу таслан хөөв. Төмөр исгэрэн адууг хайр найргvй шилбvvрдэн явахад Тvгжил ч бvдvvн тэнзэн ташуураа зогсоо жолоогvй даллан хөөж байв. Адуу хөөх баярт автагдан өлсөл, ядрал нь тvр мартагдаж Тvгжилд ч ертөнц дээр vvнээс илvv сайхан юм байхгvй мэт бодогдож байв. Хөөгдсөн адууны чимээ бараг тасарч байхад сэхээ орж юу болсныг ойлгосон дөрвөн адуучин хойноос нь нэхэж эхлэв. Гэвч морио сольж амжсан Төмөр Тvгжил хоёр улам ширvvн хөөж явтал морьд бvдрэхэд Тvгжил зайдан мориноосоо салж тонгорцоглон унав.

Адуу хөөж явсан Төмөр мэдсэнгvйд Тvгжил босож «Төмөр гуай аваарай» гэж хар тэнхээгээрээ хашгиран гvйв. Энэ vед адуучны хашгиралдах дуу улам ойртов. Төмөр морины амыг эргvvлж, Тvгжилийн дэргэд очоод явуут сундалдууж адууны хойноос ирж морий нь барьж унуулав. Ингэсээр байтал нэхэгчид бvр ойрхон боллоо.

— Одоо болохоо байлаа шvv. Чи ингээд алтан гадас чиглэн явж бай. Би гээд адуунаас хэсгийг таслан vлдэв. Юуны ч учрыг олоогvй Тvгжил vлдсэн адууг хөөсөөр юу руу, хаашаа явж байгаагаа vл мэдэн давхив. Төмөр хэсэг адуугаа хойноос нь алгуурхан хөөж явтал «Энэ явж байна, гvйцлээ. Бариад аваарай» гэж хашгирсаар адуучид ирлээ. Төмөр хөөж явсан хэсэг адуугаа орхиж өөр зvг зугтав. Нэг нь адуун дээрээ vлдэж, гурав нь хөөсөн боловч Төмөрийн бараа тасарч алдав. Адуу хөөсөн хулгайчийг барьж чадаагvй боловч  хөөлгөсөн адуугаа бvрэн авлаа гэж баярласан адуучид эргэв. Өглөө нар мандахын vед Төмөр Тvгжилийг гvйцэж ирлээ. Согоо шиг хорь гаруй морьдтой гуч шахам адуу ажээ. Yvнийг хараад ганц хоёр чөдрийн морь, идэшний шараас хэтэрч яваагvй Тvгжил ядралаа мартаж сэтгэл нь олзны баяраар бялхав.

Адуу хөөн vргэлж холхин өргөн говийг огтлох тийм амар хэрэг биш. Аажмаар Тvгжилийн баяр vгvй болж өлсөх, цангах, ядрахын туйлд хvрч, зогсож амрах тухай Төмөрт хэлсэнд «балаг болж адууны хагасыг орхиулчихаад бас амрах санаатай, ямар дvvрчихсэн эр вэ?» гэж хөмсгөө зангидан уурлажээ. Тvгжилд дахиад хэлэх зvрх байсангvй. Yхсэн амьдаа бараг л өөрөө мэдэхээ больж унасан мориндоо бvрэн захирагдан заримдаа адууны дунд орон туугдаж явжээ. Нар шингэхийн vед Төмөр адуугаа зогсоов.

– Бууж булсан усаа ол гэж Төмөрийн хэлэхэд Тvгжил арай чарай мориноосоо бууж, гvзээтэй усаа эржээ. Тvгжилийн нvдэнд өргөн говьд цангаж vхэх аюул тодрон бvх бие нь сулран, цог нь буурсан харцаар Төмөр өөд гөлрөн.

– Өнгөрсөн бололтой. Газар маань биш шиг байна. Яадаг билээ? гэтэл Төмөр өргөн говийг цочоосон бvдvvн баргил дуугаар паржигнуулан инээж

– Миний эмээлийн дор бий гэж авч тавьсан эмээлээ заажээ.

Энэ хоёр амарч мах идэж ус ууж аваад шөнө дундын vед хөдөлж явсаар өглөө нэгэн худаг дээр очиж адуугаа услаад цааш хөдлөв. Эр охин нийлсэн долоон адуу замдаа хаяж довтолсоор гурав хоног яваад дөрөв дэх өдрөө алгуур аянд орж заримдаа замын айлд орж айраг тараг эргvvлэн явжээ. Тvгжил хvч тэнхээ орж, Төмөрөөс нууж гурван морь худалдаад өртгийг нь аминдаа завшив. Анхандаа Төмөр мэдвэл яана гэж айн хэлэх vг бодож явсан боловч Төмөр юу ч хэлсэнгvйд лав мэдсэнгvй гэж баярлав. Гэтэл нэг орой Төмөр айлд айраг уухаар явахдаа адууны тvрvvнд яваа морийг зааж:

– Чи тэр хээр морийг битгий vгvй хийчээрэй. Тэр гурваар чинь битгий хэл, тийм арваар солихгvй морь шvv гээд давхижээ.

Дараа өдөр нь Төмөр өнчин хоёр хvvхдээ хөтлөөд гуйлга гуйж явсан нэг хvнд сувай гvv барьж өгөөд сэтэрхий тэвнэ ч авсангvй. «Хайран гvv, ингэж сохор зоосгvй vрнэ таран хийх гэж би яваагvй юмсан. Халхын гуйлгачинг тэжээж барах юм уу?» гэж Тvгжил бодоод бухимдан уур нь хvрсэн боловч Төмөрт хэлж яахин чадах билээ. Ингэж явсаар нэг мэдэхэд Сайд вангийн нутагт орж ирээд Өлзийгийнд очив. Гэтэл Эрдэнийн сураг гаргахаар явсан Өлзий буцаж ирээгvй байжээ.

Хуяг Цэнд хоёр Төмөрийг ирсэнд хязгааргvйгээр баярлан саяхан алсан сарлагийн бор махаар дайлав. Бас Пvрэв тажийн тухай ярьж бөөн инээдэм болцгоов. Оройн нар нь унь өөд гарахын vед Төмөр, Тvгжил хоёр явах болжээ. Эр эм хоёр хонож өнжөөд явахыг гуйсанд Төмөр морин цагаан шvдээ яралзуулан инээмсэглэж:

– Гэрт орох, гэгээнд мөргөхийг цээрлэсэн хvмvvс шvv дээ. Харин Өлзий гуайг ирэхэд удахгvй уулзана гэж хэлээрэй гээд гарч Өлзийд өгөөрэй гэж бас нэг тарган гvvгээ орхиод «битгий зов гэж хэлээрэй. Халхын нөгөө захаас авсан юм шvv» гэжээ.

Төмөр Тvгжил хоёр явсаар нэг ууланд бууж адуугаа хаданд хашаад унтахаар хэвтэв.

– Энэ адуугаа яах вэ?

– Тарган баатар вангийн ядуучуудад тарааж өгөөд эргэнэ

– Yнэ өртөггvй юу?

– Тэднээс ямар балдуугий нь авдаг юм

Төмөрийн энэ vгэнд Тvгжилийн гол харлан өдий газар биеэ зовоож явж олсон энэ сайхан амьтдыг сэмэрхий самбайн ашиггvй өгнө гэж vv. Яаж болдог юм бэ? гэж харамсан, эсвэл энэ адууг тууж Төмөрөөс зугтах,  эсхvл ямар нэгэн аргаар барьж Луу гvний тамганд тушааж шагнал аваад бас адууг завших бодол төржээ. Гэвч энэ бодлоо яаж биелvvлэхээ арга олохгvй тvмэн бодолд дарагдан байтал ядарсан бие нь дийлж  нам унтжээ.

Нэг сэрвэл vvр хаяарч, чийг vнэртсэн хvйтэн салхи баруун хойноос vлээж байв. Төмөрийг харвал дөрвөн мөчөө тэлээд тайван унтаж байхад нь сэм босож бvдvvн тэнзэн ташуураа аваад байдаг чанга цохисонд Төмөр өндийн ирэхэд хутгаа сугалан нэг бvлээд эргэж зугтан мордож адууг хөөжээ. Хэсэг яваад гэнэт Луу гvний тамганаас шагнал авах тухай бодогдон эргэж харвал Төмөр зогсоод найгаж байлаа. «Яаж ч магад. Амьд дээрээ салъя» гээд Тvгжил улам хурдлав.

 Төмөр сvвээгээ хоёр гараараа даран тогтож ядан байх зуур «хэдэн адсагаас болж хvн алах нь байна шvv» гэж шивэгнээд нvд нь эрээлжлэн тvс хийтэл газар унаад ухаан алдав.

 

XIV

Итгэлт Павлов хоёрын худалдаж авсан vхрийг цуглуулан тамга тэмдэг тавьж суурилан хуваарилаад хөлсний хvнээр Тvнхэн рvv туулгах ажлаа Эрдэнэ Петр хоёр дуусах болж байлаа. Энэ ажлын дундуур улам дотно танилцаж сэтгэл зvрхнийхээ vгийг ярилцдаг болжээ. Эрдэнэтэй ярихдаа Петр vлэмж дуртай. Учир нь Эрдэнэ бол хэлсэн vгийн зөвшөөрч байгаа нь ч мэдэгдэхгvй. Эс зөвшөөрсөн ч мэдэгдэхгvй дvнсийн суудаг хvн биш. Хэлсэн vг бvхэнд хариу тавьж, өөрийн бодлыг угтуулан хувийн жижиг  зvйл Эрдэнийн зvрхний аль нэгэн утсыг хөндөж аялгуу гаргадаг тул Петрт Эрдэнэтэй ярьж байх зөвхөн зугаацал  цаг өнгөрvvлэлт төдий биш байжээ.

Эрдэнэ, Петрийн ярианаас ертөнц дахины олон явдлыг мэдэж авч байсан бол Петр Эрдэнээс монгол орны тvvх, зан заншил монгол хvний бодож, хvсэж явдаг зvйлийг ойлгож авдаг байжээ. Бие биеэ баяжуулсан яриа дуусдаггvй болохоор энэ хоёр зав л гарвал ярьдаг болов. Эрдэнэ ярилцах танилцах тутам Петр бол зөвхөн «алиа Петр» биш шархдаж хэд хоног хаданд хэвтээд эдгэрэн нисэх гэж байгаа бvргэд шиг хvн бөгөөд vлэмж ухаан, тод эрмэлзэлтэй эр гэдгийг ойлгож байсан бол Петр энэ уранхай дээлтэй, туранхай царайтай монгол бол харанхуй амьдралын vерт урсавч тохиолдсон бvхнээсээ барьж авч чадахаар барахгvй нэгэн цагт хvчтэй сэлэлтээр сөрж чадах чадалтай бөгөөд Тамирын гол шиг тунгалаг ухаантай боловч тэжээмэл бяруу шиг итгэмтгий хvн байна гэж ойлгож байлаа.

 Эрдэнэ Итгэлтийг магтан ярихад Петр «Итгэл чамд сайн, өглөгчдөө биш, чамаас цус, хөлс, сэтгэлийг чинь хямдхан vнээр авч байгаа болохоор одоохондоо сайн байна» гэдэг бөгөөд vvнийг нь Эрдэнэ зөвшөөрдөггvй, эцэстээ уул яриа нь баян, хоосны харьцааг устгах төрийн том асуудал хvрч булаалдан маргадаг байв. Эрдэнэ «манай монгол улс» гэж ярих дуртай. Гэтэл Петр «танай орон бол улс биш. манжийн дээрэмчдээс салаад, оросын дээрэмдэлд орж байгаа орон. Оросын цагаан хаан танайхыг ганцаараа дээрэмдэж байх гэж тоглоомын улс байгуулсан хэрэг» гээд vvнээ нотлох гэж Павловын vхэр худалдан авч байгаа, оросын өдий төдий худалдаачин ямар ч гааль тvрээсгvй сэлгvvцэж тvvхий эдийг хямд vнээр худалдан авч байгааг нэгэн төрлийн дээрэм гэж хэлдэг байв. Эрдэнэ vvнийг зөвшөөрдөггvй. Оросын цагаан хаан туслаагvй бол монгол улс манжаас салж чадахгvй хэмээн боддог. Оросын худалдаачид монголоос тvvхий эд авч байгаа байгаа бол ердийн наймаа гэж vздэг билээ. Та нарт тусалсан цагаан хаан чинь хэрэгтэй болбол дуртай цагтаа та нарыг худалдаад, хэн нэгэнтэй нь хувааж иднэ дээ гэж Петр vргэлж хэлдэг байлаа.

Бид оросын хаант засгийг устгаад, эрх чөлөөт засаг тогтсон цагт та нарт тусалж, танай улсыг сайхан орон болгоно гэж Петрийн хэлэхэд «уухай чи бас биднийг тонох нь уу» гэж Эрдэнэ хошигнон хариулав. «Тийм  биш, харин бид дураараа орж ирэхгvй, та нар гуйгаарай» гэж Петр захив.

Би гуйгаад, чи тусалж, монголд диваажин  байгуулна. Харганын унгас тvvж эсгий хийх шиг хэрэг байна даа гээд Эрдэнэ хөгжилтэй инээв. Петр шашин огт хэрэггvй гээд Богдыг муу хэлэхэд нь «танай орост мэдэхгvй,  харин манай монголд шашин богд хоёр шиг хэрэгтэй юм байхгvй» гэж Эрдэнэ хариулдаг. Зарим хvмvvс маргалдахдаа уурлаж хэрэлддэг. Зарим нь урд урдаа орох гэж өрсөлдөн хорон vг хаялцах буюу хашгиралддаг билээ. Гэтэл энэ хоёр тийш биш байлаа. Харилцан нэг нэгнийхээ баталгааг тэвчээртэй сонсож, маргах бvр бие биедээ итгэлцэж, нөхөрлөлийн холбоо нь улам бvр бат болж байлаа. Намар гоёлоо өмсөж, ургамлын өнгө нь шар ногоон туяатай болчихоод, өглөө vдэш өндөр уулын оройд хөхөмдөг манан тунаран, тарга хvч авсан мал налайн билчиж, өнтэй газрын сайханд өнгө жавхаа бvрдсэн шувууд дэгдэхэйнvvдээ дагуулан ганганалдаж байгаа Тамирын голын хөндий нь саяхан суусан нөхрөө дагаад наадамд явах гэж vс гэзгээ самнасан залуу бvсгvйтэй адил байлаа. Нэгэн орой Тамирын голын эрэг дээр морьдоо тавин амарч суугаад Эрдэнэ засагт хан Гомбожавын бузар явдлын тухай ярив.

– Засагт хан Гомбожав хошууг тvмэн зовлонд унагааж байгаа юм. Yлэмж харгис, шунахай, бас тэгээд тэнэг. Бvх бузар хэргийг нь уудалж заргалдвал дийлэх байх гэж бодсон юмсан. За яахав эр хvн аль алдаж явахыг нь тэр гэх вэ? гэж яриагаа дуусгахад Петр нvдээрээ зальтай инээмсэглэснээ «тэгээд яагаад дийлдсэн юм бэ» гэж асуув.

– Гомбожав хошуу дээрэмдэж чаддагаараа хахууль өгч байгаад дийлж, би гуйланчнаараа хахууль өгч чадаагvй дийлдсэн юм.

– Эрдэнэ минь, чи чинь ямар хvvхэд шиг юм ярьдаг хvн бэ? зарга шийдэж байгаа төр нь Гомбожавын юм шvv дээ. Ноёдын төр байсан цагт чи Гомбожавыг дийлэхгvй

– Би заргынхаа бичигт нэг ч худал юм бичээгvй хvн дээ

– Тэр ямар хамаатай юм бэ? ганц нэг хvн заргын бичиг барьж гvйгээд ноёдыг дийлэхгvй

– Чиний бодлоор яавал дийлэх вэ?

– Ноёдын төр өмхөрсөн боловч бvдvvн мод юм шvv.

Энэ учраас олон хvн нийлж байгаад хөрөөдөх хэрэгтэй. Бvр vндсээр нь хөрөөдөж унагаах юм шvv гээд Петр Эрдэнийг ширтэв.

– Уухай. Олноор нийлж байгаад хөрөөднө гэнээ.. надтай хэн нийлэх юм бэ? Шоронд ороход минь эхнэрээс минь өөр хэн зовсон билээ. Эзэн ноёнтойгоо заргалдсан хvн аргагvй л гэж байсан байх. Луу гvний хошуунд бол надтай нийлэх нохой ч байхгvй. Бадарчин ойчиход минь бvх наадамчид баярлаж хашгиралдаж байхыг чи харсан шvv дээ.

– Буруу замаар будаа тээвэл буцахдаа шороо тээнэ гэж танай монголын vг байдаг. Чи тэмцлээ буруу эхэлснээс одоо цөхрөн ир чинь мохсон байна. Амьдралыг нэг удаа тонгороод дийлж хэн ч чадахгvй. Буруу тонгорвол өөрөө шалчийтал дарагдаж орхино.

Эрдэнэ амьдралыг зvсээд гарна гэж бодож байсан удаа бий. тэгээд ч Засагт хантай заргалдаж билээ. Гэтэл зөв хэрэгтэй буруутан, давхар давхар зовлонд нэрвэгдээд vнэхээр цөхөрч байлаа. Заяагдсан амьдралаас хэтэрч, бяруу болоогvй байж бухыг хэрэлтээр хэрснээс болж хагартал мөргvvлэх шахав гэж боддог болсон. Эрдэнийн тэмцэх ир нь мохоод Итгэлтийн хишгийг тvшиж амьдрахаас цааш юм харахгvй болжээ. Гэтэл Петр vvнийг нь тольдон харсан юм шиг хэлэв. Эрдэнэ бургасны мөчир тасалж аваад холтсыг хумсаараа холцлон нvцгэлж суухад нvдэнд нь гvн бодол тодрон байлаа.

Олонтой хvмvvс олны хvчийг эвлvvлэн тэмцэнэ гэдэг хэцvv юм шvv. Тэвчээр, зориг, гарз хэрэгтэй. Энэ бол хvчир ажил. Гэхдээ сайхан vйл юм гээд Петр баян хуураа авч дуулав. Дараа нь хуураа өвөр дээрээ тавиад дээр нь эрvvгээ тулан юм бодож байснаа «эрдэнэ, намайг очиход хvv минь таних болов уу?» гэж асуув. Эрдэнэ бургасаа шидээд, Петрийг зөөлөн нvдээр ажиглан харснаа «танина. Эхлээд жаахан бишvvрхэж байснаа таниад бvр салахаа болино» гэлээ.

Эрдэнийн энэ vгэнд Петрийн нvд сэргэж сэтгэл нь хөнгөрч хөгжмөө алдлан татаж богино огцом аятай аялгуу дарлаа. Тэр орой Эрдэнэ, Петр хоёр айл дээр сvvлийн суурийн vхрээ тамгалаад дуусаж байтал Итгэлт Павлов хоёр нилээд согтуу давхиж ирлээ. Тэр хоёр vлэмж хөгжилтэй бөгөөд олон vгтэй болжээ.

Павлов vхэр тамгалаад дуусаж байсан Петрийн дэргэд очиж мөр рvv нь алагдсанаа нvдээ анилзуулан оросоор баахан юм яриад vгнийхээ төгсгөлд баруун гараараа салаавч хийн хараав.

– Баатар цагаан хаан, Герман хvн хоёр дайтаж эхэлсэн гэнэ. Ширvvн зодоон болж байгаа юм байх аа гэж Итгэлт сонин болгон Эрдэнэд хэлжээ.

– Тийм. Их дайн болж байхав даа. Манай орос гvрний баатар цэрэг германы нутаг руу довтлон эцэг цагаан хаан vнэн ёстой шашнаа мандуулан сvр хvчнээ бадруулж байхав гэж Павлов монголоор хэлэв.

– Баатар цагаан хааныг хэн дийлэх вэ? хэн ч дийлэхгvй. Тэр герман хаан гэгч дамшиг од нь харваж орхисон хэрэг. Оросын их цэрэг гишгэж орхино гэж Итгэлт хэлээ ээдрvvлэн хэлэв.

Павлов дайн гарсныг Тариатаас ирсэн оросоос мэдээд юуны өмнө vхрийн vнэ хадаж өөрөө их олз олно гэж бодсон билээ. Энэ ч учир Итгэлтэд дайн гарсан тухай яриад «одоо бид хоёр цөлхөөв гэдгийг…» гээд хоёр гарын алгаа дээш нь харуулан атгаснаа «ингэнэ» гээд тэр хэвээр нь дээлийнхээ хоёр ташааны уутанд хийжээ.

Олзонд баярлахгvй хэн байх вэ? зvрхтэй л дөрийг нь олж байгаад гулгуулаад байдаг хэрэг ээ. Өвгөн минь гэж Итгэлт маг маг инээн хэлжээ. Орос японы дайны vед шар тос, vхрийн vнэ талийж өгснийг Итгэлт мэдэх тул энэ дайны чимээ сонсмогц vлэмж олзны хурц vнэр хамар руу нь хан хийсэн юм. Тэгээд хоёр найз архи ууж хоёр зуу гаруй vхэр нэмж авах болоод Эрдэнэ Петр дээр иржээ. Харин Петр дайн гарсан тухай сонсмогц царай барайж хөмсгөө vе vе зангидан vг нь цөөхөн болжээ. Тэгээд орой морьдоо аргамжиж явахдаа «Эрдэнэ минь, энэ дайн олон амьтанд их зовлон тарина шvv. Олон орны баячууд олз олох гэж энэ дайныг гаргасан хэрэг. Гэвч сая сая хvний хагацал гашуудлын нулимс хорслын гал болоод тvvнд дайны эзэд өөрсдөө шатаж магад юм» гэжээ. Маргааш өглөө нь Итгэлт Эрдэнэтэй уяаны дэргэд зэрэгцэн сууж байгаад «дайны хажуугаар дажин гэж юу ч болж магад. Юу ч гэсэн Бат Хонгор хоёроо лам болгоё» гэхэд нь Эрдэнэ зөвшөөрөв.

Хэдэн өдрийн дараа нэмж авсан зуу гаруй амбан шарыг тууварлах ажлаа дуусч Эрдэнэ, Петр хоёр гэрийн зvг жолоогоо эргvvлэв. Петр энэ хооронд vг л дуугарвал дайны тухай ярьж, баатар цагаан ханыг элдвээр зvхэж, тvvний төр мөхөх тухай ярьдаг байлаа. Бас Павловын байрлаж, Итгэлтийн дагаж баясаж байгааг жигшин ярьж «дайн гарахын эзэн бол Павлов, Итгэлт мэтийн хvний цус хөлснөөс алтан зоос нэрж сурсан хvмvvс юм» гэжээ.

Эрдэнэ Итгэлтийн өмгөөлөн «орос герман хоёр дайтахад Итгэлт ямар хамаатай юм бэ? чи хэтрvvлж байна. Оросын хаан, германы хаан хоёр муудаад л дайт гэж цэрэгтээ тушаагаа биз» гэж хэлэв.

— Эд шууд холбогдолгvй нь vнэн. Гэхдээ Эрдэнэ минь Германы баячууд бол сvvлд гарч ирсэн vлэмж ховдог баян. Тэгээд бусад орны баячуудынхаа юмыг булааж авах гэхэд нь цаадуул нь өгөхгvй гэхээр барахгvй, залуу ховдгийг номхотгож хөрөнгийг нь булааж авах гээд дайн гарсан гэдэг. Павлов дайн гарсанд баярлаж байхыг нь чи харсан биз дээ гээд дайны учир явдлыг тайлбарлажээ. Хоёр том гvрэн дайтсан хойно олон хvн vхэж vрэгдэнэ гэдгийг Эрдэнэ сайн ойлгож байлаа. Гэвч энэ дайнд баячууд гэмтэй гэдгийг огт зөвшөөрсөнгvй. Тэр хоёр Эрдэнийнд ирж хоноод маргааш нь Петр, Павловын суурин руу явахдаа:

– Өвгөн минь, би нутагтаа буцна гэлээ

– Чи цөллөгийн хvн болохоор болдог юм уу? гэж Эрдэнэ гайхан асуув

– Болохгvй. Гэвч оргоно. Харин надад бэл хэрэгтэй байна. Чи тусалж чадах уу?

– Өвгөн чинь хөрөнгө хогшилгvй гуйлгачин. Гэхдээ чадах чинээгээрээ тусална.

– Надад морь хэрэгтэй. Чи олж өгвөл би гялайлаа гэсэн vг гэхэд нь морь байтугай нохой ч vгvй байсан Эрдэнийн сэтгэл хөдөлж

– Олж өгөхийг бодьё хэзээ хэрэгтэй вэ? гэж асуув

– Тvргэн л бол сайн. Харин тухай хэнд ч хэлж болохгvй шvv гээд Петр нөхрөө тэврэн сэтгэл нь хөдөлж, баяр бахдал дvvрсэн нvдээр хараад морджээ.

Шогшсоор холдож байгаа Петрийг vдэн зогсож байхдаа яаж баймааж морь олж өгөх тухай бодол Эрдэнийн сэтгэлийг эзэмджээ. Бодовч бодын шийр дөрвөөс хэтрэхгvй гэгчээр Итгэлтээс гуйхаас өөр арга олдсонгvй. Гэтэл авсан гэрийнхээ vнийг төлж чадаагvй байлаа.

– Энэ Петр юу болчихсон юм бол? ингэж дуу шуугvй уруу царайлж явдаггvй эр сэн. Гэр оронд нь зовлон учраа юм болов уу? гэж Эрдэнийн дэргэд ирсэн Нямаа асуув.

– Нутагт нь их дайн гарсан гэнэ

– Орост уу даа?

– Тийм гэнэ

– Хөөрхий тийм байхаа. Өчигдөр орой манайд ороод миний онгорхой харыг vзээд хичнээн vнэтэй юм бэ? хир зэрэг хол тусдаг юм бэ? гэж асуугаад байсан юм. Аваад л дайтах гэж бодож байж л дээ. Уг нь тавьсан суманд эгэл цэргийг бол  ч алчихна. Баатар жанжныг бол яаж даах вэ? Петртэй дайралдвал намайг цахиур буугаа ав гэсэн гэж хэлээрэй. Yнийг нь яахав. Дараа дайныхаа олзноос өгнө биз. Би Петрийг луйвардахгvй хvн гэж боддог юм гэлээ

Тэр орой Эрдэнэ Итгэлттэй хамт айраг ууж суугаад vгний дашрамд нэг сайн морь аминдаа өгөхийг гуйсанд Итгэлт гайхан харснаа «сайн мориор яах нь вэ.. хол юманд явах нь уу» гэж асуув.

– Тун хэрэгтэй болоод байна. Та өгч л vз

– Энэ жилдээ хэдэн адуунаас минь дуртайгаа унаж бай. Ирэх жил чамд унаа болох бага насны юм өгнө. Харин энэ жил чамд идэш өгнө гээд энэ талаар өөр яриагvй гэсэн бололтой гэрээс гарчээ.

Урамгvй, газар ширтсээр Эрдэнэ гарч гэрийн зvг явахад ямар аргаар морь олж, Петрт хөл залгах тухай бодол сэтгэлийг эзэмдэж бодсон бvхэн нь мухардан арчаагvйдээ бухимдан байжээ. Гэртээ ороод ч морины тухай бодолд дарагдан байхад нь «бие чинь зvгээр vv?» гэж Долгор дахин дахин асуухад «би зvгээр» гэхээс өөр хариу өгсөнгvй. Маргааш нь дэмий л бухимдан сэтгэлийн хар зовлон эдэлж байтал адуунаас тасарсан хоёр морийг эрэх ажилд оногдоод хагас өдөр явж баймааж олоод буцах замдаа хонь хариулж явсан Дулмаатай дайралдаж буугаад тамхи татаж суутал өндөр сайвар хар морьтой Бадарч ирлээ.

Хvvхэн хvний дэргэд тэгэхдээ гоо vзэсгэлэнтэй залуу хvvхний дэргэд сайрхан бардаж баярхах дуртай хvн бишгvй байдаг бөгөөд тvvний нэг бол Бадарч байжээ. Тамхи татаж суухдаа морь худалдаж авсан, сайн бөх хаяснаа ярьж байснаа ирэх жилийн наадамд Эрдэнийг гурвын даваанд авч, асрын хэцэн дээр тэгнэж хаяна гэж ам гарахад Эрдэнийн шар нь хөөрч:

– За тэгвэл барилдъя гэжээ.

– Цагаачин хvн ходоод бvтэн байвал дээр биш vv. Ахтайгаа дэмий тоглож болдоггvй юм шvv гэж Бадарч нvдээ анин бvдvvн дуугаар инээв.

– Хоёул мөрийтэй барилдъя. Чи ойчвол надад унаж яваа морио өг гэж Эрдэнийн хэлэхэд Бадарч Дулмаа руу харж нvдээ ирмээд «ээ чи ойчвол» гэж доромжлон асуув.

Эрдэнэ өгчихье гэх юм олдсонгvй болохоор дэмий л тvгдрэн ийш тийш харж алгаа барин байлаа.

– Нэрлэх юмгvй гуйлгачин байж, мөрий ярих дуртай өгөх бэлтэй, авах чадалтай хvv мөрий ярьдаг юм шvv гэж Бадарч хэлтэл Дулмаа vгийг нь тасалж:

– Эрдэнэ гуай ойчвол би энэ бөгжөө өгнө гээд тvргэн зуур бөгжөө мултлан авч алган дээрээ тавиад Бадарчийн өмнө барив.

Энэ бөгжийг Дулмаад Итгэлт авч өгсөн билээ. Хоёр цэнгийн шаргалтсан шижир алтан бөгжийг хараад Бадарчийн нvдэнд шуналын гал оргилов.

– Yнэн юм биз дээ. Эрчvvдийн тоглоом ширvvн байдаг юм шvv.

– Тийм ээ. Эрдэнэ гуай ойчвол энэ бөгжөө би өгнө. Харин чи ойчвол морио өгнө шvv.

– Бөгжтэй байтугай, бөгжгvй унагааж сурсан юм хонгор минь. Тэр чулуун дээр нуруугаар тавина гээд Бадарч ойролцоо байгаа ургаа хvрэн чулууг заав.

Эрдэнэ Бадарч хоёр өрөн зогсов. Эрдэнэ эвийг нь олж, хийг тааруулж байгаад гvйх бодолтой байсан болохоор зугтаж байлаа. Бадарч барьж авмагц сээрэн дунгуй хийх гэж хэсэг хөөцөлдөв. Бадарч барилдах хvнээ санаа сэтгэлий нь талаар унагаах буюу хорыг нь хусаж харалган болгодог аргатай билээ. Тvмэн газар цагаачин чи зугтаад гvйцэгдэхгvй гэж бодож байна уу? гэвч ахынхаа гараас мултрахгvй гэлээ. Эрдэнэ хариу дуугарсангvй. Нvд нь гөлрөн ухарч байлаа. Тэгээд гvйх гэж ухасхийгээд Бадарч мөрөн дээрээс нь барьж аваад сээрэн дунгуй хийлээ. Эрдэнэ хориглон мултарч барьцаа тавиулав. Бадарч шороо авч алгаа арчих зуур:

– Баян Итгэлтийн цагаа зохиж овоо тэнхээ орж шvv. Гэсэн ч тэр чулуутай нуруугаа нийлvvлэхээс зайлж чадахгvй гээд мөрөө хөдөлгөн өрөв.

Эрдэнэ гvйхээ больж барьцаа хангаж аваад бусгах бодолтой байжээ. Гэтэл хvсэлдээ хvрсэнгvй сэрвvvн барилцав. Бадарч хий мурих гэснээ баруун хөлийг нь суйлж авлаа. Эрдэнэ дагуулж тонгорох гээд барьцыг нь улам лавшруулав. Дулмаа шилбvvрээ чанга атгаж, хөлөө авахуулсан Эрдэнийг тvшиж авах гэж байгаа юм шиг зvvн мөрөөрөө хий тvлхэж байв. Эрдэнэ хэдий хvчлэвч Бадарч нэгдvгээрт барьцаа хангаж авсан, хоёрдугаарт хvчээр илvv учраас өргөж газраас салган авлаа. Тэгээд хаясангvй. Харин заасан чулуу руугаа явлаа.

Хvн алах нь болиоч дээ гэж Дулмаа хашгирав. Бадарч дvлий юм шиг шууд чулуунд ойртож очоод Эрдэнийг ар зоогоор нь тавих гэтэл Эрдэнэ зvvн хөлөө газар хvрмэгц баруун гараар Бадарчийн суга өөд ольж баруун хөлөөр зvvн өвдөг рvv нь тийрээд тонгороход магнай нь ирмэгтэй чулуунд хагалагдаж ухаа ягаан цус гарлаа. Нуруугаараа газар унасан Бадарч «хи э» гэж битvv дуугарахад нь Дулмаа наадамд очоод ирж яваа эхээ харсан хvvхэд шиг дэвхцэн тас тас инээж шилбvvрийн бөгсөөр газар балбаж байснаа гvйн ирж Эрдэнийн магнайгаас гарч байгаа цусыг арчин толгойгоо алчуураар боов.

– Ам алдвал барьж болдоггvй, агт алдвал барьж болдог юм даа гээд Эрдэнэ шууд очиж Бадарчийн эмээлийг аваад ногоон дээр тавив.

– Эрчvvдийн тоглоом  ширvvн байдаг болохоор яахав дээ гээд Дулмаа хөгжилтэй инээв. Бадарчийн царай минчийж хvрэн улаан болсноо хvчлэн инээмсэглэв.

Унаснаа мэдмэгц мөрийн улайх гэж бодсон боловч Дулмаагийн vгийг сонсоод нэрэлхvv сэтгэл нь давж ёстой л буруу харж уйлан, зөв харж инээн байжээ. Дулмаагийн хонины хээрийг гуйж эмээллэн унаад явахдаа Эрдэнийг зайдуу газар дагуулж очоод «за яахав чиний аз ирж дээ. Харин энэ явдлыг амьтанд хэлсний хэрэггvй» гэхэд нь Петрт морьтой болсондоо баярласан Эрдэнэ:

– Тvvнд битгий зов. Хэн ч мэдэхгvй гэлээ

– Эрдэнэ буцаж Дулмаа дээр ирээд «зуу наслаарай» гэхэд Дулмаа «хорь насалсандаа гомдож явахад зуу насал гэнэ шvv» гэж хөгжилтэй хэлэв.

– За тэгвэл хэд л хvрэх дуртай бол төдий наслаарай Дулмаа минь. Намайг морь хожсон гэж хэнд ч хэлж болохгvй шvv.

– Хэлж болдоггvй юм бол зарлаж явах хэрэг надад алга гээд ажиггvй эмээлээ авч vvрээд энэ хооронд холдож амжсан хониныхоо хойноос дуу аялан алхав.

 

 

XV

Өлзий Төмөрийн захисныг биелvvлж, ахтай нь биеэр уулзсандаа цаглашгvй баярлан нутгийн зvг эргэв. Гэхдээ яарсангvй. Яарах ч хэрэггvй байлаа. Энэ учраас тогоо нэрсэн айл хэсvvчлэн аяга тагш юм эргvvлж явсаар орой нар жаргахын vед гэртээ ирвэл хvv бэр хоёр нь эзгvй байв. Гэртээ орвол шинэ махны нялуувтар vнэр гэр дvvрэн ханхлав. Тулганы нь хойно тэвштэй чанасан мах домбо дундуур цай байв. Бас Төмөрийг ирнэ гэж арзтай хадгалсан цагаан бөгст нь хоосон байжээ. Хоёр аяга бvлээн цай залгилаад, тэвштэй манаас огтлон идэж байхдаа ямар хvн ирж эд нар минь ингэж хөл болсон юм бол гэж бодож байв. Төмөрт хадгалсан цагаан бөгстийг минь тvvнээс өөр хvнд өгөх ёсгvй юм сан. Төмөр ирсэн юм болов уу гэж бодогдоод гэрээс гарвал баруун хажуу руу Хуяг, Цэнд хоёр буугаад ирж явлаа.

– Аав аа Төмөр гуай ирээд явчихлаа гэж Хуягийн хэлэхэд Өлзийн нvvрнээс баяр гомдол хоёр зэрэгцэн бутарч нvд нь том болсноо

– Хаашаа явсан бэ?

– Тэр баруун тийшээ гээд Цэнд санаа алдав

– Ганцаараа юу?

– Yгvй хоёул. Бас хэдэн сайхан адуу туугаад явж байна. Танд тэр гvvг өгсөн гэж Хуяг хариулав.

Чухам хэдийд явсан бэ?

– Нар унинд байхад

– Ам мөлтөс зөржээ. Би ахтай нь уулзаад ирсэн юмсан. Yгvй, аав нь гvйцэж хэлье гээд шууд мориндоо мордон баруун тийш эхлээд хатируулснаа удалгvй цогиулав.

Амьдралынхаа ихэнхийг ан агнаж, мөр хөөсөн Өлзий хорь гаруй адуу туусан хоёр морьтой хvний мөрийг мушгин явтал Yдшийн бvрэнхий болж харагдахгvй болоход нь хээр хоноод өглөө цааш явлаа. Маргааш нь Цэнд Хуяг хоёр өдөр шөнө ээлжлэн ирдэг адил малчин хvний тогтмол ажлаа хийж дуусаад хэвтсэн нь нам унтжээ. Хоточ нохой нь хуцахад сэрээд чих тавин чагнавал гэрийн нь баруун талаас морьтой хvн гэлдрэн ирэх чимээ бvдэг бадаг сонсогдов. Нохой хуцахаа больчих чинь, аав ирэв vv дээ гэж Хуяг хэлээд тvргэн босож хувцаслаад тосон дэнгээ асааж гарвал морь хөтөлсөн хvн харанхуйн дундаас тодрон тодорч шууд гэр рvv ирлээ.

– Аав уу даа?

– Тийм ээ. би байна

– Та гvйцэв vv?

– Гvйцэхээр барах уу даа гээд Өлзий гэрийн vvдэнд ирж зогсоод, аль вэ хvvхэд минь хамжилцаарай гэв.

Эмээл дээр хөндлөн тэгнэж ирсэн ухаангvй Төмөрийг эцэг хvv хоёр дамжлан гэрт оруулж, орон дээр хэвтvvлэв. Төмөрийн хvдэр царай vнсэн цайвар болоод, тvргэн тvргэн амьсгаадаж байгааг хараад Цэнд нулимс булгийн ундрал мэт ундран урсав. Хvvхэд минь гал тvлж vз. Хvнд байна шvv гэж Өлзийн хэлэхэд Цэнд хариу дуугаралгvй гал тvлэв. Маргааш нь Өлзий оточ залахаар явж Хуяг Цэнд хоёр эцгийнхээ зааснаар зээргэнэ буцалгасан бvлээн усаар ухаангvй дэмийрэн хэвтэж байгаа Төмөрийн шархыг угаав.

Өлзийгөөс усан хайнагийн залуу шар барьцанд авсан оточ ирж Төмөрийг vзээд баахан тун эм өгсөн бөгөөд бас гvрэм буулган барьц авчээ. Гvрэмч отчийг хvргэж өгөхөөр Хуягийн явсан хойно Өлзий Цэнд хоёр дэмийрэн хэвтэж байгаа Төмөрийн дэргэдээс салалгvй сууж эмийг нь шавдан өгч байв. Төмөрийн элий балай хагас дутуу vгэнд газар дээрх ганц ахын нь нэр байн байн гарч байсан ба бас Өлзийн нэрийг хоёр ч удаа дурсав. Хуяг буцах замдаа багш ламындаа орж Хайнагийн гуна амлаж Төмөрийн амийг даатгав. Хуягийг явснаас хойш оточ ламыг явахад архины найз Пvрэв тайж ирээд гуулин домбонд ганзай халааж шимэн уух зуур Төмөр гэдэг хvн Өлзийнд ирээд ухаангvй хэвтэж байгааг сонсож баярлах айх хоёр зэрэгцэв.

– Тэр хvн яасан ч тэсэхгvй. Эрлэгийнд очих морь нь эмээлтэй хvн байна билээ гэж эмчийн хэлэхэд Пvрэвийн сэтгэл хязгааргvй баяр оволзон бадарсан боловч хажуугаар нь айн эргэлзжээ.

– За даа. Тэр чинь эрлэгийн данснаас хасагдсан хvн байх шvv. Луу гvний Бадарч тахарын шир дийлж чадаагvй юм гээд Пvрэв тайж, цахиур Төмөрийн тухай дуулж сонссоноо отчид ярилаа.

– Баатар хvн нэг суманд, баян хvн нэг зуданд гэдэг юм даа. Сvвээний шарх нь идээлж, vлэмж цус алдсан хvн байна билээ. Тийм хvн яалаа ч гэсэн амьдарч чадахгvй гэж отчийн итгэлтэй хэлсэн vг Пvрэвийг зоригжуулав.

Отчийн vг халуун ганзай хоёрт зориг орсон тайж мордож, шууд Өлзийн гэр рvv чиглэв. Гэхдээ Төмөрийг барьж авъя гэж санасангvй. Нэгэнт vхэх болсон Төмөр тvvнд хэрэггvй байжээ. Харин Өлзийг сvрдvvлэн байгаад өчvvхэн хөрөнгий нь салгая гэж бодсон ажээ. Yхсэн буурын толгойноос амьд ат айна гэгчээр Өлзийн гадна очоод нөгөө гал шиг зориг нь эгшин зуур арчсан юм шиг алга болоход гэрт нь ч оролгvй буцаж явтал зээргэнэ тvvгээд ирж явсан Өлзийтэй дайралдав. Өлзий гэрий нь зvгээс ирж явсан тайжийг хараад «энэ золиг бvх учрыг мэдээд, Төмөрөөс хариугаа авах гэж явна» гэж бодоод тайжийг царайчлан амрыг нь эржээ.

– Муу боол чи шилийн хулгайчийг орогнуулж байна гэнээ. Наян жингийн төмөр гинж хvзvvнд чинь хийж яс арьс хоёр болгоно доо гэж хэлэхэд Өлзий мориноос буун сөхөрч

– Тайж гуай минь биднийг өршөө. Өчvvхэн боол эрхэм дээдэс танд юугаа ч хайрлахгvй гэв

– Тэгээд тэр хулгайчийн бие ямар байна гэж Пvрэв асуугаад эргэж Өлзийн гэрийн зvг харлаа.

– Ухаангvй байгаа. Дөнгөж л амьтай байна гэж Өлзий алга хавсран хэлжээ.

– За танайд очьё гэж тайж хэлээд тэр хоёр явжээ. Өлзий гэрийн гадна ирээд ичих зовох хоёрыг аль эрт мартсан тайж

– Боол чи нохой аминдаа хайртай юм бол юу өгөхдөө надад хэл гэхэд нь Өлзий хайнагийн vнээ нэг, сарлагийн vнээ хоёрыг өгье гэхэд нь тайж уурлаж илvv юм шаарджээ.

– Лан, таван цэнгийн алтан бөгж барья гэж Өлзийн хэлэхэд Тайжийн нvд гялалзан

– За бушуу ороод авч ир. Би орохгvй гэхэд нь Өлзий гэртээ орлоо.

Тайж сэмхэн гэтэж тотгыг нь сөхөж харвал баруун талын орон дээр ямар шvлтгvй болсон цонхир царайтай Төмөр хөдлөлгvй өмнө нь Цэнд хvvхэн сууж байв. Тайж сэтгэл уужирч гэрийн vvдийг чанга татан нээж оров. Тэр нэгэн өдөр айхтар доромжлогдсон хорсол нь оволзон Төмөр рvv алхах гэтэл Цэнд Төмөрийн том хутгыг өмнөө хөндлөн барив. Хvvхний нvд эгээ л хэрсэн бухын нvд шиг болон биеэ хураан оронд наав.

– За тэр бөгжөө өг. Бусад малаа маргааш аваачиж өгөөрэй гэж тайж хэлэв. Өлзий эцэг өвгөөс дамжин хадгалсан алтан бөгжөө барихад тайж хvvхнээс нvд салгахгvй байж байгаад гарлаа. Тайж мордоод давхих чимээг чагнан байсан Хуяг

– Гvйцэж очоод хvрэн жалганд учрыг нь олчихьё гэхэд нь

– Болохгvй хvv минь гэж Өлзий хориглов

– Аав аа өнөө шөнөдөө бvх юмаа хаяж майхнаа аваад хангайн нурууны модонд нvvе. Одоо тайжийн гараас гарахгvй гэж Цэнд хэлэв.

Эцэг хvv бэр гурав хэрхэх тухай нилээд ярилцаад тэр шөнө Өлзий нэг мориндоо майхан тогоо шанага, хvнс, нөгөө мориндоо Төмөрийг ачаад уул руу явжээ. Гvн ойд очоод долоо хоносны өглөө Төмөр нvдээ нээж Өлзийг ажиглан харснаа юм хэлэх гэсэн бололтой омголтсон уруулаа хөдөлгөсөн боловч дуу гарсангvй дахин анив.

Yд өнгөрөхийн vед дахин нvдээ нээж эргэн тойрныг удтал ажиглан байснаа уруулаа алгуур нээж:

– Хэдэн адуунаас болж хvн алах нь байна шvv гээд гашуудалтайгаар инээмсэглэх мэт болоод, толгойгоо өндийх гэснээ шvд нь хяхтнан буцаж хэвтлээ.

– Битгий хөдөл хvv минь гэж Өлзий хэлэхэд нvдэнд нь нулимс нvvрэнд нь баяр тодров.

Төмөр хөдлөлгvй хэвтэж байхдаа болсон явдлуудыг сэтгэлдээ сэргээн бодож эхлэв.

— Би танайд яаж ирэв?

— Таныг олж ирсэн.

Маргаашаас нь эхлэн Төмөрийн бие өдөр ирэх тутам сайжирч, Өлзийд юу болсноо ярихад өлзий Эрдэнэтэй уулзсан, тvvний захиж хэлсэн vгнээс эхлээд Пvрэв тайж ирсэн хvртэл бvгдийг ярьжээ. Харин өргөл барьц, хээл хахууль байдаг өчvvхэн хөрөнгөө барьж орхисон тухай нэг ч vг дуугарсангvй.

– Хvv минь одоо ингэж явдгаа боливол дээр гэж Өлзий хэлэхэд Төмөр инээмсэглэснээ

– Ах минь цаст уулын цагаан арслан цөхөөд бэлд бууж, төмөр шоргоолжинд бариулж vхсэн гэдэг. Би бол тэгж чадахгvй гэлээ.

Өлзий хариу дуугарсангvй. Гэвч энэ мундаг эр юуны төлөө ингэж vхэл зовлонгийн хавх руу өөрөө явж байдгийн учрыг олох гэж бодовч хариу олдсонгvй.

Гэтэл энэ бодлыг нь ойлгосон юм шиг «шувуунд нисэж яваад vхэх сайхан гэдэг, надад ингэж яваад vхэх сайхан. Хэдэн аймгийн цаана гараад, сvргээр адуу хөөж явахын амтыг та мэдэхгvй болохоор юу гэж хэлэх вэ дээ» гээд Төмөр vгээ таслав. Морины сайныг шилж унаж, «эрдэнэ засгийн унага»-аа дуулан талын жаврыг сөрөөд давхиж чадахгvй байгаадаа харамссан бололтой огцом эргэж майхны хаяа руу харан хэвтлээ.

 

XVI

Намрын шар нар дуусаж зэвvvн салхи vлээн уулсын оройгоор хааяа цас vзэгдэж шөнөд нь урсгал ус хvртэл зайрмагтаж Булган уулын дээгvvр усны шувууд харийн халуун орны зvг гангар гунгар дуугарах нисэж байлаа. Хөдөөгийн айлууд өвөлжөөгөө бараадан, хот суурин газрын айлууд гэрээ дулаалж эхлэв. Ийм намрын нэг өдөр Заяын хvрээний баруун өмнөх Маанит толгойн оройн дээр хөвөнтэй цэнхэр дурдан дээлтэй бvсгvй сууж толгойн хойт шилээр гарсан замаар явагдсыг ажиглана. Энэ бол нөгөө Цэцэг ажээ. Цэцэг энэ жил арван найман настай бөгөөд арван жилийн өмнө улаан бурхнаар эцэг, эхээс салан өнчирчээ. Тэр vед Чимэгийн эх дайралдаж «охиндоо хань болгоно» гэж vрчлэн тэжээв. Залуу наснаасаа эхлэн Заяын хvрээний дэргэд амьдарч байсан тэр авгай өнгөрсөн жил гэнэт галзуурч нас баржээ. Орж гарсан лам хятад голдуу хvний бэлэг шангаар элбэг дэлбэг амьдарч байсан тэр авгай залуудаа гаргасан охин Чимэг, тэжээвэр охин Цэцэг хоёроо өөрийн замд оруулж, амжсанаар барахгvй хашаа байшин, мөөртэй шалтай таван ханатай тохилог гэр зэрэг овоо хөрөнгө vлдээжээ. Цэцэг энэ амьдралаа жигшин, тvvндээ гутаж, дотор нь vргэлж харанхуй хар мананд умбаж байдаг. Гэхдээ өөрөөр яаж амьдрах вэ? гэдэг асуудалд өгөх хариу байдаггvй ажээ. Хариугvй учраас урьд насандаа хийсэн лайгаас болж заяагvй төрөөд, ингэж яваа юм гэж бодоод ирэх төрөлдөө сайн нөхөртэй, сайхан vртэй болох гэж жилд хоёр удаа Заяын хvрээг сунаж мөргөл vйлдэн өдөр бvр эргэд байжээ. Хорин нас хvрч байгаа Чимэг бол энэ амьдралдаа хvсэл ханамжтай бөгөөд эмэгтэй хvнд сайн амьдрах өөр за энэ хорвоод байхгvй гэж бат итгэж явдаг. Эр л хvн бол миний сайханд унана гэж боддог бөгөөд бусад хvvхнvvд нөхрөө хардаж байгаа, эрчvvд хэд хэдээрээ ирээд харгалдаж, бие биеэсээ баян, чадалтай болж vзэгдэхийг хичээж байгааг хараад сайхан царай, гуа биеийн минь чадал гэж бахархан явдаг ажээ. Энэ сэтгэлээсээ болоод эр хvн бэлэг өгөхөд надад эс өгвөл хэнд өгөх билээ дээ гэж боддог болохоор хvний бэлгийг vргэлж чамлаж байдаг ажээ.

– Yvгээр ч яах юм билээ дээ гэдэг vгийг алтан бөгжний хариуд ч хэлж байсан. Амбан тарган шарын махны хариуд ч хэлдэг юм.

Yнэхээр ч Чимэгт дутагдах юм байсангvй. Дээл хийж өмсье гэвэл Буяндалай юмуу, өндөрт хэлээд авна. Тарган мах идье гэвэл нөгөө нэгд нь хэлээд авч чадах байлаа. Цэцэг уулнаас бууж гунигтай алхсаар Бааюугийн зах руу ороод гэлдрэн явж байтал Буяндалай гэдэг пvvсний данжаадтай дайралдав.

– Цэцэг чи сайн уу?

– Сайн. Буяндалай гуай та сайн уу?

– Эгч чинь гэртээ бий юу?

– Байгаа байхаа

– Чи манайхаар орохгvй юу?

– Би яарч явна

– Танайхаар маргааш лав очно би. Ойрдоо их ажилтай гээд Буяндалай толгойгоо сэгсрэн хар тамхинд хөгцөрч харласан шvдээ ярзайлган худал инээв.

Цэцэгийг гэртээ орж ирэхэд Чимэг одтой хvрэн торгоор дээл оёж байлаа. Цэцэг толгойн алчуураа ор руу шидээд аяга хvйтэн цай шунаг залгилаад «хvйтэн боллоо. Шалны шороогоо хатааж гэрээ дулаалах юм сан» гэлээ. Чимэг оёж байгаа дээлээ орхиж гэдрэг нь тавиад ярвайн суниаснаа «нөгөө Жамбал л хvн олж ирнэ гэж бэлхэн ам хэлсэн шvv дээ» гээд жижигхэн манан соруултай гаанс авч тамхи татлаа. Цэцэг орны толгойд байсан шударга хөгжмийг авч «Сvнжидмаа» гэдэг дууг хоёр бадаг тоглосноо  намуун зөөлөн бөгөөд гунигтай дуугаар:

Yйтэн хуарын хээ чинь элэгддэг юм даа хө хө хө

Yнэнч нөхөр гэдэг хэрэг болно Сvнжидмаа минь хө хө хө

Yvдэн хоёр шvдийг чинь унаад ирэхийн vед хө хө хө

Ай л Сvнжидмаа минь дээ хө хө хө

Yvд хаалгаа нээгээд суусан чиг

Yзэж харах хvнгvй болно доо хө хө хө

Хамбаны хээ чинь элэгддэг юм да хө хө хө

Ханилсан нөхөр гэдэг хэрэг болно Сvнжидмаа минь хө хө хө

Хар сайхан vсийг чинь цайгаад ирэхийн vед хө хө хө

Ай л Сvнжидмаа минь даа хө хө хө

Хаалга vvдээ нээгээд суусан чиг

Харж vзэх хvнгvй болно доо хө хө хө

Гэж уянгалуулан сэтгэлийнхээ гvнээс аялгууг гарган дуулснаа дахин хоёр бадгийг хөгжимдөөд шударгаа тэврэн хэсэг гөлрөн суув.

Цэцэг минь юундаа ингэж гиюvрч байдаг юм бэ? бид дутагдсан юмгvй сайхан л амьдарч байна гэж Чимэг уцаарлав. Цэцэг хариу дуугарсангvй гөлрөн байхад нvдэнд нь нулимс тунаран байснаа хэд хэдэн дусал болон тасарч хацрыг нь даган урсав.

— Орж ирсэн хvн бvхэнд дэвсэж өгдөг хуучин журам дуулж чаддаг бол яг л надтай адилхан дуулах байх даа гээд урсан гарч ирсэн нулимсаа  арчих зуур Цэцэг гvн санаа алдав.

 Өвчтэй юм ярих юм гэж Чимэг тоомжиргvй ширвэлээ. Энэ хоёрын хооронд иймэрхvv яриа олон удаа болдог. Гэвч энэ ярианаас болоод тэдний амьдрал өөр болдоггvй. Чимэг Цэцэгийн ийм яриаг гэнэн дэмийн яриа гээд тоодоггvй бол Цэцэг өөрийн нандин зvрхний бодлыг Чимэгт хэлснээс тарваганы нvхэнд хашгиран дvнгэнэж магад гэж бодоод дуугvй болдог. Чи тvлээ оруулаад ирээч гэж Чимэгийн хэлэхэд Цэцэг хөгжмөө байранд нь тавиад гарлаа. Тэжээмэл гөлөг нь сvvлээ шарван гvйж ирлээ. Тvvнийг тэврэн авч хошуугий нь хацартаа наан нvдээ анин хэсэг зогсоод тэнгэр рvv харахад тvмэн өнгө шижир алтаар туяарсан нарны гэрэлд нvд нь цавчлав. Гөлгөө эвтэйхэн тавиад тvлээ тэврэн гэрт орлоо. Хоёр хvvхнийг ингэж байхад хашааны vvдэнд дээр цэнхэр торгон дээл өргөн  шар бvс ороож том мөнгөн хэрэглэлтэй хутга зvvсэн Тvгжил ирлээ. Өндөр цээжтэй, шингэн сvvлтэй ханхар хээр морь унажээ. Энэ бол Төмөрийн «битгий худалдаж орхиорой» гэж байсан морь ажээ. Цахиур Төмөрийг эзгvй ууланд цохиж орхиод зураг шиг сайхан морьдоо Далайчойнхор вангийн хошуунд vнэ тулгаж худалдаж vлэмж ашиг олжээ. Морио уяад гэрийн зvг явахад гөлөг эрхлэн ирлээ. Тvгжил өшиглөсөнд гөлөг яншин гасалж сvvлээ хавчин байшингийн доогуур оржээ.

– Сайн байцгаана уу?

– Сайн. Ямар сонин хvн бэ? Манай хаалгыг мартаагvй олсон чинь овоо доо гэж Чимэг хэгжvvн эхлэв.

– Утах хэрэггvй. Өвгөн чинь алс хол яваад ажил толгойтой vснээс илvv байна гэх зуур хоймрын хивсэн дээр суув.

Хоёр хvvхэнтэй дэмий балай шалиг юм ярьж марзаганах зуур арван мөнгөн янчаан гаргаж гvнгэрваатай богд ламын нь өмнөх ширээн дээр давхарлуулан тавиад ихэмсэг нvдээр Чимэг рvv харлаа.

– Арван муу янчаан тавьчихаад арван бөгтөр ембvv тавьсан юм шиг ханхалзаж байх шив дээ. Нохой долоож vх гээд Чимэг ширвэлээ.

– Чимэгийн хэл яг л өргөстэй харгана гэсэн vг гээд Тvгжил шал хуурамч инээв.

Тvгжил гарч гудамжны vзvvрт байсан Буянтын пvvзнээс лонх уужаан авчрав. Ингээд хоол болж тэр гурав ширээ тойрон суутал гаднаас Бадарч ирлээ. Бадарч жилийн өмнө Цэцэгтэй танилцсанаас хойш сав л хийвэл энд ирж хонодог болжээ. Тvгжилийг бол сайн таньдгаар барахгvй тvvнээс учир мэдэж морь мал авдаг ажээ. Бvгдтэй мэндлээд ширээний хажууд хэзээ ёзооны энэ гэрийн эзэн шиг завилан суув.

– Бадарч чи идэшний шар хэзээ авчирч өгөх гэж байна гэж аягатай хоол өмнө нь тавих зуур Чимэг асуув

– Удахгvй. Амбан шар хашаанд чинь уяатай байх бий гээд Бадарч бvдvvн дуугаар маг маг инээв.

– Харж л байж больё. Эр хvнд итгэснээс эрхий хуруундаа итгэ гэж vг байдаг гээд Чимэг Бадарчид савх авч өглөө.

Ингээд тэр дөрөв хөгжилдөн найрлахад Цэцэг хvртэл хольж уусан халуун архинд мансуураад жигшин гуньж явдаг амьдралаа умартан Бадарчийн мөрөнд толгойгоо наан «Yзмээр нэрсэн архийг чинь хө vнэртэж байгаад л согтуурч байна хө» гэж нам хоолойгоор аялан дуулж байв.

– Тvгжил ээ унаж яваа хээр морийг чинь авья

– Yнийг нь дийлбэл ав л даа

– Муу гуйлгачин минь, ганц адсага авчих баян байна. Амандаа орсон vнээ хэл л дээ гээд Бадарч цээжээ ханхалзуулан бvдvvн дуугаар байшин доргиулан инээснээ хаяаны юм биш биз гэлээ.

– Сарлагийн тугалтай vнээ арван зургааг холбоод өгвөл эмээлээ авч орхино шvv гээд Тvгжил нvдээ ирмэхэд Бадарч их л хөгжилтэй пар пар инээснээ

– Чи арван зургаагаас цааш тоо мэдэхгvй гуйланчин байх аа. За тэгээд хvлгийн сайныг унаж мэддэг болохоор өглөө нухаж vзээд болно доо. Чухам аль нутгийн унага вэ? гэхэд нь Тvгжил тvгдрэв.

Тvгжил чухам ямар гэгч газраас авснаа мэдэхгvй байжээ. Авч явах vед хонхолзсон гэдэс нь татаж хоол нойр хоёр бодож явснаас биш ямар нэртэй газар хvрснээ Төмөрөөс асуух ч сөхөө байгаагvй билээ. Их л хол  явсан болохоор, аль багадаа газрын тагт тэртээ зvvн зvгт Дариганга гэж нутаг байдаг гэж сонссон тэр газраас л өнгөрсөн байх гэж тааварлаж явжээ.

– Унагатай газрын морь, Даригангын унага шvv гэж Тvгжил хэсэг дуугvй гөлөлзөж байсны дараа хариулав.

Тvгжил Бадарч хоёр тэр шөнө хоёр хvvхэнтэй наргиж хоноод өглөө босоход намрын хvйтэн шөнө уяж хоносон морьд нь биеэ хурааж бөмбөлзтөл чичрэн зогсож байв. Бадарч, Тvгжил хоёр зэрэгцэн явахад Тvгжилийн унаж яваа морь хазаар даран усан хар алхаагаар сунан жирэлзэхэд Бадарчийн морь зогсоо жолоогvй шогшин байв. Бас тэр хоёр ухасхийж vзэхэд Бадарчийн бор морь хойшоо хаягдсан юм шиг хоцров. Бадарчид хээр морийг авах шунал оргилон тугалтай сарлагийн vнээ тавыг өгсөнд Тvгжил сонсох ч дургvй байв. Тамирын голын хөндийг уруудан явахдаа Тvгжил ганцаараа олон хоног өл хоолгvй, өргөн говийг гаталж Даригангын нутаг өнгөрч хурдан сайн морьдыг цуглуулан хөөж ирсэн эрэлхэг явдлынхаа тухай яриад Бадарч их л бахдан:

– Чи ч овоо эр болж дээ гэж явлаа.

Ингэж явтал хэсэг морьтой хvмvvс цугларан байгаа харагдав.

– Морь бооцлон цохиж байх шиг байна. Очьё гэж Тvгжилийн хэлэхэд Бадарч зөвшөөрөн тэр зvг хатируулан яваад очвол vнэхээр ч мөрийтэй морь уралдаж байгаа ажээ.

– За юугаар вэ? бид ч оролцьё гэж Тvгжилийн хэлэхэд бvдvvн хар гэзэгтэй өдөр нарийхан хар хvн

– Толгойгоор нь хоёр морь уралдах гэж байна. Бусад нь байгаагаараа цохиж байх шив дээ Та хоёр юугаар цохих вэ? гэлээ

Yнэхээр ч өндөр бор морь, урт нарийхан алаг морь хоёрын сvvлийг шуугаад холбосон морьдыг тойруулан унасан хvvхэд нь нарийхан дуугаар гийнгоолж байв.

– За өвгөн минь. Хээр морио хэд хазуулчих. Уяж хоносон морь өлдөнө. Би ярьж орхиё гээд Тvгжил олны дунд орж Би морио явуулчихья. Алдвал аваарай, хожвол хоёр морь хөтөлье гэв.

Морьдын эзэд зөвшөөрч Тvгжил нилээд том болсон нэг хvvхэд олж унуулаад хээр морио сvvлээр нь шуугаад явуулжээ. Ингээд цугларсан улс халхын хурдан морьдын тухай элдвийн домог ярилцав. Нөгөө бvдvvн гэзэгтэй хар хvн дамшиг архи гаргаж бvгд ууцгаахад Бадарч, Тvгжил хоёр ч том мөнгөн аягаар ууж бvрзингээ тайлан, ясны нь хөлс чийхран бие тавигдав.

– Бухын миний буган халиун гэж Сан бэйсийн нутагт нэг морь байсан гэдэг. Өглөө нар битvv Сан бэйсийн хvрээн дээрээс мордоод Туулд усалж байсан юм гэнэ билээ. Тийм аргамагтай бол цохиж байхад яахав дээ гэж нэг хvний ярихад нөгөө бvдvvн гэзэгт хар хvн:

– Ер нь зvvн аймаг  морь, харваачаар баруун аймаг бөхөөр гэдэг юм даа гэлээ.

– Манай баруун аймаг бөхөөр ч юу тавих вэ дээ. Намхай Лувсанжамба Ханд чин вангийн хошуу. Чvлтэм аварга Даа вангийн хошуу шvv дээ гэж хvн хэлэв.

Ингээд аль аймаг бөхөөр илvv вэ? гэж ам булаалдан маргалдаж байтал нэг хvн «ирлээ» гэж хашгирахад агшин зуур цөм мордов. Тэртээ хэдэн хошууг тойроод нэг бараан морь гарч ирлээ.

– Тэр биш байхаа. Нөгөө хоёр нь гарч ирэхгvй байна гэж бvдvvн гэзэгт хэлэв. Ингээд улс мөн биш, гэж маргалдаж байтал хоёр морь ойрхон зайтай хошуу ороон гарч ирлээ. Тvрvvчийн морь, хойнох хоёроосоо улам тасарч байв.

– Хөлөрсөн морь, тоосонд бараан харагддаг юм. Хөөрхий манай бор морь бололтой. Харайлт нь аргагvй л мөн дөө гэж бор морины талд цохисон хvн хашгиралдаж байв.

– Сунаж байгаагий нь харахгvй юу. Алаг морь мөн байна гэж алаг морины талд цохисон улс шуугилдав. Харин хэн ч Тvгжилийн хээр морийг дурссангvй. Тvгжилийн зvрх цохилж өмнөө яваа Бадарчийг чанга тэврэн

– Чи сайн хараач. Миний нvд бvрхээд байна гэж хацраараа нудран амьсгаадаж явлаа.

Тvрvvчийн морь улам тасарсаар ойртон ирвэл аль нь биш. Тvгжилийн хээр морь ам булаалдан улаан хөөс цахруулсаар давхиж ирлээ. Тvvнийг ирээд хөлсийг нь хусаж дуусаад хөтөлж явахад бор морь, дараа нь ойрхон шиг алаг морь иржээ. Тvгжил хоёр морьтой болж хvмvvс хээр морин дээр цугларан өдөр vнэ  энд тэндээс хаялж хэлэв. Урьд шөнө арван зургаан тугалтай vнээ сонсоод «чи арван зургаагаас цааш тоо мэдэхгvй гуйланчин байхаа гэж байсан Бадарч хvртэл тугалтай vнээ хорь, бас тэгээд ярина шvv» гэж хашгирч байв.

Ингээд хорин тугалтай vнээ, дөрвөн залуу мориор Тvгжилийн хээр морийг Бадарч авах болжээ. Тvгжил Бадарч хоёр тэр орой айл хэсэн архидаж хоноод маргааш нь тохирсон юмаа өгч авахаар Бадарчийн гэрийн зvг явжээ.

— За гуйланчин минь холын морь гэдэг чинь vнэн биз? Хэрэв хаяанаас эзэн нь гарч ирвэл Бадарчийн гараас чи гарахгvй шvv гэж дахин дахин хэлэхэд:

— Зовох хэрэггvй. Тvгжил хvv аймаг даваагvй юмыг олз гэж бодохоо аль эрт больсон шvv гэж бардамаар хариулж явжээ.

Бадарчаас авсан малаа туугаад Далайчойнхор вангийн нутаг руу явах замдаа айлын бяруу дөрвийг vхэртээ нийлvvлэн явжээ.

 

XVII

Өнтэй сайхан өвөл болоход хавар эрт эхэлдгийн адил өрнvvн дэлгэр зун болоход налайсан өгөөмөр намар урт байдаг билээ. Тамирын хөндийд сайхан зун болж мал тарга хvчээ ханатал аваад, хонь ахарлах ажил эрт эхлэв. Yржилтэй зун харамгvй бэлэглэсэн гуа чимэглэлээ зvvсэн ургамлын өнгө vл мэдэг шарлав. Хаашаа л харвал хөхөрсөн манаа цацраад, хорвоо шаравтар туяатай ногоон хивсээр хучигджээ. Пvрэв тайжийнх хамжлага нараа цуглуулж том хонин тогоонд шингэн хар цай чанаад арав гаруй хоног хонь хяргав. Туг, туг ноос энд тэнд нь vлдсэн юмуу эсвэл арьсаа өм цөм хайчлуулснаас төлгөн хонь билчиж явахыг хараад «муу сайн боолууд, хvний буянг ингэнэ гэнээ. Хонгоноос нь банз, хацраас нь шаахай салгахгvй байвал таарах улс» гэж тайж бухимдан гурав дөрвөн хvний ташуурдсан боловч ажил нь олигтой ахисангvй. Тvvгээр ч барахгvй дургvй ажилд цухалдсан хамжлагууд хоорондоо зодолдож хоёрын зэрэг хvн шархдав.

Тайжийнх ингэж мунгинаж байгааг хараад Итгэлтийн бах нь ханаж, уур уцаар болсон урагшгvй тайжид «хожуул хvн хар гөрөөс, ургаа чулуу» гэх мэт элдвийн хоч өгнө.

Тайжийн хотонд дажин болж хvнд данх, хvйтэн хар цайн зодооноор дуусаж байна гээд маг маг инээхэд нь Итгэлтийн нvд сэргэж, хамар нь угтаа хvртэл атиран сархайдаг байв. Итгэлт хониор тайжаас хавьгvй илvv боловч хяргах гэж огт яарсангvй. Энэ тухай Эрдэнийн хэлэхэд «гайгvй яарах юу байхав. Урт л ургаж байг» гэж тайван хариулжээ.

Тайжийнх арай гэж зодоон цохион болж баймааж хонио хяргаж дууссанаас хойш хэдэн дөрийн дараа «маргааш Итгэлтийнх хонио хяргана» гэдэг зар Тамирын голын хөндийд таржээ. Нvнжигт баяны ачаар гэдэс гарч сурсан хvмvvс хайчаа билvvдэн өглөө болохыг хvлээжээ. Ганц ч vvлгvй цэлмэг тэнгэртэй сайхан өглөө Тамирын хойтох өргөн зvлгэн дээр хэдэн морьтой хvн хонь хурааж урт урт холбоонуудад хонины толгой шөрвөглөн ярайв.

Гал тvлж, шаргалтсан аагтай цай хонин тогоонд хөөсрөн буцалж, торхтой айраг шуугин, дөрөв таван ямаа боож, бяслаг ааруул овоолсон том цар хvмvvсийг ажилд даллаж байлаа.

– За идэж ууцгаа. Шалавхан шиг хяргаж дуусаад орой цvv хаяцгаая гэж Итгэлт хангинасан дуугаар хэлээд айл хэсэхээр хатируулан алга болов.

Цугласан өдий төдий хvн цадаж ханатал ууж удан, ядрах зvдрэхээ мэдэхгvй уралдан хонь хяргав. Нямаа олны дундуур явж «хайч нь хурц, ахар нь арвин» гэх буюу «уут нь дvvрэн, унгас нь мяндас», «гар нь бvv ядар, гарах нь бvv багас» гэх зэргээр ерөөн байснаа өөрөө хяргаж эхлэв. Итгэлт гуай ажлыг мөн хийж чадах юм даа гэж Долгорын хэлэхэд хажууд нь хонь хяргаж байсан Эрдэнэ ханцуйгаараа хөлсөө арчиж, нvvрээ vлээснээ:

– Ингэж чаддагтаа л ийм баян байхгvй юу гэлээ

– Чадал, ухаан хоёр нь ч далай шиг юм аа. Ийм хvнийг ч буян даалгvй яахав дээ гээд Долгор хайч руугаа нулимснаа шир шир хяргаж эхлэв.

Yдшийн бvрэнхий болоход нь хонь ахарлаж дуусаад зогссонгvй ноосоо савлаж дууссан байлаа. Ажлаа гvйцсэн хvмvvс алиман сарны тунгалаг гэрэлд цvv хаяж баяр хөөр болжээ. Итгэлт ч олонтой бужигнаж нэг талыг толгойн тоглов. Долгор цагаан мод эрээд газар шагайн явж байтал Итгэлт дэргэд нь ирлээ.

– Чи олчихоод, сиймхий харж байгаад зугтаачих гэж явна уу?

– Yгvй чиш. Олоогvй. Ер олдохгvй юм

– Тийм бий, vзнэ дээ гээд гараас нь барьж авлаа.

Долгор тоглоомоос өөр юм бодсонгvй. Харин Итгэлт цаг vргэлж бодож явдаг хvслийнхээ хаалгыг ядахдаа нээе гэж шийдээд Долгорыг барьж авчээ.

– Итгэлт гуай, надад байхгvй. Yнэхээр би олоогvй

– Тийм бий. Өгөхгvй бол гижигдэнэ бас тэгээд  гээд бvр тэврэн хөх дэлэнгий нь базав.

Хэргийн учир буруу тийшээ хандаж байгааг Долгор ойлгож «надад байхгvй тавиач дээ» гэхэд Итгэлт тавих нь битгий хэл, дарж авлаа.

– Тавиач дээ,  амьтан юу гэж хэлэх вэ

– Энд олоод зугтлаа, бариад аваарай гэж хvмvvс хашгиралдан гvйцгээв

– Тэр хэлээгvй юу. Тэнд олж гэнэ гээд Долгор хvчлэн босоод гvйв.

Итгэлт хойноос нь урамгvй харж «гайгvй дээ, ямар сайхан биетэй дамшиг вэ» гэж дотроо шивэгнээд босож хэд алхсанаа дуртай дургvй гvйв.

Шөнө дундын vед тоглоом дуусаж хvмvvсийн зарим нь гэр гэртээ зарим нь Итгэлтийн тусгайлан барьсан том хөх майханд битvv дэвссэн эсгий дээр бvхэл бvхлээрээ өнхрөн унав. Сартай шөнийн улаан од гялтганан анивчиж намрын шөнийн сэрvvн бөгөөд ариухан салхи сэр сэр vлээж ажил, тоглоомд ядарсан хvмvvс шинэ хvч залган өгнө. Тамирын гол шуугин урсах нь чихний vзvvр т сонсогдоно. Галсан Дулмаа хоёр сав суулгаа цэвэрлэж дуусаад гэртээ ороход битvv бvгчим агаар нvvр рvv нь цохив. Энэ vмхий, бvгчим гарт унтсанаас гадаа унтья гээд Дулмаа дээл, дэвсгэр авч гарахад нь Галсан «хэний янаагvй тэгье» гээд дагаж гарлаа.

– Мань ах Долгорыг дөнгөх гээд байгаа бололтой гээд Галсан ишиг шиг майлан инээв

– Эрдэнэ гуай хvзvvгээ мушгиулах нь л дээ

– Буянтай, чадалтай хvн ч хvссэнээ л хийнэ л дээ

– Эрдэнэ гуай, чи биш болохоор дэвхэрсэн газар нь дараад авна л даа

– Гичий минь буянтай хvнийг тэгж болохгvй. Алдас болно хамт унтья л даа

– Чамтай унтсанаас мэлхий өвөртөлж унтвал дулаахан байх аа

– Дэмий битгий донгос. Авааль нөхрөө ад vзэх нь vv дээ

– Аль эртний хэрэг байхгvй юу даа. Арчаагvй би л тэсэж байгаа болохоос..

– Битгий донгос гээд Галсан ажиггvй инээмсэглэснээ Дулмаагийн хажуугаар хэвтэв.

Буруу харсан Дулмаагийн ард эхдээ загнуулсан хvvхэд шиг санаа алдан хэсэг хэвтсэнээ «Дулмаа аа, нааш хараач дээ» гэлээ. Хариу нь энэ гэсэн шиг Дулмаагийн унтсан жигд амьсгал сонсогдов.

 

XVIII

Хангай газрын алтан шар намар сайхан бол Тамирын хөндийн намар ч бvр ч vзэсгэлэнтэй байдаг билээ. Өндөр ургасан өвч  халиуран хонгор салхинд алтан өнгөөр найган гялалзаж, улиас бургасны шарласан шавчих сэржигнэн унаж, буцах шувуу Тамирын голын усанд өнжин vдэлж, тарган мал голоо гарч хөдөөлөн билчиж байх vе Тамирын хөндий юутай сайхан. Айлууд зуны дэлгэр цагт хураасан тос өрөмнөөсөө хайлуулан гадуур нь гарахад шар тосны хачин хурц эхvvн vнэр, нэрмэл архины эсгэлэн vнэртэй холилдон хамар цоргин анхилж байдаг. Ийм нэгэн намрын өглөө Итгэлтийн хот их л хөдөлгөөнтэй байв.

Өнөөдөр Хонгор, Бат хоёрыг Заяын хvрээн дээр лам болгохоор хvргэх гэж байв. Энэ хоёрыг явах болсонд Солонго, Сvрэн хоёр бvгдээс илvv гашуудаж, өчигдөр оройноос эхлэн хоолой дээр нь хуурай хар юм зангиран нvдний нулимс аяндаа асгарч байв. Должин, Долгор хоёр хэдэн өдрийн өмнөөс эхлэн Хонгор, Бат хоёрт зай л гарвал «багш ламынхаа vгийг сайн дуулж, гэрээ саналгvй, их хоол идэж, номоо хичээнгvйлэн vзэж, хувцас хунараа урахгvй, ноцолдож хvрээний зодоончин хvvхдэд зодуулчихгvй» амьдрах тухай тvмэн зvйлийн юм нулимсаа асгаруулан сургаж байхад хоёр хvv нь эхийнхээ vглээ олон vгтэйг сэтгэлдээ зэмлэн байж билээ.

Хонгор, Бат хоёрын хувьд бол шинэ газар, шинэ амьдрал сайхан санагдавч дассан газар, мал сvрэг гэр орон дотно хvмvvсээсээ салах нь хэцvv санагдаж шинэ амьдралын тухай манан будан шиг бодол улиг домог болсон боловч, зvрх сэтгэлд нь дассан хэзээний дотно амьдралын тухай бодолтой өрсөлдөж байв. Тэр хоёр өглөөнөөс эхлэн ижилхэн лам захтай, улаан хvрэн, хөвөнтэй дээл өмсөж, гэрvvдээр хэсэхэд Солонго, Сvрэн хоёр хойноос нь даган атаархах, хайрлах сэтгэлдээ дарагдах хоёр хvvгийн дээл мялаан өгсөн юмыг хуваалцан идэж уйлахдаа уйлж, инээхдээ инээн явжээ.

– Урд хормойноос нь унага даага, хойт хормойноос нь хонь хурга гэж Нямаа дээлийг нь мялаагаад

– За хvvхдvvд минь хvvр дагая гэвэл зурхайч бол, хvн алья гэвэл домч бол, хvvрнэж хэрэлдье гэвэл гэвш бол, хvн шиг явья гэвэл төрийн хар хvн бол гэдэг юм даа гээд хөгжилтэй инээв.

– Нvгэлтэй золиг минь, хувраг болох гэж байхад нь ингэж ярьдаг юмуу гэж Хишигт авгай өвгөнөө зэмлэв.

Өглөө Эрдэнийг Итгэлтийнд ороход Павловынд очоод орой ирсэн Итгэлт, аль хэдийн нь босоод цай ууж байлаа.

– Нөгөө алиа Петр чинь сураггvй гэнэ шvv гэхэд нь Эрдэнэ хөхvvрээс айраг хийж суух зуур

– Хаачдаг юм бол доо гэж ажиггvй хэлэв

– Хаачих юу байхав. Оргосон гэж Павлов хэлж байна. Тэр чинь vймээний эзэн, гайгvй дамшиг гэнэ. Цөллөгийн хvн гэнэ шvv дээ гэж Итгэлт хэн ч мэдэхгvй сонин зvйлийг хэлж байгаа юм шиг толгойгоо хаялан шогшрон байж ярив.

Итгэлт бас Бадарч хурдан хээр морь өндөр vнэтэй авсныг сонин болгож яриад «хvн мөн онгиргоон юм даа томоохон шанагаар нэг утгахад шавхруу vлдэхгvй хөрөнгөтэй байж, тийм vнэтэй морь аваад яана даа» гэж хэллээ.

– Эрдэнэ минь манай муу хvv Хонгор чинь юу ч мэдэхгvй амьтан, Батад л сайн захиж өгдөг юм шvv гэж Должин гаднаас  тvлээ оруулж ирээд гал тvлэх зуур ханцуйгаараа нулимсаа арчин хэлэв.

– Хуруун чинээ хоёр амьтныг хэний нь хэнд нь захих билээ дээ. Дэмий ярих юм гэж Итгэлт хөгжилтэй инээн хэлээд

– Манай Долгор Батыгаа Хонгорт захиж байдаг Должин Батад захиж байдаг таарч дээ гэж Эрдэнэ хэлээд маг маг инээв

– Нөгөө бvсгvй хvний vс нь урт, ухаан нь богино гэдэг чинь л энэ байхгvй юу даа гээд Итгэлт нvдээ жартайлган хадан дээрээс майлсан ишиг лагуу адил инээв.

Удалгvй Эрдэнэ хоёр хvvхдийг дагуулан Заяын хvрээ рvv мордох болоход Долгор, Должин хоёр Бат Хонгор хоёрыг тэврэн vнсэж «томоотой яваарай», «бие биеэ харж яваарай», «гадуур битгий яваарай», «хvрээний нохой хэцvv шvv» гэх зэрэг тvмэн зvйлийн юм захиж уйлан байв. Солонго, Сvрэн хоёр эхэр татан енгэнэтэл уйлж байв. Солонго «ахаа та битгий яв» гэж хашгирахад ээж нь «нvгэл тэгж болдоггvй юм. Миний охин ах нь гэгээний оронд очиж сайн лам болох гэж байна» гэж хэлэв. Эрдэнэ минь наадах Хонгор чинь гэвш багшийн хашааг мэднэ. Ширvvн шиг явахгvй бол ирэхдээ оройтно шvv гэж Итгэлт захив. Тэр гурав мордоод явахад Должин, Долгор хоёр сvvгээр тахил өргөж, далд ортол нь харан байн байн санаа алдан, өөрийн эрхгvй асгаран байгаа нулимсаа хэлээрээ долоож зогсов.

Эрдэнэ хоёр хvvхдээ дагуулан ширvvн хатируулан бага vд өнгөрөхийн vед Заяын хvрээний баруун хойноос орж ирлээ. Хөдөөнийхөн хорооныхныг «улаан модон гэртэй, усан будаан хоолтой» гэх зэргээр шоолж байдаг  бол хорооныхон хөдөөнийхнийг «хөдөөний хөдсөн дээлт, хөх мантуу» гэх зэргээр шоолдог билээ. Бас тэгээд эв л гарвал vгний харцаар бие биеэ чадах дуртай байдаг. Дэмий суухаар тэмээ хариул гэгчээр хvрээ эргэхээр гарсан Чимэг, Цэцэг хоёр хvрдний дэргэд зогсон хэний хувцас аятайхан, хэний дээл муухай, хэний хамар өндөр, хэний ам том зэргийг шvvмжлэн ярилцаж тас тас инээн байтал ижилхэн хоёр хээр морьтой хvvхэд дагуулсан ханхар өргөн цээжтэй нар салхинд борлосон хvрэл царайнд нь гал цог бадарсан том нvд, өтгөн хар хөмсөг нь шинэхэн нөхөртэйгээ яваа залуу авгай ч нvдийг эргvvлж харуулах чадал төгөлдөр хар хvн өндөр бор морин дээр vл мэдэг хөндлөн суусаар ирж явлаа. Өмссөн хуучивтар хөх дээл, толгойгоо боосон шороо хөлсөнд борлосон цагаан янбуу алчуур, морины явдалд нь мөр лvv нь унжсан бvдvvн хар гэзэг энэ бvхэн нь хотын хоёр хvvхэнд ер бусын зохицсон юм шиг харагдав. Ойртож ирэхэд нь нэгд чадах, хоёрт өдөх гэж бодсон Чимэг:

– Хар хvн гуай цаад руу чинь хоёр бяруу дагуулсан нэг бух vзэгдээгvй биз гэхэд нь хотын хvvхний ёгт vгний далд учрыг нь хэдий нь ойлгосон Эрдэнэ ажиггvй царай гарган

– Тийм юм дайралдсангvй. Харин лам нарын юм бололтой. Нуруу туруугvй төмөр тушаатай хоёр гvv л идэж байна билээ гэж хэлээд дэргэдvvр нь өнгөрлөө.

Эрдэнийн энэ vгэнд Цэцэгийн царай хувхай цайвар болж нvдэнд нь нулимс бvрхэв. Чимэг хvрээний гудамж руу орж байгаа гурван хvний хойноос ажиглан харж байснаа

– Сайхан эр ээ гэж хэлээд тvргэн эргэж хvрд рvv орон эргvvлэхэд тосгvй гол нь хяхтнан гаслав.

Цэцэг нvvрээ гарын алгаар дарж, хvрдний vvдний яс модыг тvшин хөдлөлгvй зогсож байв. Мань гурав хvрээний гудамжаар гэлдрэн явсаар завсар бvрий нь шаварлаж гаднаас юу ч харагдахгvй болгосон бvдvvн шургааган хашааны vvдэнд зогсож мориноосоо буугаад том хvрэн даамангийн бага хаалганы оньсны сурыг татаж тvлхэхэд төмөр хонх дан, дvн хийж ихэмсгээр жингэнэн дуугарав. Ингээд морьдоо хөтлөн орж уяад хашааны хойт тал саравчинд өндөр шалан дээр барьсан гэрт оржээ.

Yстэй дээлээр бөгсөө ороож, өмнөө шар торгон баринтагтай ном дэлгэн тавьсан дөч гаруй насны тарган шар лам гэрийн баруун талын орны өмнө сууж байв. Арц, хvч, олон жилийн дарагдмал эдийн чийглэг vнэр, холилдон хээрийн салхинд дассан гурвын хамар руу аягvй vнэр ханхлав. Хоймор байгаа хоёр авдар дээрх бурхны гvнгэрвааны шил нь онийлгож татсан өрхөөр орж ирсэн наранд хvйтэн өнгөөр гялтганаж байв. Энэ бvхий байдал хоёр хvvхдийн сэтгэлийг дарж шинэ газар очих сэтгэлийн хөөрөлтийг нь vлээж эхлэв.

– Ламбагуайн амгаланг айлтгая гэж Эрдэнийн хэлэхэд эргvvлэх гэсэн номын хуудсаа барьсан хэвээр орж ирэгчдийг ажиглан харснаа

– Сайн, сайн байна уу? гээд нvдээ жартайлган лавлаж хараад «ээ Итгэлтийн хэлдэг хоёр хvvхэд ирэв vv. За тийшээ сууцгаа» гэж гэрийн зvvн тал руу заав.

Лам босож, орны хөлд зуузай холбон тавьсан гутлаа өмсөх зуур «жаалхvv чи гараад гэрийн баруун талд хураалттай тvлээнээс тавыг аваад ир, битгий нураачихаарай. Дараа нь тэр шvvгээнээс тогоо авч зуухан дээр тавьж орхи. Ингэхэд нэр хэн билээ» гэхэд нь Эрдэнэ хvvгийнхээ нэрийг хэлэв.

Бат гарч тvлээ оруулж ирээд жижигхэн жалавчин тогоог шvvгээнээс авах гэтэл «мөн тvvхий байна даа. Урьдаар зуухны тагийг авч тvлээгээ хийдэг юм. Тэр тогооны чинь хажууд бариул байгаа» гэж лам зандрангуй бөгөөд уцаарлангуй хэлэв.

Бат тvлээгээ өрж эхэлтэл лам уцаарлан, босож, ирээд тvлхэж зайлуулан өөрөө тавхан нарийн мод өрж гал тvлэв. Энэ бvхнийг хараад «энэ гэрийн хамаг ажил муу хvvд минь оногдох бололтой. За яахав, эр хvн юм сур ч л байг» гэж Эрдэнэ бодов. Удсан ч гvй цай буцлан, жижиг гуулин данханд юvлэв. Орны толгойн олон нvдтэй эрээн шvvгээнээс гурван модон аяга орны хөндийнөөс зэс савтай дугуй боов гаргаж  Эрдэнийн өмнө тавив.

– За цай ууж, идээ ид гэж хэлээд гутлаа тайлан буцаж орон дээрээ завилан суув

Эрдэнэ цайг гурван аягандаа хийхэд яг нэг нэг дvvрэн болоод шавхрав. Эрдэнэ энэ лам нарын энэ мэт харамч амьдралд хэзээнээс дургvй билээ. Yнэндээ ч гэвш лам, Эрдэнэ хоёрын амьдралд төсөөтэй юм байсангvй. Арван хоёртой байхдаа Заяын хvрээнд дээр ирж суусан энэ лам одоо дөч хvрчээ. Гавжийн дамжаа Заяын хvрээн дээр барьж хvрээний гандан дэгчилэн хийдийн баруун даяанд бойпор эргvvлэн гавж мяндаг  авчээ. Лам нарын амьдралын нарийн аргад нэвтэрсэн энэ хvн гvрэм дором унших, мэргэлэх, сээрийн игчаа номлох бvхнийг хийж олз омог ихтэй байдаг боловч юм нь их болох тутам харамлах нь их болж хорвоо дээр vлдсэн ганц ахаа айлчлан ирэхэд хоёр хуушуур хайрч өгөөд тvvндээ хэд хоног гасалдаг байжээ.

Их идэх ухааны дайсан гэж шавь нартаа vргэлж сургадаг боловч өөрөө цадахгvй хонож vзээгvй. Богд ламын игчааг сайн мэддэг хvний нэг гэгддэг лам нарын ариун амьдралыг бусдад сургах, бурхны гэгээний сургаалаар олныг тэжээхэд бие сэтгэлээ зориулсан боловч өөрийн хувьд төдий л сахидаггvй, vдэш орой хороо руу гvйдэг, авах гар нь том өгөх гар нь нарийхан, чадалтай шавь нартаа номч, чадалгvй шавь нартаа ширvvн өөрийгөө бvхнээс ухаантай гэж боддог хvн билээ.

Хорвоо дээр ганц хvнд юугаа ч харамладаггvй. Тэр нь бол нөгөө Цамба юм. Бусдаас олсон юмаа банди Цамбадаа өгч байхдаа Тамирын голын уснаас халбагадан өгч байгаа юм шиг өргөн дэлгэр сэтгэлтэй байдаг.

– Чамд юу хэрэгтэй вэ? гэдэг vгийг Цамбаас өөр хэнд ч хэлж байгаагvй.

Эрдэнэ хоёр сайр хадаг гаргаж хvvхдvvдийг ламд мөргvvлэн шавь оруулав.

– Хоолыг нь зул сараар авчирч өг гэж Итгэлтэд хэлээрэй. Орой боллоо гэж ламын хэлэхэд яв гэсэн vг гэж ойлгосон Эрдэнэ босов. Хvvхдvvд дагаж гарах гэсэн чинь багш лам хориглов. Тэр ч байтугай Эрдэнэ хоёр хvvхдийг vнсэх гэсэнд хэрэггvй гэж хориглоод Эрдэнэд шалавхан гарах дохио өглөө.

Шинэ амьдралын сургаар сэтгэл нь хөөрөөд тэр шөнө амьдралд юу болох, яахыг бодоогvй хvvхдvvд ламын энэ байдал таалагдаагvй нь мэдээж билээ. Тэр хоёр хvvгийн гол харлан, хоолой нь зангирч энэ бvгчим харанхуй гэр толгой дээрээс дарж хавирганаас нь хавчин амьсгаа давхцан нулимс аяндаа урсав. Ялангуяа том төмөр хонх хоёр дахь удаагаа дvн дан гэж дуугарахад гэрийн дотор пад харанхуй болж хvмvvсийн амьсгалах дуу тэнгэрийн дуу шиг сонсогдож байв.

Лам урьдах хэвээр хөдлөлгvй суун ном уншина. Хvvхдvvд гэрийн зvvн талд зогсон, нусаа татаж нулимсаа ханцуйгаар арчина.

«Та хоёр гарч, хашаанд морины нойтон хомоол байвал хамж аваад баруун урд өнцөгт байгаа аргал дээр дэлгэж хатаа» гэж ламын хэлэхэд хоёр хvvхэд шалавхан гvйн гарлаа. Хаанаас л харвал өндөр хашаа юм бvхнийг таглаж, дээрээс бараан хөх тэнгэр хавхаглан гvн худгийн ёроолд байгаа мэт сэтгэл төрvvлнэ. Хvvхдvvдийн нvvр цог жавхлангvй болж  мөн гөлийн зогсоцгооно.

 

XIX

Пvрэв тайж богдын хvрээ орж ирсний учир бол нэг биш гурав байв. Нэгдvгээр чадвал ван, эсвэл чадвал бээл зэрэг олж авах, хоёрдугаарт орон гарсан хошуу туслагчийн суурин суух, гуравдугаарт гуа vзэсгэлэнтэй, хот газрын залуу бvсгvй олж богдын лvндэнгээр эхнэр болгож авах бодолтой иржээ.

Автономит засгийн vед ойн шоргоолж шиг өсөж байсан бэйс гvнг бол Пvрэв сайн тоохгvй байжээ. Санаж ирсэн гурван зvйлээ бvтээхээ юуны өмнө Богдын баруун гарын шавар сойвон Данигатай учрах хэрэгтэй гэж бодов. Нэгэн орой тайж Данигай сойвонгийн айлчлан очив.

Зvvн хvрээний цэцэн тойны  их чөлөө гэж нэрлэгдсэн гудамжны зvvн захын том хvрэн дааман хашааны хойт талын модон саравчинд барьсан том гэрт ороход таргалж хэвээ алдсан том шар лам зузаан дэвсгэртэй орон дээр завилан суугаад тарган мах идэж байлаа. Данигай сойвон Пvрэв тайжийг жинсээр нь тайж гэж таньсан боловч хөмсгөө зангидан харахаас өөр анхаарал тавьсангvй.

– Ламтны амгаланг айлтгая гэж Пvрэв тайж бөхөлзөөд гэрийн нөгөө талд суув.

– Сайн гэж шадар сойвон мах зажлах зуур хэлээд ойрхон зогсож байсан бандид хандаж "гарын алчуур" гэлээ.

– Эрхэм дээд сойвонгийн өргөөнд аймшиггvй бараалхан ирснийг минь өршөөн соёрхох ажаамуу. Би бол Сайд вангийн хошууны Пvрэв тайж гэгч. Танд бараалхаж өчvvхэн бэлэг барих гэснийг минь тогтооно уу гээд өврөөсөө том баранзад хадаг гаргаж дээр нь тавин лангийн цоохор ембvv тавин барилаа. Урт хадаг, хvнд ембvv сойвонгийн занг өөрчилж тайжид мах айраг барих зарлигийг бандид буулгав. Хахууль авч баячуудад өгсөн бэлгийн нь хирээр ван бэйл, бэйс, гvн зэргийг дээдсийн зарлигаар шагнаж сурсан сойвон энэ шодон буурал гэзэгтэй тайж юу хvсэж ирснийг мэдэх гэж олон яриа дэлгэж эхлэв. Пvрэв тайж ч Сайд вангийн хошууны тэргvvн баячуудын нэг дэгээ ярианы завсраар хавчуулж "наран гэрэлт тvмэн наст Богд Жавзандамба гэгээний санд чадлынхаа хирээр хандив оруулах хvсэлтэй ирсэн" гэж хэлэв.

Тан шиг буян хишиг төгөлдөр, эрдэм чадалтай хvн дээдэст гавьяа мэдvvлбэл бэйс, гvн зэрэгт хvртэх нь алга урвуулахын төдий хэрэг бус уу гээд сойвон тайжийг нvднийхээ булангаар ажиглаад харснаа нvдээ буруулж гэрийн хойт талыг эзэлсэн бурхан өөд чиглvvлэв. Энэ золиг надад ван, бэйсийн зэрэг өгөхгvй санаатай бололтой, аль эсвэл vнэд хvргэж намайг амьдаар минь шулах гэж бодож байна уу? гэж Пvрэв тайж дотроо бодов.

– Манай монгол ч олон сайхан бэйс, гvнтэй болж байна даа хөөрхий гэж тайж хэлээд нvдээ онийлгон инээмсэглэв.

– Шинэ тутам улс гэр тогтож байхад эд хөрөнгө эрдэнэсээ хайрлахгvй санд хандивлаж байгаа өглөгийн эзэд олон болохоор тэгэлгvй яахав гээд тайжийг хулгай нvдээр харснаа: "бэйс гvнг голж байна шvv нохой чинь, чамд хөрөнгө байвал надад ван аваад өгөх чадал байна" гэж бодоод хоолойгоо зассанаа, Баян, Шагдар санд таван зуун лан, хорин алтан маниад хандивлаад бэйс болсон. Баян Дорлиг хоёр зуун лан есөн цагаан тэмээ хандивлаад заяаныхаа ханийг олж авсан, баян Шарав зуун лан хандивлаад төөрч төрсөн vрээ олж авсан гэж тоочив. Ван зэрэг хэд хvрэх бол? Энэ хомхой золиг хэлэхгvй байна шvv. Ер нь их хөрөнгө орох нь бололтой" гэж бодож байсан тайж сойвонгийн vгийг дуусахад нь намбатай бөхөлзөн инээв. "Нэг л эхэлснээс хойш дуусах хэрэгтэй. Энэ хашир чоно ийм наймаагаа ямар анх удаа хийж байгаа биш" гэж бодоод тайж шууд ярианд орлоо.

– Манай хошуу туслагч бурхан болсон. Одоохондоо хошуу маань туслагчгvй сvрхий өнчирч байна. Бас тэгээд би гэдэг хvн өнгөрсөн жил ханиасаа салсан амьтан. Дээдэст айлтгаж заяаныхаа ханийг заалгаж авах бодолтой, энэ бvхэнд эрхэм сойвон таныг тусалж өгөх болов уу? гэж мунхаг хvн би гvн итгэнэ. Эрхэм таны их тусыг өчvvхэн би хариулж хэзээ нэгэн цагт танд нэгэн мөрний хvч болон зvтгэж чадна гээд нvдээ онийлгон хоолойгоо чичиргэн инээв.

– Мөхөс хvн чи танд тус болохыг л хичээе гэж сойвон ихэмсгээр хэлэв.

"Энэ шодон гэзэгтэй хатингар vнэг нэгмөсөн ямар их бодож ирдэг амьтан бэ. Овоо л хөрөнгөтэй золиг юм даа. Чамайг амьдаар чинь огтлоод хvртэж орхиё" гэж дотроо бодон сойвон хэсэг дуугvй байлаа.

– Өчvvхэн хvний хvссэн бага зvйлийг бvтээн соёрхоход орох хөрөнгийг бурхны авралаар аминд оногдсон хомс хөрөнгөөс нийлvvлж, эрхэм мэргэн таны хэлсэн газар хvргэж өгөхөд бэлхэн билээ гэж тайж хэлэх зуур энэ удаа ч бэйс зэрэг олбол барав. Туслагч болж чадвал хошууны хөрөнгөөр вангийн зэрэг авахад болохгvй газар алга гэж бодож байлаа.

– Их санд таван мянган лангийн хандив нийлvvлбэл Нарангэрэлт тvмэн наст богд гэгээн таны гавьяаг ивээн өдөр vзэж хvссэн хишгийг чинь хvртээх буй за гэж сойвон, хошуу тамганд насаа барсан хөгшин бичээч улаан шугамтай дээдсийн бичгийг уншиж байгаа юм шиг, дуугаа өндөр нам болгон хэлээд нvдээ чавчилан юм бодсоноо уул мөнгийг ойрын өдрvvдэд энд авчирч өгвөл таны хэрэг сэтгэлчлэн бvтнэ гэлээ. Их гэрийн дотор хэсэг зуур ямар ч аниргvй байлаа. Тайж энэ золиг чинь намайг амьдаар минь шулах санаатай байна шvv. Өөрөө хичнээнийг ч цуслах бол" гэж дотроо бодож байлаа. "Би арай бага хэлчихэв vv дээ. Бага ч юм биш дээ" гэж сойвон бодов. Тайж өмнөө байсан мөнгө аягыг эргvvлж баахан харснаа "мөн ч vнэтэй аяга байна даа" гэж сойвонд дуулдахаар хэлж орхив. Сойвон хvйтэн инээмсэглэх мэт болсноо "хямд vнээр муу л аяга авна даа. За тэгээд хань болгохоор бодсон хvн байвал надад хэлээрэй" гээд орныхоо толгой дээр байсан хонхыг гурван удаа цохив. Гаднаас жижигхэн шар шовгортой залуухан банди орж ирээд vvдэнд зогсов.

– ганзай халааж ир. Бас өнөө орой Довчингийнд очноо. Тvвд хоргой дээлээ өмс гэж тогооны хvнд хэлээрэй хэмээн Сойвонгийн хэлэхэд банди тvргэн эргэж гарлаа. Тайж тэндээс баахан согтож мордоод хvрээний хэд хэдэн айлаар орохдоо авчихмаар өнгө зvстэй залуу хvvхэн юу байна гэж ажиглан явжээ. Маргааш өглөө нь Буянтын пvvсэнд очиж гурван жилийн хугацаатай таван мянган ланг жил бvр хvvгий нь хониор төлж байхаар хэлэлцэн аваад шууд Сойвонгийнд хvргэж өглөө.

Шөнө дундын vед Богдын сэрvvн лаврангийн vvдээр хоёр хvн орлоо. Yvний нэг нь бидний танил Данигай сойвон нөгөө нь сангийн яамны тvшмэл Шарав гэгчийн эхнэр Туяа байлаа. Хорь дөнгөж хvрсэн энэ хvvхэн, хэдэн өдрийн өмнө дээдэст өнгө зvстэй залуу хvvхэн эрээд хvрээний гудамжаар сэлгvvцэж явсан Данигайтай тохиолдоод дөрвөн өдрийн өмнө тvvний хамт энэ хаалгаар орж ирснээс хойш шөнө бvхэн ирж vvрээр гэртээ харьсан байдаг билээ. Туяа бол бурхан, шашны vлэмж чадал агуу ивээлд гvнээ итгэж, санаа сэтгэл нь сvсэглэлийн битvv цалманд бат хvлэгдсэн хvн бөгөөд болж байгаа бvхнийг буян, нvгэл хоёртой холбож vзнэ. Энэ учраас Богдод таалагдаж байгаагаа хvн болж төрсний дээд хувь, арван буяны эх гэж бодоод дээдэстэй самуурч байхдаа хорвоогийн амьдралаас салж диваажинд очих хий мананд хөвж, мэддэг номоо уншин наминчилж байсан ажээ. Хонийг алхаар дээш нь харуулахад намайг тэнгэр харуулах гэж байна гэж боддог гэж ярилцдаг шиг Туяа, сохор самуун тvвдийн зугаа болж байхдаа хувь заяатай төрсөндөө буян хийж байна гэж vнэн сэтгэлээсээ сvсэглэн байж билээ.

Тэр хоёрыг ороод очиход унтаж байсан дээдэс сэрээд чанга эвшээснээ "Данигай чи явж унт. Маргааш vдээс хойш надтай уулзаарай" гэж бувтнан нойрмог дуугаар хэлэв. маргааш нь Данигай сойвон нар ханы элэг өөд гарах vед богдын ордонд ирэхэд vvдний өрөөнд ёслолын хувцастай гадаад явдлын яамны тэргvvн сайд Эрдэнэ дайчин чин ван Ханддорж, орос улсын элчин сайд ерөнхий консул Короствовецтэй монгол оросын харьцааны тухай хэлэлцэн ярилцсанаа айлтгахаар аль өглөө  ирээд сууж байлаа. Данигайг ороход зvvрмэг суусан Ханддорж босож

– Сойвон таны амгалан айлтгая гэлээ

– Сайн, сайдын амгаланг эрье гэж Данигай тоомжиргvй хариуллаа.

– Чухал айлтгалтай юмсан. Дээдэст бараалхах боломж бий болов уу? гэж зөөлөн дуугаар асуув.

– Би  асууж өгье гээд Данигай дотогш орлоо.

Хvрэн модон орон дээр дотуур хувцастай сандайлж суугаад шилээ хөдөлгөн хvнгэнvvлэн хэхэрч байгаа Богдыг гэгээвчээр орсон нар тал гэрэлтvvлж байв.

– Данигай чи юу? нойр нэг л хvрэхгvй байна. Ямар эрт ирэв. За хувцас өмсvvлээд аль гэж Богд vгээ цувруулан хэлэв.

Сойвон орны тал бvхэнд замбараагvй тайлсан хувцсыг цуглуулан дээдсийг хичээнгvйлэн хувцаслав.

– Ирж байгаа бvсгvйн нэр хэн билээ гэж Богд амьсгаадан асуув

– Жа. Туяа гэдэг

– Аа тийм. Туяа гэдэг. Нас нь vнэхээр хорь зvс нь vнэхээр сайхан юм биз дээ?

– Эзэнтэн минь vнэхээр сайхан хvvхэн

– Бие нь ч зvгээр бололтой. Гэвч нэг хvvхэн болоогvй юм бодож vзээч

– Жа гэж сойвон Богдын товчийг товчлон зуур хэлээд «сохор байж бас хvvхэн голох санаатай» гэж дотроо шоолж байлаа.

– Нөгөөдөр авчирна шvv

– Жа.  Доод би мунхаглан бодвол хvрээний зэртэгчин нөхдийн хов жив хэцvv. Энэ учраас Туяаг Сайд вангийн Пvрэв тайжид зарлигаар өгч тэр тайжийг хошуу туслагч болгон вангийн зэрэг хvртээх юм бол уул хэргийн ул мөрийг оргvй болгоно гэж зөвлөв.

Данигай дээдсийн зоогийг авчруулахаар гарах гэснээ зогсож «Ханддорж чухал айлтгалтай гээд хvлээж байна» гэлээ.

Богд нvvрээ vрчийлгэн ярвайснаа урт гэгч нь санаа алдаад « шөнийн архинаас толгой бутрах гэж байна. Данигай чи аргалж vз» гэж хэлэв. Данигайг гарч очиход Ханддорж босож «дээдэс юу гэж зарлиг болов» гэж хэлэв.

«Өнөөдөр дээдэс нямбатай, таныг сvvлд ир» гэж зарлиг болов гээд сойвон ажиггvй өнгөрөв. Богдын завгvй болсны vнэн учрыг сайн мэдсэн төрийн сайд шадар сойвонг атаархаж арга нь барагдсан нvдээр vдээд урамгvй алхаж явахдаа «улсын эзэн байтал ингэж байх ч гэж дээ» гэж бодоод гомдолтойгоор санаа алдав.

Хэдэн өдрийн дараа хvрээний дээдэс Сайд вангийн Пvрэв тайжид гурван хишиг зэрэг хvртээсэн гэнэ. Шарав тvшмэл эхнэрээ өгөхгvй гэж очиход нь «тэр хvvхэнтэй байвал сарын дотор vхнэ» хэмээн богд Жавзандамба лvндэн айлдсан гэж амнаас ам дамжин ярилцаж байваа. Yvнийг сонссон зарим нь вангийн зэрэг, хошуу туслагч, залуу гоо эхнэр нэгэн зэрэг олсон тайжийн аз хийморийг гайхан магтаж, зарим нь тvvний хөрөнгийн ихэд атаархаж байлаа.

 

XX

Эрдэнэ, Жамьян вангийн хошуунаас Итгэлтийн өр нэхэхээр явсны маргааш өглөө Должин хоёр хvvхэд эргэхээр Заяын хvрээ рvv явжээ. Итгэлтийн хот энэ жил нутаг хөөж хошууныхаа зvvн vзvvрт өвөлжсөн болохоор Должин гурав дахь өдрийнхөө оройноос нааш буцаж чадахгvй байлаа. Харанхуй болов. Долгор их гэрт хоол хийж Итгэлт инээмсэглэн суув.

– Эрдэнээ санаж байна уу? гэж Итгэлт хөгжилтэй инээмсэглэн асуув

– Яршиг даа ямар хvvхэд биш

– Өнөөдөр би Эрдэнийг орлож vзэх vv дээ гээд Итгэлт жингэнэсэн дуугаар инээн, зальтай нvдээр Долгорыг харав

– Балай юм яриад яах юм бэ? гээд Долгор идэж дууссан тавагтай махыг авч хөлийн авдар дээр тавиад шууд vvд рvv явлаа.

Өглөөнөөс хойш эрс хувирсан Итгэлтийн зан, шунал тачаангуйн гал оволзсон тvvний харцыг Долгор ойлголоо. Энэ ч учраас борооны өмнө салхи, боохойн өмнө хэрээ гэгчээр хэлсэн vг нь тоглоом биш гэдгийг Долгор мэдэж байв.

«Долгор оо охиныг унтуулаад яв» гэж Итгэлт ихэмсэг бөгөөд төв дуугаар хэлэв. Аяыг нь дагаж, аягыг нь өнгийсөн зарц хvн болохоор Долгор аргагvй эргэв. Солонгыг хэвтvvлэн хучаад «бухан бяруу, ухна ишиг» хоёрын тухай vлгэр эхэлсэн боловч сэтгэл нь өөр зvйлд эзлэгдээд ярьснаа мартаж нэг юмаа дахин дахин ярьж байв.

Ядарч яваа цагт нь гараа сунгасан Итгэлтийг уурлуулах хvсэл Долгорт байсангvй. Итгэлтийг чадалтай ухаантай хvн гэж бахархан байдаг боловч тvvнтэй самуурах хvсэл Долгорт хараахандаа байсангvй. Итгэлт Долгорын хөдөлгөөн бvхнийг ширтэн байхдаа элдвийн юм бодож байв. Өнөө шөнө Долгорыг оролдож, санаж хvсэж явснаа гvйцэтгэнэ гэж шийдсэн. Гэвч  юм бvхний эхлэлт хэцvv байдаг болохоор энэ эхлэлт нь олигтой болсонгvй. Энэ хэргийг Эрдэнэд мэдэгдэхгvй хийх нь чухал. Хэрэв Эрдэнэ мэдвэл юу ч гэж магад. Хэдийгээр ямаа туйлаад янгиа эвдэхгvй, тэмээ туйлаад тэнгэрт хvрэхгvй гэж бодогдовч Эрдэнэ мэдэж ямар нэгэн хэрэг төвөг гаргавал тусгvй байлаа. Долгор vлгэрээ ярьж чадахгvй мөртлөө тvгдэрч байгааг сонсоод тvvний сэтгэл догдлон байгааг ойлгов. Тэгээд тогтуун хvйтэн сэтгэлийг эвдэх л хэцvv, харин догдолсон сэтгэлийг олж нударвал эвдрэх нь амар гэж дотроо бодлоо. Төдий л удалгvй Солонго унтаж, Долгор явахаар босов. Гэтэл Итгэлт шууд очиж гар дээрээс нь барьж авлаа.

«Итгэлт гуай хэрэггvй» гээд угзран татлаа. Итгэлт тавьсангvй. Харин нөгөө гараараа тэврэн авлаа. Долгор хvчлэн ноцолдов. Хэсэг ноцолдсоны дараа Итгэлт тавьж «би чамд сайхан санаж явсан байх, муу санавал бас чадах хvн шvv, битгий гомдоорой» гэхэд Долгор гэрээс харвасан сум шиг гvйн галаа. Гэртээ орж орон дээрээ нvvрээ таглан суугаад «тэнгэр минь атаа таван богд минь» гэж уйлав.

«Би чамд сайн санаж явсан байх, муу санавал бас чадах хvн шvv, битгий гомдоорой» гэсэн Итгэлтийн vг дахин дахин сонсдож энэ vлэмж чадалтай хvн яах бол гэж санахад бие нь чичрэн, сэтгэл нь харанхуй манангаар бvрхэж байлаа. Тэгээд хажуулан бvхэл хэвтээд нэг мэдэхэд нам унтжээ.

Долгор хар дарж зvvдлээд хашгиран сэрвэл Итгэлт орны нь өмнө инээн зогсож байгаа нь том дэнгийн гэрэлд тодхон харагдана. Итгэлт унтах гэж хэвтсэн боловч нойр нь хулжиж баахан хөрвөлдөж байгаад босож хувцаслан гарлаа. Жавартай шөнийн хvйтэн салхи сэр сэр vлээн, дулаан бууцанд хэвтсэн хонины шvд хяхтнан хавирч, нэгэн жигд хивж яраглана. Мичид бvр гудайгаад тэнгэрт том мөнгөн сар мэлтийнэ. Хуцаж байсан хоточ нохой нь эзнээ хараад гvйн ирж эрхлэхэд уцаарлаж ёвров. Хэсэг зогсож байгаад Галсангийн гэр лvv харснаа дурамжхан инээмсэглээд Эрдэнийн гэр рvv шууд явлаа. Гэрт ороод том дэнгийн нь асаагаад, Долгорын дэргэд очиход тэр хашгиран сэрсэн ажээ.

– Хар дарав уу?

Долгор ухасхийж босоход Итгэлт бугуй дээрээс нь барьж аваад чичрэн байгаа Долгорыг тэврэн авч дураараа болжээ. Явахдаа «энэ тухай нэг ч vг дуугарч болохгvй шvv» гэж шивнэн тод хэлээд гарлаа. Замдаа хот эргээд явж байсан Дулмаатай яг мөргөлдөв.

– Битгий дэмий яриад байгаарай гээд Итгэлт ажиггvй дэргэдvvр нь өнгөрөв.

Дулмаагийн сэтгэлд Долгортой өрсөлдөх атаархал оргилон Итгэлтийг бариад авмаар санагдсан боловч яаж чадах билээ. Бас Итгэлтээс айдаг болохоор Эрдэнэд хэлэх зvрх ч байсангvй. Харин хэдэн  сарын дараа Эрдэнэд хэлээд их уй гашуудалт хэрэг тарих юм хэмээн Дулмаа яахин мэдэх билээ. Болсон явдлыг Эрдэнэ мэдвэл зовлон болно гэж бодсон Долгор нэгэнт л ийм хэрэг болсноос хойш дараагийн зовлонгоос зайлахын тул нөхрөөсөө тус нууя гэж шийдэв. Арваад хоногийн дараа өрөнд авсан зургаан морь холбож хөтөлсөн Эрдэнийн ирэхэд хэдэн өдрийн турш Должингийн царайг харж чадахгvй байгаад арай гэж дасаж байсан Долгорт шинэ зовлон болов. Эрдэнийг инээсээр гэртээ ороод ирэхэд нь Долгор доошоо харан vг дуугvй уйлав.

– Чи чинь юу болов?

Долгор хариу дуугарсангvй. Амьдралдаа нөхөртөө муу санаж, тvvнийг мэхлээгvй эмнэг сэтгэл нь чинэрэн догдолж Эрдэнийг хашгиран асуувал бvх хэргээ тоочиход бэлэн байлаа. Эрдэнийн хөмсөг нь зангиран эхнэрээ ширтсэнээ:

– Хvv зvгээр биз?  гэж асуув

– Хvv сайн

– Тэгээд юунд уруу царайлаад байгаа юм бэ? гээд эхнэрийнхээ толгойг илэв

Долгор хэсэг тvгдэрснээ буруу харж байгаад «чиний тухай муу юм зvvдэлсэн» гэж худал хэлэв. Эрдэнэ гэнэн цагаан сэтгэлээр инээмсэглээд:

– Миний өвгөн, зvvд ямар хамаа байх вэ гээд хоймроо сууж том модон аяганд тавагтай цагаан тосноос авч хийгээд дээр нь цай хийлээ.

Yvд дуугарч Итгэлт их л хөгжил баяртай орж ирлээ.

– За сайн явж ирэв vv? гээд Эрдэнийн дэргэд суужээ.

– Ажил бvтэмжтэй. Харин нэг залуу морины өрөнд бvрэн шvдтэй морь авсан. Арилжаа хатиртай бага наадамд сойвол тvрvvлэхгvй ч гэсэн модтой баймаар санагдсан. Таны сэтгэлд тохирох байх гэж Эрдэнийг хэлэхэд Итгэлт аяганд өөрөө цай хийж авах зуур:

– Би морьдыг vзлээ. Ялангуяа тэр бөгтрөгтэй хээр морь манай адуунд ховор морь байна гэв.

– Миний хэлдэг чинь тэр дээ Эрдэнэ баяртай хэлэхэд Итгэлт инээмсэглэн толгойгоо сэжилж:

– Сайхан морь, толгой салгая гэхэд одоо өгөхгvй шvv гээд өвгөнийхөө дэргэд уруу царайлан зогсож байгаа Долгорыг харснаа

– Нөхрөө ирээд байхад модон өмд өмсчихсөн юм шиг зогсоод яаж байгаа дамшиг вэ гээд инээмсэглэв

– Миний тухай муухай зvvд зvvдэлсэн гэнээ гээд Эрдэнийг хэлэхэд Итгэлт хөгжилтэй инээж

– Амьдралыг зvvдээр харж болдоггvй юм гээд аягандаа цаган тос хийж идэн Эрдэнээс замын сонинг асуун нилээн ярилцав.

Долгор тэсэж чадсангvй гарав. Хэдэн талдаа өндөр уултай битvv өвөлжөө ертөнцийг нуун дарах гэсэн юм шиг хуйлран багширч байгаа хар vvл хаашаа ч гаргахгvй хорьсон юм шиг санагдав.

Тэнгэр бvрхэг ёозгvй өдөр байна. Бас тэгээд ажил бvтэмжтэй ирсэн хойно хэдэн хуушуур идэж аяга тагш юм балгая. Павлов намар явахдаа бэлэглэсэн архинаас хоёр лонх vлдсэн. Чи ингээд очоорой гээд Итгэлт явжээ. Хэдэн өдрийн дараа Луу Гvний хошуу хvрээнд очиход гудамжны vзvvрт байдаг том хvрдний vvдэн дээр адсага, шир дэвссэн новшин дээр олон жил хээр хэвтсэн чихтэй яс шиг нvvртэй Буян чавганц хэвтэж байснаа Эрдэнийг таниад, хучилган дотроосоо хатсан тэмээний vдээр шиг гар гаргаж

– Одоо чи миний зовлогыг цусал. Хойт насандаа чиний зовлогыг би цусална аа. Гишгэсэн газар чинь цөмөрч, дөрөөндөө чиргvvлэн vхээд халуун тамын ёроолд хэвтэнэ дээ чи гээд хоцорчээ.

Орой нь Буян чавганц нас барж хошууны гуйланчин нэгээр хорогдоход баярласан хvн ч vгvй гомдсон хvн ч vгvй байжээ.

Хvvхэд бол амьдралд дасахдаа тун ч тvргэн шаламгай болохоор Бат, Хонгор хоёр шинэ амьдралд дасаж тогтмол хийдэг ажлаа гэвш ламд хөдлөх бvрдээ зэмлvvлэн хийж байлаа. Өдөр бvхэн хавчиг vvрч усанд явах зэрэг аль хvнд ажил нь Батад оногдоно. Нэг удаа усанд явахдаа «багш аа бид хоёр хамт яваад ирье» гэжээ. Лам зvгээр байснаа гэнэт дэмийрэн галзуурч байгаа хvнийг «энэ чинь юу ярьж байна даа» гэж гайхан харж байгаа хvний нvдээр ширтэн харснаа «Хонгор бол хоолоо авчраад ном vзэж байгаа хvн. Харин чи бол ажил хийж байж хоолоо олж иднэ» гээд босоход нь Бат ухасхийн гарчээ. Харин Хонгор аль болохоор Батад туслахыг хичээнэ. Тэр ч байтугай багшаасаа гуйж байгаад өглөө ээлжлэн босдог ажээ. Хоол ундны хувьд бол хоёулаа өлсөж байлаа. Өглөө орой тус бvр хоёр аяга хар цай, дугуйн хэлтэрхий, vдэд бас л тус бvр нэг аяга хоол иддэг өгөөд энэ ч учраас тvлээ хөрөөдөж байхдаа гэртээ байдаг донхор модон аяганыхаа тухай шvлсээ залгин ярилцдаг болжээ.

Ном цээжлэхдээ Бат нь илvv боловч амьдрах овын хувьд Хонгор дагуулахгvй байжээ. Заримдаа гэвш ламынд тvvний эрх танхил банди Цамба ирэхэд хоёр хvvхэд хуушуур хийж өгдөг бөгөөд дараа нь лам тэдний гадагш гаргадаг болохоор Цамбыг айлчлан ирэхийг тэсгэлгvй хvлээдэг байв. Харин чухам юунд энэ өндөр цагаан лам, гэвч багшийнд нь ирдгийг яаж мэдэх билээ.

 Хамар хашааны буюу зарим таньдаг лам нар «танайд Цамба ирээ юу болдог вэ?» гэж асуухад «хуушуур хийж өгөөд гарч тоглодог» гэж хариулдаг байв. Нэг удаа Цамба ирсэн завшаанаар хоёр хvv хашаанаас гараад давхиж байтал хар хvvдий vvрсэн гуйланчин хvvхэд ирж хаалган дээр нь зогсоод «ламбугай юм хайрла» гэж хашгирахад нь «манай лам байхгvй» гэж гэвч багшийн зааж өгсөн vгийг хэлбэл

 Тэгвэл та хоёр надад юм өг гэж шалахад хатааж байсан өрмөөс хэсгийг ач өгөөд Жаргал гэдэг нэртэй тэр жаалтай анхандаа найртай тоглож эхэлсэн боловч дараа нь эв тvнжин эвдэрч зодолдоход тэр жаал мань хоёрын таглаж орхиод зугтаан алга болжээ. Гэтэл нэг бvдрэхэд долоо бvдэрнэ гэгчээр гуйланчин хvvхдэд өрөм өгсөн хэргээр хоёул торлогдууллаа.

Дараа нь хоёулаа Цамбынд хонины мах хvргэж өгөөд буцаж явтал хиазтай шар хамбан дээлтэй өөрсдий нь vеийн нэг жаалыг нөгөө Жаргал гайхал цус нөжтэй нь хутган зодож байхад нь барьж аваад элбэж булуу болтол нь зодож орхив. Арай гэж мултарсан гуйланчин хvvхэд ухаан жолоогvй зугтан vгvй болсон хойно мань хоёр хамбан дээлтэй хvvхдийн цус нулимсыг цэвэрлэж байтал хоёр мундаг лам ирээд чихий нь дvйртэл алгадаж орхив.

 Гэгээний ариун лагшинд халдсан энэ хоёр дэггvй жаалыг хорь хорь торлогдоод, байдаг газар нь хvргэж өг гэж гурав дахь  ламыг хэлэхэд нөгөө алгаддаг хоёр лам чирч аваачаад цогчин дуганы өмнө хувцсыг нь тайлж байгаад хорь, хорь шавхуурдаж орхиод гэвш ламынд хvргэж өгөхөд багш нь Зая гэгээнийг зодсон гэж айлдаад нэмж адислав. Хvн зодуулаад ядарч байхад нь амь тавин хамгаалсан ачийг умартан, торлогдуулах гээд чирэгдэж явахад нь өмөөрөхийн оронд шоолон инээж байсан Зая гэгээнд минь хоёр ихэд хорсжээ.

Өвлийн цагт хvйтэн эрт өглөө босох шиг хэцvv юмгvй билээ. Гэтэл vvн дээр гэвш ламын хэцvv арга нэмэгдэх дээр бvр ч айхтар байжээ. Өглөө босох ээлжтэй аль нэгний нь нөмөрч унтсан дээлийн ханцуйнаас бvс уяж дэргэдээ бэхлээд унтдаг лам өглөө дуг нойронд нь дээлийг нь хуу татахад нvцгэн vлдсэн хvvхэд аргагvй босдог байв. Хонгор энэ харгис хатуу явдалд хорсож яаж зогсоох тухай сэтгэлдээ элдвийн юм зохион бодно. Гэвч бодсоноо бvтээж чадахгvй л байв. Гэтэл Хонгор нэг шөнө орой болтол цагаан сарын банш бууз хийгээд унтахдаа нөмөрсөн дээлийн ханцуйнаас уясан бvсийг сэмээрхэн тайлж гол бурхны ширээний хөлнөөс уяжээ.

 Өглөө нvсэр бурхны тачигнан унахад хоёр хvvхэд зэрэг сэржээ. Гэвч нойрмог хvvхэд яаж ч амжаагvй байхад бvх учрыг ойлгосон гэвш лам дэнгээ барьж гэмтэй Хонгор, гэмгvй Бат хоёрыг хоёр өдөр халуурч хэвттэл балбажээ. Эдгэрэхэд нь Хонгорыг Цамбынд банш бууз хийж өг гэж явуулав. Бат ганцаараа өдөр турш гэрийн ажлаа хийж дуусаад орой гадагш гарвал Хонгорын нvд нь орой дээрээ гаран гvйж ирлээ.

– Бат минь Цамбынд өглөө Бадарч ирээд байна. Тэр чинь Төмөр ахыг банздаж, ширлэсэн хvн байгаа юм. Хоёул сайн чадаж орхиё гэлээ.

– Яаж чадах вэ?

– Их амархан. За намайг дагаад яв гээд гvйхэд нь Бат юу болохыг мэдээгvй боловч ямар нэгэн сайхан юм болох нь гэж сэтгэл хөөрөн гvйв.

Хvрээний захад очоод Хонгор vхсэн хvний төдий л хуучин биш толгой авч хормойлон буцахдаа «Бадарч орой явах юм гэнэ. Би vvнийг эмээлийн нь ганзганаас уяж орхино» гэж хэлжээ.

Yдшийн бvрий өнгөрч, Заяын хvрээг битvv хар бvтээлэг хучин эхлэхэд Бадарч Цамбынхаас гарч мордоод Чимэг хvvхний рvv явжээ. Гэтэл замдаа эмээлийн ганзаганд нь юм байхыг мэдээд энэ чинь юу билээ гээд тэмтрэн vзвэл ямар нэгэн хатуу бөөрөнхий юм байхад нь Цамбын өгсөн юм байх гэж бодоод хvvхнийд очиж морины эмээлээ аваад гэрт орж ганзага юугаа харснаа «ээ багш минь» гэж хашгираад ухаан алджээ.

– Юу болов гээд Чимэг очсоноо бас муужрав. Харин Цэцэг гэрээс гvйн гарч айл амьтныг босгосон боловч орох зvрхтэй хvн байсангvй. Бадарч ухаан ороод «ээ багш минь, ээ гэгээн минь» гэж чичрэхээс өөр vг дуугарч чадсангvй.

Энэ нэг явдлаас хойш болж гvрэм дором болсон төдийгvй Зая гэгээний зарлигаар чогчин дуганд тусгай хурал хурж Хонгор Бат хоёр ч оролцов. Зарим хvмvvс ийм ер бусын ёозгvй явдлын дараа лав л ханиад томуу дэлгэрдэг гэж аль олигтой юмаа барьж амь насаа даатгав. Бас Бадарч Чимэг нарын хэрэг олонд задарч авгай хvvхнvvд уулзахдаа бие биедээ сонин болгон ярих юмтай болжээ.

Намрын дунд сарын хонин хоёрт Заяын хvрээ мөргөлчөөр дvvрэв. Мань хоёр ч мөргөж гарлаа. Галдан зуунд мөргөж гараад Хонгор Батыг хөтөлж олноос хол аваачаад өврөөсөө хоёр хадаг гарган vзvvлж:

– Залбираад бурханд мөргөхдөө өмнөх хадгаас хоёр алганы ирмэгээр хавчин авч болох юм байна гээд өөрийн олсон аргыг vзvvлэн зааж өглөө.

Сvм дуганаар хагас өдөр явахдаа мань хоёр овоо хэд хэдэн хадаг олж бааюу руу очиж худалдаад пvvснээс танзуур боов авч хирээ мэдэхгvй залж орхисон чинь гэртээ харих замдаа бөөлжив. Хашаандаа орвол гурван морь уяатай байв. Хоёр хvv гэрийнхнээс ирснийг мэдэж баярлан орвол Итгэлт , Эрдэнэ, Солонго гурав сууж байлаа. Хэмжээлшгvй баяр болов. Гэвч чухам уулзах дээр нэгдvгээрт бантсан, хоёрдугаарт бишvvрхсэнээс болж vvдэнд хөдлөлгvй гайхан зогсов. Солонго энэ хоёртой уулзахыг мөрөөдөн хvсэж, өглөө явна гэж бодоход шөнө нойр хvрсэнгvй. Гэтэл чухам уулзах дээр зөрvv захтай улаан дээл өмсөж, хөх цамцны зах цухуйлгасан Хонгор, Бат хоёр хvсэж ирсэн хvмvvс нь биш мэт санагдаад царай нь улайн эцгийнхээ хажуу руу шигдэн уйлмаар болж, орох газраа олж ядан байв.

– Миний хоёр шавь ч овоо лам болох шинжтэй гэж гэвш лам Итгэлтэд хэлэхэд Итгэлт инээмсэглэж

– Тархигvйтэхгvй байна уу? гэхэд лам нь зальтай бөгөөд дээрэнгvй нvдээр ирмэн инээмсэглэж

– Тэр ч байдаг. Гэвч зvгээр болно.. за Батаа гараа тvлээд хагалж ир. Замдаа нөгөө шар хvvдийтэй банш авчир, гийчдийг дайлцгаая гэхэд нь Бат гарлаа.

Батын хичээнгvйлэн чанасан ганц таваг банш аманд ч vгvй, хамарт ч vгvй өнгөрөв. Орой нь тэднийг явахад Хонгор Бат хоёрын хоолой нь зангиран «бид хоёрыг аваад яваач гэж» хэлмээр санагдавч бvстэй хvvхэд эр хvн шиг болсон гэж бодож байх vедээ vлэмж нэрэлхvv байдаг болохоор хэлж чадсангvй. Гэвч зvрх нь нэрэлхэж чадахгvй болохоор нулимс нь өөрийн эрхгvй асгарав.

 — Хvv минь овоо борогшиж, хал vзэж, хашир таньж байгаа бололтой. Амьдрахад нь хэрэгтэй гэж Эрдэнийг хэлэхэд Итгэлт инээмсэглэх шиг болоод

– Ээ дээ мань хоёр ч олигтой лам болохгvй байхаа. Зөрvv захтай дээл өмсөж хорвоогийн хар амьдралд умбасан шинэ цагийн лам нарын өрөөсөн дугуйнууд л гарах байх гэлээ.

– Гэхдээ ажилд яггvй болж шvv. Тэр гал тvлээд банш чанаж байхыг нь хард аа. Дадлагатай лам гvнгэргийн чагж хийж байгаа юм шиг гээд Эрдэнэ дуугvй болжээ.

Гэрийнхнээ явсны дараа хоёр хvv нэг хэсэг дуу шуу ч vгvй, гэрийн зvvн талд зэрэгцэн суужээ. Хоолой дээр нь ямар нэгэн юм нааш ч vгvй, цааш ч vгvй тээглэн, нvд нь байн байн харанхуйлж байлаа. За номоо vзэцгээ гэж гэвч багшийн хэлэхэд хоёр хvvхэд босож шоголтой  номоо аваад бувтнан уншиж эхлэв.

 

XXI

Итгэлт Вангийн хvрээ орж наймаа хийхдээ Эрдэнийг дагуулжээ. Хан өндрийн хvрээн дээр Пvрэв тайжтай дайралдаж тэднийд очив. Пvрэв тайжийн хашаа хан өндрийн хvрээний бараг нэг бvхэл  гудамжийг эзэлдэг бөгөөд тайжийн гэр хөдөө байдаг боловч хураасан хөрөнгө нь энэ хашаанд байдаг билээ.

Yхрийн наймаа олон удаа хийсэн баян их л дотно уулзаж тайж сайн архи, тарган махаар Итгэлт, Эрдэнэ хоёрыг дайлав. Пvрэв тайж сvрхий согтож Луу гvний шинэ баянд юмаа гайхуулах сэтгэл төрөөд байшингуудаа vзvvлэв. Нэг байшин нээхэд толгой толгой торго, чирчvv, хунзаар цай, авдраар тамхи хураалттай байв. Дараагийн байшинд том авдруудаар дvvрэн гурил, цагаан шар будаа, хайрцаг хайрцгаар чавга, нар хамба, хятад боов байлаа. Дахиад нэг байшинд ороход боодол боодлоор хураасан сур, олс, хэлхээтэй янз бvрийн сvх, тогоо, давхарлан хураасан шинэ эсгий, их бага хивс, олбог, домбо, савхан хувин, цар зэрэг өдий төдий зvйл байжээ.

 Тvмэн зvйлийн юм дvvрсэн иймэрхvv зургаан байшинг vзэж явахад лусын хааны сан л ийм байдаг байх гэж Эрдэнэд санагдаж байв. Итгэлт хураалттай торгоны доод талаас барьж vзээд ялзарч эхэлснийг мэдэж ёжтой инээмсэглээд хамраа шантайлган шиншлэв. Удаан жил дарагдсан юмны чийг даасан хөгцний vнэр хамрыг нь хорсгов. Гэвч баярхаж байгаа тайж, баян тайжийн хөрөнгөнд ачирхсан Эрдэнэ хоёр Итгэлтийн энэ байдлыг ажигласангvй. «Энэ бол эцгийн минь vед хураасан торго, энэ бол би Бээжингээс авчирсан чирчvv, яг л шир шиг, энэ бол хивс» гэх зэргээр ярьж байгаа тайжийг шоолж яваа Итгэлтийн залхуу нь хvрч хааяа хааяа эвшээн байхыг нь хараад «мань Итгэлт ч аргагvй л юм vзсэн хvн юм даа» гэж Эрдэнэ бодов. Итгэлт тайжтай намар авахаар тавин vхрийн наймаа хийж дэнчин өгчээ. Итгэлтийг дэнчинд орос цаас өгөхөд «оросын дайн удааширч байгаа болохоор цаас нь муудахгvй байгаа даа» гэж Пvрэв тайж асуухад нь:

– Баатар цагаан хааны мөнгө шvv дээ гэж Итгэлт ихэмсэг хэлэв

– Итгэлт чи vлдсэнийг нь мөнгөөр өгч vзээрэй

– Тэр vед нь л болно доо гээд Итгэлт инээлээ.

Итгэлт орос германы дайн удааширч байгааг сонсмогц хадгалж байсан орос цаасаа зарж дуусгахаар наймаа хийж эхэлсэн юм. Тайжийнхаас мордоод зэрэгцэн явж байхдаа « энэ хорвоо дээр ийм баян хvн өөр байдаг болов уу? » гэж Эрдэнийг хэлэхэд Итгэлт

– Эрдэнэ минь ёстой тэнэг байна. Тэр хураалттай торгоны доод тал нь ялзарч байна. Гурил будааг нь оготно идэж байна даа. Хөрөнгийг vргэлж хөдөлгөж байхгvй бол өмхөрч ялзардаг. Сохор зоосыг ч бол сэгсэрч байвал төл өгдөг юм шvv.

– Нээрэн ч тийм байх даа

– Тиймээр барах уу даа. Эхнэрээ ч болсон хайрлахгvй худалдаж баймааж юм олдог юм шvv.

– Тэр ч арай хэтрvvлж байна

– Магадгvй.. ер нь л наймааны дөр иймэрхvv байдаг юм. Пvрэв тайж мэтийн юм цуглуулж хав дарсан баячуудыг Итгэлт шоолон «сохор номин», «тэнхэлгvй хөгшин ухна» гэх зэргээр нэр хоч өгдөг юм.

Өөрийн хувьд нь бол ашиг олбол хайрлах юм байдаггvй. Эцэг нь vхэхдээ «гурван vе зvvсэн юм шvv. Чи дөрөв дэх нь хайрлаж яваарай хvv минь» гэж өгсөн хутгыг ламын гэгээний догшин дvрийн ид шидтэй зэвсэг гэж их vнэ хvргээд өгөхдөө «хайран юм» гэж бодоогvй бөгөөд харин одоо хvртэл амьдралдаа хийсэн хамгийн зөв юм гэж бодон чадал ухаандаа бахархаж явдаг юм. Пvрэв намайг хөдөө гэртээ ирэхэд шинэ авсан залуу эхнэр нь эзгvй байлаа.

– Хатан хаачив гэж тайж зарц нараасаа асуув

– Өглөө морь бариулж унаад явсан

– Хаашаа?

– Гол өгсөөд явсан

Богдын зарлигаар Пvрэв тайжийн энхэр болохдоо Туяа хvvхний зvрх нь хөгшин тайжид дургvй байсан боловч тэр нvгэлт зvрхийг бишрэлээр ялах гэж их хvч гаргалаа. Гэвч хорвоогийн хар нvгэл буцалсан зvрх бол ногтолж аваад уяж орхидог номхон морь шиг биш болохоор юунд тийм амархан ялагдах билээ. Сэтгэл бишрэл Туяа хvvхний өмнөх амьдралын зам бөөн бөөнөөр ялзран тасарч байв. Гэтэл бас л шинэ гамшиг дайрав. Богдын ордонд хэд дахин очихдоо дээдсээс авсан муу өвчин нь илрэв. Энэ өвчний vvр болсноо тайжид мэдэгдэхгvй байсан боловч хvvхний бие өдөр өнгөрөх тутам ялагдаж сvvлдээ алхах гишгэхэд нь мэдэгдэн шаналах болов. Гэхдээ хvvхэн энэ зовлонг Богдоос авсан гэж яаж бодох билээ. Харин бузар зvрхний нvгэл нэвтэрч байна гэж гэмшин бурхан сахиусандаа мөргөвч тус болсонгvй. Ингээд нэмэгдэн ирэх нvглээс айсан тэр хvvхэн хилэнцэт өвчнөөс салахаар Тамирын голыг өгсөн явжээ.

 Тайж хоол идэж, архи ууж аваад гэрээс гарлаа. Хотын бvсгvйчvvд vнээ саах ажилдаа ид ороод энд тэндгvй май тавьсан байлаа. Галууны цуваа шиг зэллvvлэн уясан зуу шахам тугал нvдэнд нь тусаж тайжийн сэтгэлийг баярлуулав. Ингэж байтал ам уруудан хээр морьтой хvн хурдан давхиж ирээд тайжийг хармагц дэргэд нь ирж мориноос vсрэн бууж «тайж гуай минь, муухай юм боллоо, яадаг билээ» гэж амьсгаадав.

– Юу болов?  гэж тайж зандрав

– Хатагтай бурхан болчихсон байна

– Юу?

– Хатагтай бурхан болчихсон байна

– Туяа юу дээ?

– За тийм. Их эрэгний цvнхэлд унасан байна

– Yгvй. Тэр чинь яадаг хvн бэ? Золиг юм болов оо

Тайжийн хотоор бөөн шуугиан дэгдэв. Туяагийн хvvрийг морин тэргээр авчруулав. Сохор итгэлд базагдсан хөөрхий эмэгтэй тунгалаг Тамирын усанд унаж ертөнцийн хар зовлонгоос ангижирчээ.

 Нэг Туяаг байтугай мянган Туяаг шингээж чадах Тамирын гол юу ч болоогvй юм шиг яралзан урсаж, усанд нь ч гэсэн, эрэг дээрээс нь ч гэсэн хvчгvй нь хvчтэйнхээ хоол болсон амьдрал урсан доргилж байлаа.

Туяагийн хvvрийг тайж гэртээ оруулсангvй. Харин илvv гэрт хонуулаад өглөө эрт зарц нараараа нутаглуулав. Зуурдаар vхсэн хvний сvнс чөтгөр болоод эргэж ирдэг гэж ярьдгаас айж Хан өндрийн хvрнээсээ лам залж гvрэм хийлгэж, Туяа хvvхний бодийг нэртэй ламаар хөтлvvлэв.

 Эр хvн өрхөө бvтээж явахдаа хэнийг авахаа боддог гэж ярьдаг нь Пvрэв тайж мэтийн хvмvvсийн тухай хэлсэн бололтой. Бараг л «хатагтай бурхан болчихсон байна» гэсэн vгийг сонсмогц «ийм золиг шиг юм болох гэж, ямар эхнэр олж авдаг билээ» гэж бодсон тайж хэнийг авахаа бодсоор Туяа хvvхнийг амархан мартжээ.

 Ханхай гэрт Пvрэв тайж байтугай хvч зориг төгөлдөр эр унтахад аймшигтай байдаг болохоор тайж шөнө бvхэн зарц нараасаа бvл чадалтай залуу эрийг унтуулдаг болжээ. Нэг шөнө тайжийн нойр хулжаад, ойр хавийн олигтой царай зvстэй бvсгvйчvvдийг бvртгэн хэвтэж байтал нохой нь хуцаж, удалгvй морин төвөргөөн сонсогдож, гэрийн баруун талд морьтой хvн ирээд буув.

– Хvн ирлээ сэрээч

Тайжийг манаж хоносон залуу эр цочин өндийв. Эсгий vvд сөхөгдөж том мөнгөн цөгцтэй мөнх зулын гэрэлд бараан дээлтэй ханхар хvн орж ирээд ийш тийш харснаа тайж руу ирлээ. Тайж «ээ бурхан минь» гэж хашгираад нvцгэн босож бурхан руугаа гvйх зуураа манаж хоносон залуудаа «бариач,бушуу» гэж хашгирав. Залуу ухасхийн очтол мундаг эр тvлхэж тулга давуулан унагаагаад тайжийн шилэн дээрээс барьж авлаа.

– Өчvvхэн хvний амь өршөө гэж ямар ч хөггvй зэвхий хvйтэн дуугаар тайж бувтнана.

– Өлзийг дарлавал яана гэсэн билээ гэж Төмөр бvдvvн аргил дуугаар хэлэв. Тайж алгаа хавсран, нvдээ цагираглуулан гөлөлзөж, шvлсээ сул болсон эрvv рvvгээ савируулан: «амь өршөө» гэхээр өөр vг дуугарч эс чадна.

– Чамайг хvлж аваачаад, хvн амьтантай харанхуй ойд хаяж чонын хоол болгоно доо гэж Төмөр шvдээ зуун хэлэв. Төмөрийн гутлын vзvvрийг vнсээд «өчvvхэн бор амийг минь өршөөн соёрхоно уу» гэв.

– Өлзийнхөөс дээрэмдсэн юмаа маргаашийн дотор буцааж өгөхгvй бол гээд Төмөр Тайжийн мөрөн дээрээс шvvрэн авч нударсан чинь тайж орны толгойн авдар мөргөж унав.

– Амласнаа биелvvлэхгvй бол доо гээд Төмөр ухасхийтэл тайжийн хоолойн хэржигнэн «жа» гэж муухай дуугарч нvд нь гялалзан тагжрав. Төмөр эргэж гараад мориндоо мордож давхин одлоо.

Залуу ямар ч сvр сvлдгvй гөлийн байгаа тайжийг харан хvд хvд инээвч нөгөө том хvн эргэж ирэх вий гэж айн байн байн vvд рvv хялалзан хөдлөлгvй зогсов.

Удсан ч vгvй тайж ухаан орж өөрийгөө өмгөөлж чадаагvй залууг харснаа их л сvржин болж «хан Өндрийн савдаг биеэрээ заларч ирээд морилохыг харав уу. Чиний барцад арилсан. Хvнд битгий хэлээрэй» гэж хатуу цаазлав.

Маргааш нь хоёр зарцдаа Өлзийнхөөс авсан бvх юмаа өгөөд явуулжээ.

 Тэндээс Төмөр шууд явсаар vvрийн гэгээ гарахын өмнө Тамирыг гатлан хойт талын модтой ууланд бvгэв. Шөнө нь Эрдэнэтэй уулзах бодолтой байв. Гэвч гэрийг нь яг мэдэхгvй болохоор ямар нэгэн аргаар заалгаж авах хэрэгтэй байжээ. Модон дотор морио уяад тамхи татаж суутал хэсэг хонь хариулсан Дулма модны захад хvрч ирлээ.  Хоньчин хvvхэнтэй уулзаж Эрдэнийхийг заалгадаг юм билvv гэж бодож байтал хvvхэн дээр сайхан хээр морьтой хvн ирэв. Төмөрийн нvд хээр морин дээр тусав. Тvгжилтэй явж хөөсөн адуунд байсан хээр морь мөн ажээ. Бас морины эзэн нь Бадарч гэдгийг танив.

Бадарч Дулмааг олон удаа оролдсон боловч vргэлж ямар нэгэн саад тохиолдоод хvсэлдээ хvрч чадаагvй билээ.

– За Итгэлтийн гэнэн хонгор сайн байна уу?

– Сайн. Та сайн уу?

– Олон амрагтай сайхан хvvхний амтыг vзье гэж ирлээ. Болох юм байгаа биз дээ.

– Дуртай хvнд эдлvvлж байдаг бие надад алга.

– Итгэлт, Цамбад хайрлаж болсон биеийг надад хайрлаж болох байлгvй дээ. Би хvнээс өөр хvн биш гээд бууж очиход нь Дулмаа эргэн гvйж мориндоо мордох гэтэл Бадарч барьж авлаа. Тэр хоёр ноцолдов.

Дулмаа хэдий самбаатай боловч Бадарчийг яаж дийлэх билээ. Удсангvй Дулмааг хумхин авсан Бадарч дарж унав.

Гэтэл Бадарчийн мөрөн дээрээс хvчтэй гар угзран татахад эргэж харвал Төмөр зогсож байв.

– Ухай. Муу хулгайч, ахынхаа гарт өөрөө хvрээд ирэв vv?

– Эмэгтэй хvнийг битгий дарла

– Муу хулгайчид ямар хамаатай юм бэ?  Зайл

– Чи битгий хашгир. Ухаангvй байхад минь барьж хvлснээ мартаад одоо дийлнэ гэж андуурч болохгvй.

Бадарч давхин  дайрав. Төмөр тvvнийг хумхин аваад нойтон газар тvсхийтэл хаяв. Бадарч хvч хvрэхгvйг ойлгоод тvргэн босож мориндоо мордоод «муу хулгайч чи сайхан мэдээрэй» гэж хашгирав.

– Муу хулгайч гэнээ. Унаж яваа морь чинь хулгайн замаар ирсэн морь. Оролдвол хамт ойчно шvv гэлээ.

Бадарч ум хумгvй давхин алга болов. Дулмаа замбараагvй болсон vс гэзэг, дээл хувцсаа засаад идэж байгаа морио цулбуураас нь барьж авла.

– Та их ачтай хvн байна

Төмөр том цагаан шvдээ яралзуулан инээмсэглээд «чоно хонь барьж байхад салгадаг байхад хvн барих гэж байхад салгахгvй яахав») гээд Дулмаа руу харлаа.

– Та юун хvн хаанаас гараад ирэв?

– Газар дороос ургаад гарч ирлээ. Та засагт ханы Эрдэнэ гэдэг айлыг мэдэх vv?

– Мэдэхээр барах уу даа. Бид нэг айлын зарц. Энэ амны адгийн дөрвөн гэрийн баруун хойтох нь Эрдэнэ гуайн гэр гээд Дулмаа шилбvvрээ газар хаяж урт ургасан ногоон дээр суув.

– Эрдэнэ гэртээ бий болов уу?

– Гэртээ. Та ах дvv нь vv?

– Яаж байна

– Төсөөтэй байна гээд Дулмаа нvдээ солбилзуулан инээмсэглэхэд жигд цагаан шvд нь яралзав.

Энэ эзгvй ууланд зэрлэг Бадарчийн гараас салгасан сайхан эр Дулмаагийн сэтгэлийн нарийн утсыг доргиулж эхлэсэн бол тогтож тэмvvлсэн нvдтэй залуу бор бvсгvйн байдал Төмөрийн хөшиж хөлдсөн сэтгэлийн vзvvрээс vл мэдэг угзарч байв. Төмөр өөрийн мэдэлгvй Дулмаа руу ширтэж байхад Дулмаа урт ургасан хяруу тасалж аваад завьжиндаа зууж нууц инээмсэглэл тодорсон нvдээр vл таних хvнийг байн байн харж байв.

– Та яасан айхтар ширтдэг юм бэ?

Төмөрийн нvvр бадайрч цочин нvдээ буруулахад налайн билчиж байгаа хонь нvдэнд нь тусав.

– Хонь чинь сайхан тогтож байна

– Та аль нутгийн хvн бэ?

– Сайд вангийн гэж Төмөр хэсэг тvгдэрсний дараа хариулав. Хvний нутаг,харь газраас адуу хөөгөөд олон хvнд хөөгдөөд явахад нам жим байдаг зvрх нь ер бусаар оволзоод цохилж байлаа.

Дулмаагийн сэтгэл ч гэсэн хэзээ ч учирч байгаагvй хөгжмийн эгшгээр дvvрч, энэ сууж байгаа газраа хичнээн суусан ч уйдахгvй мэт санагдаж байв.

Цэлмэг өдрийн баруунаа хэлбийсэн нар, гэнэт оволзсон их дурлалын эхний очоор дvvрсэн сэтгэл хоёрт чимэглэсэн ертөнц ер бус гуа vзэсгэлэнтэй ажээ.

– Та маргааш хишигтэй юу?

Маргааш Дулмаагийн ээлж биш. Гэвч Төмөрийн хишигтэй юу гэсэн асуултанд «vгvй» гэж хариулах сэтгэл Дулмаад байсангvй.

– Тийм, хишигтэй

– Yvгээр ирэх vv?

– Ирж ч магад, та энд байх уу?

– Байж ч болно

– Хонины тvрvvч баруун ухаа давахад тvvнийг буцаах болов

– Би буцаагаад ирье

– Миний мориор яв л даа

– Зvгээр. Морь минь модон дотор бий гээд Төмөр алгуур босож гишгэсэн хөл дээрээ биеэ найгуулан тавьж явахад Дулмаа баяр бадарсан нvдээр vдэв.

Дулмаагийн сэтгэлд хуралдсан уяхан аялгуу цацран гарч намуухнаар дуу аялан, хонины зvг давхиж яваа Төмөрөөс нvд салгалгvй ширтэв.

Тэр шөнө Эрдэнийн гэрийн гадна морьтой хvн ирээд орсон нь Төмөр байв. Долгор дэн барьж цай хоол болов. Ах дvv амьд мэнд уулзсандаа баярлан ярилцахад ахынхаа ганц мориор хөл залгаснаа сонсож Төмөр ихэд гэмшиж, өөрийн аргагvй ядарч явснаа ярихад нь:

– Төмөр минь чи ингэж явсаар нэг мэдэхэд алуулчихсан байна даа гэж Эрдэнэ хэлэв.

– Ах минь би өөрөөр амьдарч чадахгvй. Зvрх минь цохилж байгаа цагт морин дэл дээгvvр давхиж ноёдын сvргээс хөөнө. Yvн шиг жаргал байхгvй гэж Төмөр хэллэв.

– Чи ноёдын сvргээс авдаг гэж байна. Гэтэл над шиг ядарсан хичнээн амьтныг явгалсан бол доо гэж Эрдэнэ зэмлэв

– Ах минь миний хөлжvvлсэн ядуучууд, явгалснаасаа хавьгvй олон, би таньд нэг морины чинь оронд арав, хорин морь авчирч өгнө

Эрдэнэ дvvгээ гомдолтой бөгөөд арга нь барагдсан нvдээр ширтэж, битvv санаа алдав.

– Надад морь хэрэггvй. Би ариун цагаан хөдөлмөрөөр амьдарна.

– Та миний гардаг өндөр уулын оргил дээр нисэж гараад хорвоог харвал их юм бодохсон доо гээд ёжтой инээмсэглэн, огтолж vмхсэн хэсэг махаа шир шир зажлан залгиснаа, та чинь тэгээд хэнийд зарагдаж байна? гэж асуув.

– Луу гvний баян Итгэлтийнд

– Хvv нь Хонгор уу?

– Тийм. Чи таних уу?

– Танихаар барах уу даа. Хонгор хvvгийн ачаар Бадарч тахрын гараас гарсан юмсан. За гайгvй замын хvзvv урт хойно цахиур Төмөр сайн хvний ачийг хариулж ч дөнгөнө байх гэлээ.

Yvр цайхаас өмнө Төмөр мордон явжээ. Өглөө эрт Итгэлт Эрдэнийд орж ирээд «урд шөнө танайд юун хvн ирэв?» гэж асуухад нь Эрдэнэ «vл таних хоноц ирээд эрт явсан» гэж ажиггvй хариулав.

 Эрдэнийд хvн ирээд тогоо шанага хангинаж дvнгэр дvнгэр ярьж байхыг сэргэг Итгэлт мэдсэнээр барахгvй сэм очиж гэрийн гаднаас нь чагнаад цахиур Төмөр бол Эрдэнийн дvv, Хонгор нь Төмөрийг оргох гаргахад тусалсан болохоор Төмөр өөрийнд нь гэм хийхгvй харин нэгэн цагт хvvд нь тус болох юм байна гэж мэдээд баярлаж байлаа.

 Итгэлт зальтай нvдээр Эрдэнийг ширтэн байж нэг аяга цай уугаад аягаа тавих гэснээ больж vзэх зуур

– Эрдэнэ минь надаас нуугаад яахав. Би бvгдийг мэдсэн. Хоовон хөх vv дээ. айхтар чоно юм даа. Цувыг минь дvvд чинь өгсөн бололтой. Би ч тэр орой нь vгvйлсэн юм. Гэхдээ өөр хvнийг хардаж нvгэл хураасан байна гээд нарийхан дуугаар янцгаалан инээв

– Над шиг цагаач хvнд хэцvv юм байна шvv. Итгэлт минь гээд Эрдэнэ гэмшилтэйгээр инээмсэглэв

– Чи мөн хянамгай хvн юм даа. Миний бодлоор Төмөр муу хvн биш шvv. Танилцах юмсан гээд Эрдэнэ рvv харлаа. Итгэлтийн нvvрэнд vнэн сэтгэл тодорхой байхыг Эрдэнэ олж харлаа.

– Тэнэж яваад ирвэл танилцуулж болох байлгvй дээ гээд тvрийнээсээ мод толгойгоо авч  тамхи нэрэв.

– Зvvн аймгийн хурдтай газраас хязаалан vрээ авчир азарга тавих юм сан. Төмөрт захивал юу байхав дээ олоод өгнө дөө.

– Хулгайн юм авчирч өгнө шvv дээ

– Сайн эр холоос авдаг болохоороо хэл ул гарахгvй. Бас тэгээд хулгайн юмыг учир мэдэж авдаггvй баян хvн заяа нь орхисон надаас өөр байдаггvй байх аа гээд хөгжилтэй инээв.

Долгортой хамт Дулмаа орж ирээд Долгорт Итгэлтийн бэлэглэсэн алчуурыг гуйн авч толгойгоо боогоод Долгорын хагархай толийг авч харахад нь Дулмаа наадамд явах уу? Гэж Итгэлт ёжтой хэлэв.

«Гоёж явбал амьтан харж байх болов уу гэж горьдох юм» гээд Дулмаа гарч одлоо.

Хvйтэн зэврvvн салхи Дулмаа Төмөр хоёрын сэтгэл зvрхнийхээ нууцыг задлан ярилцахад саад болсонгvй. Эрдэнийхээс явсны дараа Төмөр энэ нутгаас холдож чадсангvй хэд хонов. Шөнө нь модонд хонож өдөр нь Дулмаатай уулзаж байв. Амьдралыг жигшин, бvхнийг занасан Дулмаагийн сэтгэл хувиран дөнгөж гарсан намрын хэнз хурганы vс шиг зөөлөн булбарай болсон бол боргилжиж чулуужсан Төмөрийн зvрх баяр догдлолоор дvvрч сэтгэл нь доргиж байгаа чанга татсан утас шиг чичирч байв.

Дулмаагийн зовлонт амьдралын тухай сонсох тусам Төмөрийн сэтгэл уярч хайрлах, өрөвдөх нэгдэн оволзож байсан бол Дулмаа домог шиг юм сонсож гайхан байсан Төмөртэй өөртэй нь одоо зэрэгцэн суугаад янагийн халуун сэтгэлээ нээн ярьж байхад ертөнцийн хамаг сайн сайхан бvхэн жаргалыг нь бvтээх гэж хvч гарган зvтгэж байх шиг бодогдож байлаа.

– Чи намайг одоо аваад яваач дээ.

– Болохгvй яг л ирэх зуны дунд сарын арван наймны сар гарах vед би дөрвөн хос морьтой энд зогсож байна гэж Төмөрийн хэлэхэд бvх насандаа vнэн vг сонсоогvй мэт бодож явдаг Дулмаа гомдолтойгоор «намайг хуураад яана даа» гэлээ.

– Дулмаа минь намайг итгэ. Би  хэлсэндээ заавал хvрнэ. Чи л байж байгаарай гээд Төмөр Дулмаагийн гарыг барьж илэв

– Би чамд итгэе гэж vнэн сэтгэлээсээ хичээж байна

– Би хуурахгvй Дулмаа минь

Хvйтэн салхи vлээн хааяа хааяа урсан хаялж дороо хайлж байгаа малгайрсан цас, дvлийрсэн битvv хар vvл хоёр хайрын гал бадарсан тэдний сэтгэлийг яахин нэвтэлж чадах билээ.

 Хvйтэн намар өвөрмөц гуа vзэсгэлэнтэй байдаг бөгөөд тvvнийг Дулмаа Төмөр хоёр vнэн сэтгэлээсээ ойлгож гандан шарласан мод хатууран халиурсан хялгасан, цасанд хучигдсан уулын орой цөм энэ хоёртой хамт хөгжимдөж байлаа.

 

 

XXII

Цасанд хучигдсан Шар хөвийн хөтөл өөд өгссөн хар замаар морь хониор нь баазалсан тэрэгний урт цуваа аажим бөгөөд ихэмсгээр гарч ирлээ. Суварган эврvvд нь сэлэлзэж энд тэндгvй цэдрийн бvрээ дуугарч байгаа юм шиг хайнагийн уу хvнгэнэлдэн, сvvлчийн тэрэгнээс зvvсэн янз бvрийн хөгтэй гурван хонх аялгуу нийлvvлэн дvнгэнэж хааяа хааяа хvмvvсийн хөөглөх дуу уянгалах нь сvртэй бөгөөд өвөрмөц гуа vзэсгэлэнтэй ажээ.

Энэ бол шар тос, мэхээртэй тос, сарлагийн зузаан өрөм, тос дааварласан зөөлхөн хурууд мэтийн цаган идээ, эсгий, арьс шир тээвэрлэсэн Итгэлтийн жин ажээ. Монголчууд цагаан идээ хийхдээ, дадлагатай бол Тамирынхан бvхнээс гарамгай гэдгийг ярих юу билээ. Энэ учир Сайд вангийнхаас ирсэн цагаан идээ хvрээний зээл дээр vнэтэй байдаг.

 Тас хар эвэртэй, цас шиг цагаан хайнаг хөллөсөн тvvчаа тэргэн дээр Эрдэнэ тавтай гэгч нь завилан суужээ. Арван хэдэн насандаа Цонж, Бар хөл рvv халх явалтаар аялж, мичид марлаар нойроо хэмжиж явсан тэмээн жинчин Эрдэнэд эхэндээ vхэр тэрэгний жинг газар хороохгvй нvсэр төвөгтэй юм шиг санагдаж байв. Гэвч яваандаа дасаж, ачаа өргөх, буулгах мэтийн хvнд хvчир ажилгvй аятайхан юм шиг болов. Сvvлдээ тvvчаа тэрэг хөтлөхдөө сvрхий дадаад энэ замыг хорь гучин удаа туулсан хашир хvмvvс  хvртэл магтдаг болжээ.

 Эрдэнэ урьд өмнө богдын хvрээ орж байгаагvй боловч хэдэн жилийн өмнө турш зул сар бvхэн энэ замыг туулж сурсан хөвөн цагаан хайнаг замын голын барин жигд бөгөөд намбатай алхана. Шар хөвийн дөрөлж дээр гарч ирэхэд алс тэртээ униартан байгаа хөх манангийн дунд өндөр жанрайсаг дvнхийн харагдаж, дохио өгөөгvй байхад тvvчаа хайнаг шvдээ хавиран зогслоо. Эрдэнэ vсрэн бууж дөрвөн уулын дунд цогцлон боссон ариун сахиусны орон, Богдын хvрээний зvг наминчлав.

Итгэлт дэргэд нь ирж мориноосоо буугаад «богдын хvрээ» гээд гурвантаа мөргөж залбираад хэдэн чулуу авч овоо руу хаян «овооны их танд, олзны их надад, өлийн их танд, өлзийн их надад» гэв. Жинчид дөрөлж дээр гарч ирээд зарим нь сунаж мөргөнө. Зарим нь амандаа бувтнан юм хэлж наминчилна.

— За би тvрvvлье. Та нар өнөө орой хамбын овооны хvрд хоноод, өглөө эрт хөдөлнө биз. Би угтуулья гээд Итгэлт мордож «Эрдэнэ минь хvрээний хулгайч хэцvv шvv. Хянамгай хоноорой» гэж хэлснээ эргэж ч харалгvй хатируулан явжээ. Итгэлт жингээсээ хоногийн өмнө урьтаж хот ороод ачаа бараагаа худалдах нvх сvвийг олдгоор барахгvй буцахдаа тээвэрлэх ачаа олж аваад жин тан болгодог заншилтай ажээ. Бас тэгээд жил бvхэн ирдэг болохоор танил тал олонтой. Жингийн цуваа аажим боловч алхах бvр урагшлан ахисаар vдшийн бvрэнхий болоход бууц дээр буужээ.

 Эрдэнэ тэр шөнө хоёр хvн манаанд гаргаж тайван сайхан хоноод өглөө нь хайнагуудаа тавин хуурай цахилдагны vзvvр гvйлгэн хазуулаад хөдлөх гэж байтал Итгэлтийн явуулсан тосуул ирлээ. Энэ удаа ч Итгэлт ажлаа бvрэн хоёр гуравхан хоногийн дотор ачиж ирсэн зvйл нь эзнээ олж, Луу гvний хvрээ, хан өндрийн хvрээ хvргэх пvvсний ачаа ачсан урт жин ирсэн замаар сурсан дуугаа дуулан буцав.

 Харин Итгэлт дан мориор хөсгөө гvйцэхээр Эрдэнийн хамт хvрээнд ирэв. Урьд өмнө наймаа арилжаа хийхдээ Итгэлт нvдээ эргэлдvvлэн тоо бодож, цаасан дээр элдэв юмсын дvрс зуран хvн амьтны доог болон явдаг байсан бол энэ удаа Эрдэнийг дагуулан зузаан мутуу дэвтэр дээр данс бичvvлэн, шинэ хvрэн сумаа сампин дээр шажигнуулан тоо бодуулж, тэр бvхнийг нь хэзээ ёзооны бичиг мэддэг хvн шиг ширвэн харж байдаг байв. Зарим хvмvvс Итгэлтийг бичиг vсэгтэй болчихож гэж хvртэл жив жув ярилцаж байв. Жин хvрээд орж ирсний маргааш Итгэлт, Эрдэнэ хоёр Далай хятадын пvvсэнд очиж наймаа хийлээ. Гэхдээ Итгэлт эзний байшинд архи амттанаар дайлуулан, Эрдэнэ хашаа дотор Шушмаа гэгч залуу хятадад арьс шир, тоолон өгч байлаа. Шушмаа монгол vгийг гажуу буруу дуудна. Зарим vгийг хэлэхдээ эрvv нь чичрэн нvд нь том бага болно. Амьдралын өргөн хэрэгцээний vг, олны дунд хэлэмгvй vг болон хувирах нь их л инээдэмтэй. Энэ бvхэн бол vнэндээ Шушмаагийн арчаагvй дуудлагын бvтээл биш,харин гэнэн цагаан сэтгэлтэй монголчуудыг зориуд хэлсэн элдэв гашуу буруу vгээр хөгжөөж анхаарлыг нь хоёрдуулж байгаад хэрэгтэй цагт тоо дарах буюу ахиулах, муу эдээ vнэтэй өгөх зэргээр ашиг гаргаж авдаг ганц мэх нь байлаа.

Эрдэнийн хувьд гэвэл Шушмаагийн арга огт явцгvй ажээ. Гэхдээ Эрдэнэ уг залийг мэдсэнээс биш, харин «хятадаар ганц vг хэлж чадахгvй намайг бодвол муу муухай ч гэсэн яриад л байна даа» гэж бодоод ихэнх vгvvдийг ажиггvй сонсон, зарим дэндvv буруу хэлснийг нь засаж өгнө. Тэдний хаалгаар Довчин бэйс ёстой л нvдийг нь бvлтэртэл гоёсон залуу эхнэр Гэрэлийнхээ хамт орж ирлээ. Хашаанд юм хийж байгаа Эрдэнэ Шушмаа хоёр бэйс, хатны анхаарлыг өчvvхэн ч татаж чадсангvй. Тэд шууд л пvvсний эзний байшингийн хаалга чиглэн алхаж байлаа. Шушмаа минь ингэж хэлж болохгvй «алаг» гэдэг юм. Эрээн, цоохор олон өнгийн гэж байгаа шvv дээ гэж Эрдэнийн хэлсэн vг яг дэргэдvvр нь өнгөрч байгаа Гэрэлд сонсогдлоо.

«Ямар сайхан дуутай хvн бэ» гэж Гэрэлд бодогдоод эргэж харлаа. Ер бусын зөөлөн бөгөөд нургисан бvдvvн дууны эзэн бол хуучин нэхий дээлтэй, гуалиг биетэй, өтгөн хар хөмсөгтэй эр ажээ. Хvvхний нvд Эрдэнээс хэсэг зуур салж чадсангvй. Пvvсийн байшингийн хаалганд тулж очоод эхнэрээ хоцорсныг мэдсэн Довчин «Эхнээр, ийш ээ орьё» гэхэд нь танихгvй хvнийг өөрийн эрхгvй ширтэж байснаа мэдсэн бvсгvй царай уласхийн огцом эргэж тvргэн тvргэн хэд алхав.

 Гэвч холдож чадсангvй зогсоод « та орж л бай л даа. Би энэ арьс ширийг vзье» гээд эргэв. Өөрийг нь сэтгэлдээ бодож явдаг гоё сайхан эрчvvд олон байдгийг Гэрэл сайн мэднээ. Тэдний ихэнх нь Довчингийн сvрээс айгаад Гэрэлд халдаж vл чадна. Зарим нь зориг гаргаж халдах гэж оролдсон удаа бий. Гэвч Гэрэлээс алганы амт, гашуун vг хvртээд, сvртэйгээр шуугин ирээд салам цохиулан сvvлээ хавчаад зугтаж байгаа нохой шиг буцдаг байжээ.

Довчингийн их нэр, өндөр сvр, баян хөрөнгө, тэр бvхний бvрэн эрхт эзэн болсон Гэрэлийн ихэмсэг, сэтгэл бол энэ бvсгvйг хvрээлсэн бат, өндөр хэрэм байсан бөгөөд тvvнийг давж чадсан эр vгvй билээ. Гэрэл эрчvvдийг хараад өөрийн баян чинээлэг гоё ганган, гуа сайхныг бодон бахархдаг. Гэтэл энэ удаа урьд өмнө байгаагvй сэтгэл тvvнийг эзэмдэв. Эрдэнийг хараад өөрийн сайн сайхныг мартан бахархаж  явдаг зvйл нь эгшнээ алга болж сэтгэл нь хачин өөр, жигтэй тайван дэлгэр болов. Гэрэлийн баян чинээлэг бардам сэтгэл балрах холдох тутам нөгөө хvрээлж байдаг бат өндөр хэрэм сарниж эхлэв. Гэвч Гэрэл тvvнийг эхлээд ойлгосонгvй, зөвхөн л Эрдэнийг хараад баймаар байжээ. Бvр сvvлдээ энэ хvнтэй ямар нэгэн чухал юм ярих гэж энд ирсэн мэт бодогдоод, юу ярихаа бодож олох гэж баахан сандрав.

– Нэг арьс ямар vнэтэй байдаг юм бэ?

– Янз бvр л байна даа гээд Эрдэнэ дvрлэгэр нvдээр харахад Гэрэл өөрийн эрхгvй инээмсэглэв.

Чухам энэ vедээ Гэрэл өөрийн байдлыг ойлгон жолоогvй болсон сэтгэлээ хямгадан эргэж Довчингийн орсон vvд рvv явлаа. Явж байхад нь араас нь vлэмж их хvч угзран vvдээр орохдоо эргэж харснаар барахгvй, инээмсэглэв. Гэтэл Эрдэнэ огт ажиггvй ажлаа хийж байсан нь Гэрэлийн сэтгэлийг гомдоовч, дахин харахсан, ярихсан гэдэг сэтгэлийг нь улам оргилуулав.

Гэрэлийг байшинд ороход ширээний хоёр талд суусан Довчин Итгэлт хоёр ярьж байлаа.

– Би  мөн таны алдрыг сонсож байсан гэж Довчин хэлэв

– Итгэлт бид хоёр хуучин тvнш, дөрвөн жил арьс ширний том наймаа хийж байгаа юм даа. Хатуу гартай боловч буянтай хvн гэж Далай хэлээд зальтай нvдээ анийлган хоолойдоо тог тог инээв

– Дөрвөн жил энэ Далайд идvvлж байгаа хvн дээ гээд Итгэлт өргөн тайван бөгөөд дотуур ёжтой инээв

– Хай таньсан хvн яаж тэгж ярьж болно гээд ширээн дээрх хундаганд архи аягалан энэ архи өмнө газрын сайн архи шvv гэв

– Хойт газрын ус гомдолгvй нэмсэн биз дээ? гээд Итгэлт өмнөх хоолноос савхдан идэв

– Бид хоёрт арай ч vгvй байлгvй дээ гэж Довчин бардам бөгөөд ихэмсэг хэлэв

– Тэр ёсоор  vнэн. Буянтай хvнийг хуурвал, буян байхгvй болно шvv гэв. Далай хошуугаа цорвойлгон, толгойгоо санжигнуулан vлэмж итгэлтэй хэлэв.

– Зааныг хаяж, заан болдог гэгчээр харин их болох юм биш шvv гэж Итгэлтийн хэлснийг Далай ойлгосонгvй бололтой «тийм ээ, тиймээ» гэж бөхөлзөв.

Гэрэл торго авчруулан vзэв. Гэвч тvvний сэтгэлд гадаа ажил хийж байгаа ханхар эрийн дvр улам бvр тодрон ямар ч сонирхол байсангvй. Эхлээд хvvхэн тэр эрийг бодлоосоо зайлуулах гэж хичээсэн боловч чадахгvй ч vгvй гэдэг нь мөч өнгөрөх тутам их болох боловч одоохондоо хараахан бууж өгөхгvй л байлаа. Далай «өмнө газрын мяндас, тусгай нэхсэн хээ, өөр пvvсэнд байхгvй» гэх зэргээр vг шилэн магтавч Гэрэлийн сэтгэлд таарч тохирох торго байсангvй.

— Шушмаа чи битгий дvрсгvйтээд бай. Хvvхэд боловч vvнийг бодож чадна гээд Эрдэнэ Шушмааг дагуулан орж ирээд шууд сампин авч цохив. Тvvний таван хуруу хөдөлж байх нь vнэхээр бахдам бөгөөд гайхмашиг ажээ.

– Ёстой л Жамъян гvний сампин байна даа. Тэр хурууг нь гэж Довчин мэдэмхийрэн магтана.

– Миний баруун гар даа гэж Итгэлт хөндий дуугаар ам нийлэн онгирон хэлэв.

– Ийм л байна даа. Шушмаа минь гээд Эрдэнэ сампингаа тавив

– Тийм ээ, тиймээ гэж Шушмаа уцаарлангуй хэлэв

– За Эрдэнэ юу болов?

– Өгч аваад гvйцлээ. Харин энэ Шушмаа гурван янчаан хэдэн мөнгө шомбодох гэж байхгvй юу гээд Эрдэнэ инээмсэглэв

– Шушмаа минь хvнээ олсонгvй дээ гэж Итгэлт хэлээд маш баяртай хангалуун тас тас инээв

Гэрэл хулгай нvдээр байн байн Эрдэнийг харан, гартаа байгаа торгонд ямар ч анхаарал тавьж чадахгvй ажээ.

– Эхнээр, сэтгэлд чинь тохирох юм байна уу?

– Yvнийг л авдаг юм билvv дээ гээд Гэрэл барьж байгаа торгон дээрээ тогтов.

– Далай, нэг авдар танзуур авна шvv. Авчруул гэж Итгэлт хэлээд Эрдэнэд хандаж

– За наашаа сууж уу ид гэв

– Гэрэл нөхөртөө ойртон сууж Итгэлт, Эрдэнэ хоёрыг гэртээ урь гэж шивэгнэв.

– Та миний өчvvхэн гэрт маргааш орой морилон гийгvvлэх ажаамуу гэхэд нь

– Бас таны баруун гарыг гээд Гэрэл зовомтгой инээмсэглэв

– Бид хоёр маргааш хvрээ Юндэнгийнд уригдсан билээ.

– Биднийг бас урилаа гэсэн биз дээ? гэж Гэрэл огцом бөгөөд баяртай асуув

– Тийм ээ, эхнэрээ

– За тэгвэл маргааш уулзана гэж Довчин хэлээд босов. Довчин эхнэрийн хамт явахдаа «Далай чи энэ торго, бас дөрвөн жин мэглvv, гурван жин уужаанпий, хоёр жин ганзай аваачаад өгөөрэй» гэв.

Тэднийг гарснаас хойш Итгэлт хэсэг зуур дуугvй сууснаа Эрдэнэд хандан «хатны мэлмий чамаас Галсангийн уургын хээр морь хөөж байгаа юм шиг огт салахгvй байхыг ажив уу?» гэж Далайд ойлгуулахгvй хэмээн тvргэн хэлэв.

– Бvv мэд, огт ажигласангvй гэж Эрдэнэ юм идэх зуураа ажиггvй хэлэв.

– Аятайхан согоо байна шvv, дамшиг чинь гээд Итгэлт жоготой бөгөөд гижиг нь хvрсэн бололтой инээв. Нэг авдар танзуур оруулж ирээд тавихад Итгэлт нэгийг авч vзсэнээ «чулуу шиг хатсан золиг шив дээ» гээд Далай руу харав.

– Хатаагvй, тийм ёс хаана байна

– Yзэхгvй юу?

Хятад авч vзээд уг танзуур бол хатсан биш, харин шоюv тосны онцгой чанар гэх зэрэг тvмэн юм ярьж тайлбарлах гэсэн боловч тvvнийг сонсох хvн, тэр тусмаа vнэмших хvн байсангvй.

– Чи энэ  чулуу шиг эдээрээ жинс хийгээд зарвал одоо vед хар ялаа шиг олон болж байгаа ван, бэйл, бэйс, гvнгvvд vнэтэй авах байсан даа гээд Итгэлт ха ха хэмээн их л хөгжилтэй инээхэд Эрдэнэ ч инээв.

Итгэлт танзуурыг хямд vнээр авлаа. Ингээд тэр хоёр явжээ. Маргааш өглөө нь Итгэлт Эрдэнийг дагуулан Богдод мөргөхөөр явав. Тэр хоёр явсаар Богдын гол лавранд очвол өдий төдий мөргөлчин байв.

– Өнөөдөр дээдэс төрийн чухал албатай учраас мутрын адис өгөхгvй. Сунтгаар өгнө. Тавин лангаас дээш жиндаг өргөж мутраас адис хvртэх мөргөлчид маргааш ирцгээ гэж давхар хиазтай улаан торгон дээлтэй бvдvvн тарган мал унжирсан дуугар зарлав.

– Итгэлт гуай та мутраас адис хvртэнэ биз дээ гэж Эрдэнэ шивэгнэн асуухад Итгэлт нvдээ жартайлган лам руу харснаа

– Сvжиглэж чадвал адилхан. Хоёул сунтгаас л хvртэж орхиё гээд хятад янчаан, орос маниад, цаас хагартал нь чихсэн тvрийвчээ гаргаж луутай янчаан нэгийг аваад бусдыг нь суга руугаа өвөртлөн гаднаас нь хэд дахин зөөлөн дарлаа.

Эрдэнэ өврөө уудалж Итгэлтийн өгсөн зургаан янчааны нэгийг авч чанга атгаад урагшлав. Сунтгийн vзvvр барьсан хөгшин лам мөнгө, хадаг цуглуулах гуулин цар барьсан залуу ламыг дагуулан гарч ирэхэд мөргөлчид тэр зvг тэмvvлэв. Мань хоёр хэсэг зогсож байснаа урагш чихэлдэн хөдлөв. Итгэлт янчаанаа мөнгө овоолсон царан дээр тавиад, сунтгийн vзvvрээс адис авлаа. Эрдэнэ гартаа атгасан янчаанаа царан дээр тавих гээд алгаа дэлгэтэл гарт нь наалдсан янчаан нь унасангvйд лам өргөл барьцаас нь авчихна гэж сэжиглэсэн бололтой тавгаа тvргэн зайлуулав. Гэтэл Эрдэнийн янчаан газар хангинан унахад тvмэн нөхөөс болсон уранхай хувцастай, хөө шиг хар царайтай хvvхэн шvvрэн аваад олны дундуур усанд яваа засаг шиг мурилзан алга болжээ. Эрдэнэ өврөөсөө дахин нэг янчаан авч тавган дээр тавихад лам гараас нь салахгvй ширтэж байв. Ингээд тэр хоёр мордоод буцаж явтал  өмнө нь явсан хоёр морьтой хvний нэг нь:

– Сунтгийн нөгөө vзvvр Богдын эрх тогорууны хөлөөс уяатай байдаг юм гэдэг vнэн болов уу? Гэхэд нөгөөдөх нь

– Битгий донгос, дээдсийн мутарт байдаг юм гэнэ билээ. Алдас болно гэлээ

– Та vзээгvй шvv дээ гээд нэг нь чанга инээв. Итгэлт энэ бvх яриаг огт сонсоогvй юм шиг хажуу тийшээ алсыг харан явжээ.

– За ингээд Богд гэгээний алтан мутраас арван хоёр дахь удаагаа адис хvртлээ гэж хэлэв.

Эрдэнэ ч биелсэн бурхан Богд Жавзандамба хутагтаас адил хvртсэндээ цаглашгvй баярлаж явсан болохоор тэр хоёр хvний яриаг сэтгэлдээ жигшин зэмлэж явлаа. Тэр орой Итгэлт Эрдэнэ хоёр хотын нэртэй баян хvрээ Юндэн гэгч айлд очив. Итгэлтийг зориуд урихдаа Юндэн олон жил наймаа арилжаа хийж танилцсан Луу Гvний баянд гайхуулах гэж хятад тогооч хөлслөн нарийн хоол хийж их л хөл болжээ.

– Эрдэнэ минь хvрээнийхэн айхтар шооч шvv. Нэр бодож юм бvхнийг нь хэзээ ёзооны vзэж мэдсэн юм шиг байна. Миний хэлсэн бvхнийг анхаарч, эрчийг нь чангалж байгаарай гэж замдаа Итгэлт захилаа.

– Тэр Юндэн чинь баян хvн vv? гэж Эрдэнэ сонирхон асуув

– Юу шалих вэ? нэг муу дамын панзчин

Итгэлт өнгөрсөн жил Юндэнтэй танилцан наймаа хийсэн. Гэхдээ тvvнийг бусдын гар харж хийсэн эзэн, хэрэглэх хvн хоёрын хооронд зусардан долдойдсон наймаачин гэж vзээд тоогоогvй учраас «нэг муу дамын панзчин» гэсэн Итгэлийн vгэнд нь юм vзсэнээ гайхуулсан өнгө, Юндэн доромжилсон өнгөтэй холилдон гарлаа.

Мань хоёрыг ороход бараг л бvх зочид цуглараад хvлээж байв. Зургаан ханатай гэрт битvv хивс дэвсээд хашин өнгөтэй ширээнvvдийг хоёр талаар нь тавьжээ. Ороход халуун ганзайн хурц vнэр айргийн исгэлэн vнэр, хятад дvнсэн тамхины нялуун vнэр холилдон ханхалж байлаа. Итгэлт хиймэл ихэмсэг байдлаар бvгдтэй мэндэлж, баруун талын эхний суудал дээр суухад өмнө нь хөл хvргэхгvй бөгтөр иргийн ууц тавив. Итгэлтийн доод талд цэргийн яамны тvшмэл Чулуун гэгч ширэвгэр хар сахалтай хvн эхнэрийн хамт суужээ. Тvvний доод талд зvvн хvрээний лам Аюуш гэгч жин арилжаа хослуулан хийдэг хvн суужээ. Дараа нь Эрдэнэ суужээ. Зvvн талын эхэнд яамны тvшмэл Довчин бэйс, тvvний доор өндөр биетэй, хурц тод нvдтэй, Даржаа баатар, алтанд дарагдсан Гэрэл нар суужээ. Юуны өмнө танилцаж, тамхи солилцон цай ууцгаав. Дараа нь архи барьж Итгэлт ууц таллав. Энэ бvхэн нь Итгэлтийн мэдэх юм байсан болохоор ямар ч өөр гаргасангvй.

 Гэтэл янз бvрийн хvйтэн зууш, далайн ногоо, дvvпvv, мөөг зэрэг олон хачиртай хуурга, шөл цувран ирлээ. Огтолсон хурууд шиг дөрвөлжин цагаан юмтай таваг хоол өмнө нь тавихад Итгэлт тvvнийг ажиглан харснаа «Эрдэнэ нөгөө Бээжингийн өндөр дэнд бид хоёрын иддэг хоол байх аа» гэж асуув.

– Адилхан л юм байна гэж Эрдэнэ инээмсэглэв

Бээжин мээжингvй тэнэчихсэн эд байна гэж гэрийн зээн урам нь хугаран бодов.

– Yvнийг чинь Нанжин хотын зээлийн гуанзанд идсэн байхаа гэж бас нэг хоолыг амсаж vзмэгц Итгэлтийн хэлэхэд Эрдэнэ «тийм байхаа» гэж нам дуугар хариулав. Бас Нанжин орчихсон байх нь гэж бодоод гэрийн эзэнд атаархах сэтгэл төрөв. Удсангvй хvмvvс сайхан улаан зээрд болж, дуу хуур дараалан ирэхэд «уяхан замбутивийн нар»-ыг Эрдэнэ дөрвөн давхар шуранхайлж байгаад дуулсан чинь бvгд магтан шагшив.

– – Жан мин-гийн лимбэ шиг хоолойтой хvн юм гэж Чулууныг хэлэхэд Итгэлт Жан мин гэж юу байдгийг огт сонсоогvй боловч «яг тийм шvv. Та ёстой нэг онож хэллээ» гээд нарийхан дуугаар инээв.

– Цээлхэн яруу хоолойтой хvн байна гэж Даржаа баатар хэлэв.

Энэ хvн хар цэрэгтэй гарамгай байлдаж баатар цол гvн зэрэг шагнагдаад одоо богдын торгон цэргийн сумангийн даргын албыг хааж байгаа юм. Даржаа баатар байлдаж явснаа ярих дуртай, зай л гарвал «бид Богдын авралаар» гээд эхэлдэг юм.

 Бид Богдын авралаар хар цэрэг рvv цавчлаад ороход ёстой л сэлэм гялс, толгой бөндгөс гэж байж билээ. Би буудаад байсан зургаан хар цэрэг рvv дайрч ороод бvгдийг нь хядаад зэр зэвсгийг нь мориндоо ачиж аваад л ирж байсан юм даа. Гурван улсын гэрээ байгуулагдаагvй бол бид Богдын авралаар өдийд өвөр монголыг өнгөрөөд, хэрмийн цаана цавчилдаж байх юмсан гэж Даржаагийн хэлэхэд Довчин vлэмж хөгжvvн инээмсэглэснээ:

– Дэмий юм ярих тусгvй. Гэрээ байгуулаагvй бол баатар цагаан хаан бидэнд зэвсэг өгөхөө болиод, бид дарагдаж улс гэр сөнөхөд хvрнэ гэлээ

– Тийм биш. Бидний бичиг цэргийн тvшмэдийн олонхи нь тэгж бодохгvй байгаа. Та нар бод, бидний монгол олон аймаг бvгдээрээ нэгдэж бvрэн эрх бvхий улс төрийг байгуулан тогтоож эд хөрөнгө хvчин чадал хvрэлцэхгvй гачигдан дутагдаж мохсон зvйл огтгvй, харин хар цэрэгтэй эсэргvvцэн тулж хvчирхэн дийлж харьяат газар орныг бvрэн хамгаалж чадсаар байна. Гэтэл нэгэн угсаа төрлийн өвөр монгол орон чуулган хошууг гадаад улсын харъяат аймаг муж, албат боол болгон өгч яаж болох билээ гэж Чулуун хэлэв.

– Чухам vнэн. Өвгөд дээдсийн онгон нутгийг хvний газар гэсэн булай бичигт гарын vсэг зурсан хvн бол өчvvхэн хэргэмээс vе улирах нэрээ худалдсан дамшиг гэж Даржаа баатар хорсолтой хэлэв.

– Та нар төрийн бодлогын нарийн учрыг мэдэхгvй байна. Гэрээ байгуулах нь тvмэн зөв гэж дээдэс болгоон таалсан юм шvv. Та нарт дээдсийг  шvvмжлэн хэлэлцэх ёс байхгvй гэж Довчин ширэв татав.

– Та нар шиг өнөөдрийн өөхнөөс улс төрийг худалдахаас буцахгvй амьтад л дээдсийн толгойг эргvvлж байгаад тэр новшийн гэрээг байгуулж, тvмэн балаг тарьсан хэрэг гэж Даржаа баатар хэлээд Довчин руу ганц хуруугаар чичин дайрав.

– Даржаа чи өчvvхэн гавьяандаа эрдээд дэндэж байна. Эртэн баатар ган жадаар дийлээгvй юмыг эрдэмтэй мэргэд хулсан бийрээр дийлнэ гэсэн vг юм шvv гэж Довчин хэдэн жилийн өмнө цахар хуурчаас сонссон vгээ хэлж орхив.

– Муу сайн төрийн худалдаачин гэж хашгираад сvрхий согтсон Даржаа нударгаа шамлав

– Төрийн төлөө оготно гэж та нар яах нь вэ. За одоо дуу барьцгаая гээд Гэрэл хөгжилтэй инээснээ Эрдэнийн дууг сонсмоор байна гэж Эрдэнэ рvv харан урт соромсогтой нvдээ цавчлав.

Довчин Даржаа хоёрын хэрvvл зогсож Эрдэнэ өвгөн шувуу гэдэг дууг дуулав. Дахин нэг таваг хоол авчирч өгөхөд Итгэлт амсаж vзсэнээ «Эрдэнэ, нөгөө Чинан хотын их асарт идсэн хоол мөн байна» гэлээ. Энэ Итгэлт саяхан баяжсан юм гэдэг. Лав намайг давж байх шиг. Хэдийдээ ийм их газар явав гэж дээ. Юу ч гэсэн сорьж vзье гэж бодоод гэрийн эзэн гарлаа. Гэрэл гуйж Эрдэнийг дуулуулсан нь зөвхөн тvvний сайхан хоолойг сонсьё гэсэн хvсэл биш билээ. Энэ бvдvvн гэзэгтэй өтгөн хөмсөг өргөн магнайтай бор хар хvн нvдэнд нь туссанаас хойш өдрийн бодол шөнийн зvvд нь болжээ. Эхнэр хvний хvнд чимэглэл найранд удаан суухад хамгийн адгийн там байдаг. Гэтэл өнөөдөр Гэрэлд тийм биш байв. Эрдэнийг харах бvр шинэ шинэ гоё зvйл нvдэнд нь тусах ажээ.

 Гэрэл босож Эрдэнийн дэргэд ирж суугаад «та дуул л даа, гайгvй шvv дээ» гэж шалсаар байгаад дахин хоёр дуу дуулуулав.

– Би сvрхий согтлоо. Бас толгой баахан өвдөж байна гээд Гэрэл босов.

– Би хамт явъя гээд Довчин босов

– Чи сууж бай гээд Довчинг хvйтэн нvдээр ширэвснээ Эрдэнэд хандаж

– Та намайг салхинд гаргаад өгөөч гэж нvдээрээ тоглон инээмсэглэн хэлэв.

«чи сууж бай» гэж Довчинд хэлэхэд Гэрэлийг харсан хvн барс шиг догшин хvvхэн бололтой гэж бодож байсан бол «та намайг салхинд гаргаад өгөөч» гэж Эрдэнээс гуйхад нь Гэрэлийн нvvрэнд эмэгтэй хvний арчаагvй зөөлөн сэтгэл тодорч байлаа. Эрдэнэ яахаа мэдэхгvй гайхан байтал Итгэлт нvдээрээ гарах дохио өгөв. Залуу эхнэрийнхээ хэлснийг тэнгэрийн зарлиг гэж боддог Довчин ч эхнэрийг нь салхинд гаргаж өгөхийг хvсэв.

 Эрдэнэ дуугvй босоод гарахад Гэрэл хvvхэн дагаж гарлаа.

– Сайхан шөнө өө гэж Гэрэл хэлээд Эрдэнэ өөд харлаа

– Утаа нь хамар хорсгоод олигтой юм алга

– Тэр ч тэнгэрийн буруу биш. Хvрээний буруу шvv дээ гээд Гэрэл инээв.

Ямар айхтар vгтэй хvvхэн бэ. Цэц булаалдах юм бол би савыг чинь хоосон буцаахгvй шvv гэж Эрдэнэ бодоод ёжтой инээмсэглэснээ «таныг утаан дээр нь сууж байгаад шөнийг нь гайхаж байгааг мэдсэнгvй»  гэлээ. Гэрэл ойртож очоод зогсоход нь Эрдэнэ vл мэдэг зайлав.

– Толгой эргээд байна. Би бусад хvнтэй адил хvн хаздаггvй. Битгий ай гээд Гэрэл найган Эрдэнээс тvшин авлаа.

Ямар галзуу хvvхэн бэ. Аль ийм их согтсон юм уу гэж Эрдэнэ бодов. Гэрэл толгойнхоо хэрэглэлээр Эрдэнийг улам шахан налав.

– Та их согтож шvv

– Би их согтож гэж vv. Хацраас минь гал бутраад байна. Та бариад vз л дээ

– Зvгээр, зvгээр

– Гар чинь хvйтэн байх бариад өгөөч гэж Гэрэлийг хэлэхэд тvvний дуунд vнэн сэтгэлийн арчаагvй гуйлтын өнгө ил байв.

Эрдэнэ өөрөө бvрэн ухамсаргvй бөгөөд эрс цочмогоор Гэрэлийн хацрыг барилаа. Гэрэлийн сэтгэл дуулж, тэр аялгуу нь нvvрэнд нь бадран баяртаа согтуурч байлаа. Гэрэл угаас архи уудаггvй боловч өнөө орой хоёр хундага архи ууж vнэхээр ч сvрхий согтжээ. Эрдэнийн гар хацар дээр нь байхад чанга ч амьсгалж чадахгvй байв. Ингээд хэдэн жил ч зогсож болмоор санагдаж байтал гар хацраас нь салахад урт гэгчийн санаа алдав.

– За оръё гэж Эрдэнэ огцом хөндий дуугаар хэлэхэд Гэрэл толгой сэгсрэв.

Гэрэл эмэгтэй хvний хийж чадах бvхнийг хир хэмжээнээс нь хэтрvvлж байгаад хийсэн билээ. Гэвч Эрдэнийн хатуу хатан сэтгэлийг эвдэж зvрхэнд нь орж чадсангvйдээ дахиад яахаа ч мэдэхгvй дэмий л газар шагайн санаа алдав. Энэ vед галын гэрээс гэрийн эзний ярих дуу сонсогдов.

– Тэр уушгинаас хvртэл хийж орхи. Тэгээд хаа идсэн гэж залахыг нь сонсьё гээд инээхэд «болно болно» гэж муу монгол хэлтэй хятад хvн хариулав.

Эрдэнэ энэ vгийг тодорхой сонсож бvх учрыг мэдлээ. Харин Гэрэлийн чихэнд хэдгэний дуу шиг дvнгэнэн сонсогджээ.

– Орьё гээд Эрдэнэ гэрийн зvг явахад Гэрэл хойноос нь санаа алдан гомдолтой харсаар гэлдрэв.

Эрдэнэ Гэрэл хоёрыг орсноос хойш удсан ч vгvй шинэ хоол ирлээ.

– Энэ хоолыг манжийн хаан их таалж байсан гэдэг. Энэ бол гойд амттай юм шиг санагддаг. Бодвол нөгөө vхэр, чихрийн амт, мэддэггvй гэдэг болж байгаа хэрэг байх даа гэж гэрийн эзэн хэлээд хошуугаа мурилзуулан инээж Итгэлт өөд харлаа. Тvvний зальтай бөгөөд дээрэнгvй нvдэнд «одоо юу гэж галладаг бол, гууль чинь цухуйх цаг болсон» гэсэн шоолол доромжлолын тодорхой туяа багтан ядан байгааг Эрдэнэ харжээ.

Итгэлт ихэмсгээр савх авч хоолноос амандаа хийж удаан зажилснаа «Бээжингийн Буянтын пvvсэнд идсэн хоол шив дээ» гээд Эрдэнэ рvv харлаа.

Юндэнгийн хөх инээд хvрч, эхнэр рvv хараад «Итгэлт ч олон газар явсан хvн юм аа» гэлээ.

— Итгэлтээ чи согтоод андуурч байна. Чи бид хоёр огт идэж vзээгvй хоол байна гэж Эрдэнийн хэлэхэд Итгэлт зарц руугаа гайхан харлаа. Итгэлт хэрэг биш болоод давслалт нь хэтэрснийг Эрдэнийн харцнаас олж харснаа барахгvй гэрийн эзэн өөрийг нь урхидан аваад бахархан баярлаж байгааг мэджээ.

– Нээрэн тийм бололтой. Согтож орхиод алт, гууль хоёрыг ялгахаа больж байна гэлээ.

– Манжийн хааны л дуртай хоол гэдэг юм гэж гэрийн эзэн давтан хэлэв.

– Хятад тогооч гэнэн хvнийг юугаар ч хуурч чадна гэж Эрдэнэ хэлээд өмнөх тавагтай хоолыг тvлхэж орхив.

Гэрийн эзний урам нь хугарснаар барахгvй царай нь улайв. Энэ бvхнийг хараад Итгэлт учрыг нь бvрэн ойлгож ухаантай сэргэлэн зарцдаа бахархаж тэсгэлгvй баярлав. Тэгээд давалтаа улам давсалж, амттай болгох гэж «тэр тогооч олон хоол хийдэг хvн болох гэж л таныг давж орхисон бололтой» гээд савхаа ширээн дээр тавьжээ.

Хага базуулсан Юндэн хариу юу ч дуугарч чадсангvй минчийтэл улайгаад, хоолойнхоо товчийг тайлав. Гэрийн дотор хэсэг зуур нам гvн болов. Энэ нам гvмийн дотор Итгэлт шиг баярласан, Гэрэл шиг гомдсон, Даржаа шиг уурласан, гэрийн эзэн шиг ичсэн хvн байсангvй.

— Ер нь та нар олон аавын хvv цус урсгаж баймааж байгуулсан улстөрийг минь худалдаж орхиод гэмгvй хvн шиг гэлбэлзэж байна гэнээ гэж Даржаа бvдvvн боргил дуугаар гэнэт хашгирав.

— Мэргэдийн явдлыг мэргэд хэлэлцэнэ. Бид бичиг цэргийн тvшмэд, амьтныг жаргуулавч бурхны хувилгаан, тvмэн наст богд Жавзандамба нэгэнт хамт шийдсэн хэргийг гэж Довчин хvйтэн бөгөөд тайван дуугаар хэлтэл тэвчээр нь барагдсан Даржаа «дуугаа аяд. Бvv донгос» гээд царай нь хvрэн болон босов. Хэрэв гаднаас Богдын шадар сойвон Данигай орж ирээгvй бол Даржаа баатар Дvвчинг салам болтол нvдэж орхих байсан нь дамжиггvй.

– Дээдэс өнөөдөр ширнэн жонон вантай сархад зооглож, би ч бас хамт суусаар оройтож орхилоо гээд сойвон бvгдтэй ихэмсгээр мэндлээд суув.

– Төрийн чухал албатай гэсэн биш билvv гэж Эрдэнийн дотор санагдаад сунтгаас адис авсан нь бодогдов.

Сойвон архи уух зуур дээдэс, тэр ноёныг хатнаа соль, тэр ванд  тvvний хvvхдийг авч өг, тэр гvнг тvvнийг хатнаа болгож ав, гэж зарлиг болсон, тvvнд тийм зэрэг шагнасан гээд л богдын ордонд болсон сvvлийн шинэ сониныг ярилаа. Шөнө орой болсон хойно Итгэлт Эрдэнэ хоёрыг явахад Гэрэл нөхрийнхөө чихэнд vг хэлэв.

– Та хоёр маргааш манай гэрт гийгvvлэн очихыг урьж байна гэж Довчин худал инээн хэлэв.

– Бид өглөө эрт буцах болохоор энэ удаа чадахгvй болох байх. Гэвч уулзах удаа нэг биш гэж би итгэж байна гэж Итгэл бөхөлзөн дохилзон хэлэв.

Арга нь барагдсан Гэрэлийн нvдэнд нулимс бvрхэн хоцров. Гэрэлийн сэтгэлд арван тавны сар шиг тодорсон Эрдэнэ од шиг харваад өнгөрсөнд дотор нь хар манагаар бvрхэгдсэн нvдэндээ харагдсан бvхнийг ялангуяа Довчинг vнсэн товрог болгомоор санагдаж байв. Эрдэнэ энэ хvvхний өдрийн бодол, шөнийг зvvдийг эзэлж, хорвоо дээр Эрдэнэ гэдэг хvн байгаа шvv дээ гэж бодон сэтгэлээ баясгаж байв. Гэвч хэдхэн сарын дараа Эрдэнэ өөрөө хvрээд ирэхийг Гэрэл хvvхэн яаж мэдэх билээ. Замдаа Итгэл Эрдэнэд хотын онгиргоон баяныг чадсандаа бахархан яриад «чамгvй бол ч нуруугаа тавиулах байсан шvv сvрхий дамшиг юм даа» гэж хэлжээ.

Гурав улсын гэрээний тухайд бол энэ хоёрын санал зөрж байв. Юу ч гэсэн энэ гэрээ хятадаас холдож, оростой ойртоход тус болно гэж Итгэлт vзэж байсан бол Эрдэнийн сэтгэлд «танай улс чинь улс биш. Цагаан хаан танайд тоглоомын улс байгуулаад, одоо тvvнээ хятадтай хуваан идэх гэж байна» гэж хэлсэн алиа Петрийн vг санагдан гурван улсын гэрээ бол монголыг хуваах гэсэн хар бодлын баталгаа гэж боджээ.

 

 

XXIII

Гудамжны захаар барахгvй дуганы vvдний чулуун шал, паалан дээврийн завсраар лууль цухуйж хааяагvй хавар довтлон ирлээ. Бvх ертөнцийг өөрчлөн шинэчилж чадсан хавар Бат, Хонгор хоёрын амьдралд шинэ зvйл өгч чадсангvй. Хэмжээтэй хоол цай, бvдэг дэнгийн гэрэл, унших ном тvлээ хөрөөдөж хагалах ажил, өдрийн хурал цөм л нэг хөг хэмжээгээр vргэлжлэн байв. Гэвч ламын шавь нар сvv тараг авчирч өгөвч тvvнээс мань хоёрт ховорхон олддог байв.

Харин Цамбынд буюу Чимэг хvvхнийд хувин хувингаар зөөж өгөх ажил хоёр хvvхдэд нэмэгджээ. Хоёр хvvхдийн аль нь ч Цамбынд очих дургvй. Учир нь юу ч өгөхгvйгээс гадна элдвээр оролддог. Нэг удаа Хонгор хувин тараг сvv, тавагтай өрөм аваачиж өгөхөд Цамба нэг ламтай шатар тоглож байснаа болиод очсон юмыг нь амтархан идэх зуур «чи цавын будаа идэх vv, цавуутай толгой тэврэх vv?» гэж асуув. Учир нь олдохгvй асуултанд зэвvv нь хvрсэн Хонгор эгдvvтэй дуугаар «мэдэхгvй» гэлээ.

Цамба зангидсан гарын хиртэй мөсөн чихэр гаргаж «чамайг хариулбал vvнийг өгнө» гэхэд нь Хонгор бvх юмыг мартаж «цавуутай толгой тэврэнэ» гэсэн чинь хоёр лам учир тоймгvй хөхөрч байснаа «цавуутай толгой тэврэх хэрэгслийг нь vзье» гэж хэлээд барьж авч баахан доромжлоод жижигхэн мөсөн чихэр өгөв. Хонгор чихрийг нь шидэж «та нараас заавал хонзонгоо авна даа» гээд гvйн гарчээ. Гэртээ ирээд бvх доромжлуулснаа Батад уйлан ярьж «Цамбаас өшөөгөө заавал авна» гэж шvдээн зуун хэлжээ.

Харин хоёр хvvхдийн хэн нь ч гэсэн Чимэгийнд юм хvргэх өгөхдөө баярладаг байлаа. Хоёр хvvхэн хvvхдvvдийг өхөөрдөж чихэр боов өгдөг. Нутаг орон төрөл төрөгсдийн нь тухай яриулдаг. Урагдсан хагарсныг нь оёж нөхөж өгдөг байв. Хоёр хvvхдээр vлгэр яриулж, хамтран шагай тоглож байгаад явахад нь багш «хангинавал намайг ажил хийлгэсэн гэж хэлээрэй» гэж Чимэг хэлдэг байв.

Ялангуяа Цэцэг хvvхдvvдтэй шагай тоглож, оньсого таалцахдаа их дуртай бөгөөд ингэж байхдаа хорвоогийн гутамшигт амьдралыг мартаж, сэтгэл нь сэргэдэг байв. Багш лам нь Чимэгийнд очдог, эсэхий хоёр хvvхэд мэддэггvй байв. Гэхдээ багш нь шавь нарынхаа өгсөн сvv, тараг, тос махнаас эхлээд торго дурдан, мөнгө янчаанаа хайр найргvй өгдгийг бvрэн мэддэг байв.

– Яагаад багш танд ингэж юмаа харамнахгvй өгдөг юм бэ? гэж Хонгор нэгэн өдөр асуухад Чимэг инээмсэглэх мэт болоод Хонгорын толгойг илж «миний багш юм» гэж хариулав.

– Багш бид хоёрт юу ч өгдөггvй шvv дээ гэж Бат хэлэв

– Аавын өгсөн хоолыг ч өгдөггvй гэж Хонгор гомдолтойгоор нэмж хэлэв

Нэгэн удаа хоёр хvvхэд Чимэгийнд хонины мах авчирч өгөхөд тэнд Тvгжилтэй дайралдав.

– Тvгжил чи баярхаад л байдаг. Энэ хоёр хvvхдэд танзуурын мөнгө өг л дөө гэж Цэцэг хэлэв.

– Шалдан банди нарт юм өгөөд яадаг юм

– Бид хоёр шалдан банди юмуу?  гэж Хонгор хашгирав

– Омогтой зулбасга вэ? дэмийртэл чинь алгадаж орхино шvv

– Ах нь мөнгөө харамнахдаа тэгж байгаа юм гээд Чимэгийг тас тас инээхэд Цэцэг ч хөгжилтэй инээв

– Бид хоёр vvнээс гуйх биш дээ гээд Хонгорыг гарахад Бат дагаж гарлаа

– Энэ цор цор гээд байгаа банди чинь юун банди вэ? гэж Тvгжил ихэмсэг дуугаар тоомжиргvй асуув.

– Луу Гvний баян Итгэлтийн хvv. Yнэндээ ч чамаас гуйхгvй хvн гэж Чимэг, Тvгжилийг доромжилсон дуугаар хэлэв. Зуны дунд сарын эхээр Эрдэнэ хоёр морь хөтлөн ирж хvvхдvvдийг хөдөөлvvлэхээр авч явах гэлээ.

– Нэгэнт л номын хvрд эргvvлэх гэсэн хойно, гурван жилийн дотор хvрээнээс гаргахгvй гэж багш нь хэлээд хоёр хvvхэд дагаж уйлж унжин Эрдэнэ урамгvй буцжээ.

Харин багш нь өөрөө хөдөөлөх гээд сар гаруй явжээ. Хоёр хvvхэд хэмжиж өгсөн юмыг нь хэдхэн өдрийн дотор идээд Чимэгийн хоолыг бууддаг болов. Бас багшийн хамаг юм байдаг байшингийн цонхыг эвдэн орж, тоолж орхисон дугуйн нь захыг өдөржин мэрдэг байв. Борцноос нь хэдэн гозгорыг авч чанан иджээ. Нэг мэдэхэд багш ирэх болж, мэрсэн дугуй, авсан борцоо яаж аргалах тухай бодолд орлоо.

– Хэдэн хулгана алж, авдар дотор хийе. Боовыг нь хулгана л мэрсэн биз гэж Хонгор баяртай хэлэв.

– Догь арга, бvр баастай нь хийнэ шvv. Харин борцыг нь яах вэ?

– Тэр амархан. Томыг нь зvсэж хуваагаад тоогий нь гvйцээж орхиё. Тэгвэл багш мэдэхгvй.

Хоёр хvvхэд олсон аргадаа баярлаж, хэдэн хулгана алж, бас нилээд баас цуглуулан боовны авдарт хийв. Хэдэн том борцыг нь хувааж тоог гvйцээв.

– Одоо ч дажгvй гэж сэтгэл амран хөгжилдөв. Гэвч багш нь гэнэн хоёр хvvхдэд хуурагдах хvн биш шvv дээ. Нэг өглөө тоглож байтал vvд нь дуугарч Зая гэгээн орж ирлээ. Хиазтай захтай цоо шинэ улаан торгон дээлтэй монхор цагаан тэр хvvхэд мань хоёртой чулуу овоолон харваж эхлэв.

Зая гэгээн мань хоёроос хэд ах боловч чадал хvч дорой, бие бялдар бага байв. Гэвч тvvний яриа нь гэнэн хоёр хvvхдэд ихэд гайхагдав.

– Та хоёр цавын будаа идэх vv, цавуутай толгой тэврэх vv гэж гэгээн ихэмсэг бөгөөд мэдэмхий асуухад Хонгор инээмсэглэв.

Хонгорын сэтгэлд Цамбын асуусан vг,, өөрийн хариул, доромжлуулсан зэрэг нь бодогдов.

– Юу гэж байгаа юм бэ? гэж Бат сонирхон асуув

– Мэдэхгvй гэж vv гээд Зая нялхаараа байгаа хоёр жаалыг шоолж инээв.

– Цавын будаа иднэ гэдэг чинь лам болно гэсэн vг. Цавуутай толгой тэвэрнэ гэвэл эхнэр авна гэсэн vг гэж гэгээн их л мэдэмхий хэлжээ.

Yнэхээр ч гэгээн vлэмж юм мэддэг ажээ. Лам нарын банди шуумрын ёс, авгай хvvхний явдлын нарийн нууц зvйлийг ярьж өгөхөд Хонгор Бат хоёр нvдээ бvлтийлгэн сонсоод багш нь Цамбатай яаж байдгийг хариу сонин болгон ярив.

– Цамбыг зvгээр банди гэж манай хамба ярьдаг юм. Ер нь сайн банди чинь есөн шуумагтай байдаг. Манай хамба Цамбын ёнзон, танай багш жандаг, Жамц бороохой шуумар юм гэж гэгээн ярив.

– Ёнзон жандаг бороохой гэдэг чинь юу гэсэн vг вэ? гэж Бат сонирхон асууж гэгээнд бас л шоолуулав.

– Ёнзон гэдэг чинь багш, жандаг гэдэг чинь юм өгдөг, бороохой гэдэг чинь зодож, дарлаж байдаг гэсэн vг гээд гэгээн vгээ тасалж хэсэг дуугvй болсноо vргэлжлvvлэн

– Би удахгvй бандитай болно. Бас эхнэр авна гэж ярьжээ.

Дараа нь Бат Хонгор хоёрыг дагуулан гэртээ очив. Хоёр давхар хашааны арын хашааны хойт захад өндөр шалан дээр барьсан шар халзан гэрт ороход нандин хvрэн хvж, хангайн нурууны арцны vнэр хамар дvvрэн ханхлав. Гэрийн хойт хагасыг эзэлсэн vй олон бурхны өмнөх алтан хээтэй ширээн дээр алтан мөнгөн цөгц, завьяа нь тооноор орсон нарны гэрэлд гялалзан тоглож байв. Энэ бvхэн гялбасан хоёр хvvхдэд vл харагдах цагийн жигд цохилт нь зvрхний цохилт мэт сонсогдож бvхнийг амьтай юм шиг болгожээ.

 Хvvхдvvд босго алхмагц гөлрөн зогсов. Тэдэнд хөдлөх ч чадал байсангvй.

– Энэ хоёр жаал юу хийж яваа золиг вэ. гар зайл гэж ард нь хашгирахад мань хоёр цочин эргэж харвал нөгөө торлогддог лам зогсож байв.

– Би авчирсан юм. Гэвш бушуу зоог авчир гэж гэгээн зандрав

– Гэгээнтэн минь энэ хогийн хvvхдvvд дээдсийг уруу татна. Бушуу гэтэл гэгээний шидсэн аяганы тавиур халзан магнай дээр нь буув.

Лам гvйн эргэж гарахад гэгээн баруун талын орон дээр vсрэн суугаад элгээ хөштөл инээв. Мань хоёр тэссэнгvй инээв. Удсан ч vгvй лойм пvнтvvзтэй шөл, бууз, шар тостой бэрээсий ирэхэд хоёр жаал амаа олохгvй идэв.

Гэгээний багш ирж гэгээнийг зодоод, мань хоёрыг хөөжээ. Гэвч сайхан хоол идэж гэдэс цадаад, харж vзээгvй юм vзэж сэтгэл нь баяссан хоёр инээлдэн явсаар гэртээ ирвэл багш нь ирээд гэр хашаагий нь эзэнгvй хаяад тэнvvчлэн алга болсон хоёр гайхлыг нойтон торлогоор нvдэв.

 Нуруугаа улаан гувруу болгуулсан хоёр нvдэндээ нулимстайгаар тvлээ хөрөөдөж, цай чанаад гvйцтэл хаалганы хонх хvн ирснийг мэдэгдлээ. Харвал дэлийг нь сумалж зассан өндөр бор морь хөтлөөд Цамба орж ирлээ. Цамбыг хараад багш ламын ширvvн нvд зөөлөрч зан нь сайжрав.

– За та хоёр явж байгаад бvрэнхий болохоор ирж хэмжиж өгсөн номоо шvvлэг гэж багшийнхаа хэлэхэд гинжнээсээ мултарсан нохой шиг хоёр хvvхэд гарч одлоо.

Их хаалганы төмрөөс уяатай сайхан бор морь толгойгоороо тоглон зогсоно. Эмээлий нь мөнгөн хяр, том баавар жаргаж байгаа нарны гэрэлд гялалзан хvрэн нанжин гахай гөлөм дээр туссан нарны туяа харин цацрана.

Хонгор морь руу харж юм бодон тvр зогссоноо эргэж хашааны ёроолд нуун хадгалж байдаг хутгаа авчраад эмээлий нь хойт жирмийн угсаргааг дутуу огтолж тасрах болгоод «чи ингээд хvний хамаг юмыг vзэж байгаарай» гэж шивэгнээд гарлаа. Намрын өдөр шар нар жигнэн, гудамжны захаар цагариглан хэвтсэн хvрээний ноход хөдлөх ч vгvй ажээ. Шивтэр vнэртсэн агаар хамар хорсгоно. Тэр хоёр ярилцан явсаар гудамжны vзvvрт гарч ирэхэд баруун хойт амаас vлээсэн цэвэр салхи цээж дvvрч бие нь хөнгөрөх шиг болов.

 Хаачихаа ярилцаж байтал дөрвөн банди хvрч ирлээ. Хонзонгvй зөрөх vv гээд Хонгор ханхалзан очив. Энэ хооронд мань хоёр зодоонд овоо болжээ. Ялангуяа Хонгор «далиу Хонгор» гэж нэр аваад Заяын хvрээний vеийн хvvхдvvдийн дотор чадвартай зодоочдын нэг болжээ. Дөрвөн банди хөдөлж өгсөнгvй. Мань хоёр элдвээр доромжлон өдөөд болохгvй болохоор нь «та дөрвvvл, бид хоёртой vз л дээ» гэж баймааж арай гэж зодоон эхлэв. Төдий л удалгvй хоёрыгоо тагнуулсан банди нар хулчийж зайлахад нь мань хоёр ялсан баярт сэтгэл нь хөдлөн болсон явдлын тухай ярьсаар жижигхэн голын дэргэд ирж тоглов.

Маргааш нь хуралд хуралдаад ирэхэд багш нь угтаж гараад хоёулангий нь чихдэж байшинд оруулав.

– Нэг борц яагаад илvv болсон бэ?

– Мэдэхгvй

– Боов хэн мэрсэн бэ?

– Мэдэхгvй. Хулгана л мэрсэн байх

– Тийм бий. Ийм шvдтэй хулгана бас байдаг аа гээд нvдэж гарснаар барахгvй хоёуланг нь чармай нvцэглэж хашааны  хаалганаас уяв.

Өнгөрсөн хvн бvхэн тэднийг шоолж мань хоёр уйлж ч чадахгvй дэмий л нvvрээ буруулан зогсож байв. Гэтэл нэг лам аахилан гvйж ирээд «Цамба өчигдөр орой эмээл нь холбирч мориндоо чирэгдээд их муу байна» гэхэд багш нь сандран алга болов.

Цамбыг чадсандаа баярлавч хэзээ болтол ингэж хаалганы модноос нvцгэн уяатай байх вэ гэж бодоход хорвоогийн хамаг зовлонгоор vvнээ солиход бэлхэн байв. Гэтэл мань хоёрын аз болж Зая гэгээн тааралдаж хvлгийг нь тайлж сулласнаар барахгvй «эд нарыг битгий зод» гэж багшид нь хэлvvлжээ.

Гэвч багш нь удалгvй гэгэээний зарлигийг мартаж, зодох бvхэндээ борц, боовны хэргийг дурьдаж байв. Өвлийн эхэн сарын нэгэн өдөр сvрхий их зодоход нь мань хоёр гэртээ оргож харихаар шийдэж дараагийн шөнө нь Булган уулын зvvн сугаар даван гvйв.

Тэд хоёр дахь өдрөө гэртээ харив. Хоёр эцэг нь дотроо хvvхдvvдээ өрөвдөвч гаднаа бурхны оронгоос оргож ирсэн хоёр гайхлыг байцаан зэмлэв. Ингээд яах тухай ярьж байтал багшийн явуулсан морьтой лам ирж мань хоёрыг буцаан хvргvvлэв.

 

XXIV

Итгэлт сvvлийн vед баярхаж, жилд хоёр удаа жасаа уншуулан, их найр хийдэг болжээ. Өнөөдөр хаврын жасаа дуусаж найр нь эхэлжээ. Итгэлтийн хот vлэмж хөл vймээнтэй ажээ. Их гэрийн хоймор луутай хятад вааранд хийсэн архинд мөнгөн халбага дvрэн сөгнөжээ. Гэрийн хоёр талаар суман ширээ нийлvvлэн засаж дээр нь мөнгөн хээтэй зэс царанд улаан чавга, чихэр, танзуур овоолон тавьжээ. Ширээний араар орос улаан цэмбэн бvрээстэй журам хоёр vе болгон дэвсжээ.

Цоо шинэ хөх дээлтэй Дулмаа цагаан шvдээ яралзуулан инээмсэглэж орж ирсэн хvнд «би сайхан хvvхэн шvv» гэсэн янзтай нvдээ эргэлдvvлж дараа нь сөн тvшсэн Нямаагаас мөнгөн аяганд хийсэн архийг авч «та тогтоож орхино уу» гэж хэлээд бусдад дамжуулан нvдээ цавчлан тоглуулж инээмсэглэнэ. Харин Должин хvмvvст таваг тавин, хvvхэд багачуудад танзуур боов атган тvгээж байв.

 Орсон хvн бvхэн Итгэлтийн нvнжигтэй, баян тарганыг магтан шагшиж, ам булаалдан ярилцана. Гэхдээ ингэх баярхахын тулд Итгэлт хvрээний дэлгvvрvvдээс хатсан танзуур, шороотой чихэр, лvv нь цоорч дотор нь оготно vхсэн архийг хямд vнээр цуглуулж ирснийг хэн мэдэх билээ. Зах нь задгай хөх одончуу дээлтэй Итгэлт гэрийн хоймор завилан сууж «ууцгаа, идэцгээ, ах дvv нар та бvхэнтэй хуваан идэж сурсан хvн. Хамжлага нараа морь илжиг мэт зvтгvvлэхээ мэдэвч, хар ус өгөхөө мэддэггvй Пvрэв тайж шиг хvн биш. Ууцгаа, идэцгээ, Дулмаа Должин та нар тавгаа сэлбээч, Нямаа гуай дахиад барь» гэж байн байн ярьж, хангинуулан инээж байв.

 Орой болоход Итгэлтийн найман ханатай гэрээр дvvрэн хvн болов. Эрдэнэ «эр бор харцага», «тvмний эх» ийг гурав гурван тvрлэг дуулж гэр дvvрэн хvмvvс бvдvvн нарийн хоолойгоор ая нийлvvлэн тvрцгээв. Бас Эрдэнийн хоолойн яруу сайныг vг хайрлалгvй магтана.

Эрдэнийг манай зарц гэдэг. Тийм биш. Эрдэнэ бид хоёр аль алиндаа тус болж, хамтран амьдарч байгаа гэж Итгэлт хэлэв. Гаднаас Бадарч Цамбыг дагуулан орж ирлээ. Дулмааг мөрөөдөх Цамбын хvсэл наадам хvлээж чадсангvй учраас Бадарчийнд хөдөөлөх нэрээр Дулмаатай уулзах гэж иржээ. Аяга дvvрэн архинд хацар нь улайж, зан нь сэргэж хөөрсөн Дулмаа улам ч гоо vзэсгэлэнтэй болжээ. Цамба хээг зуур нvдээ салгаж чадахгvй байснаа гэнэт мэдэж царай нь улайсхийв. Гэвч архи боовонд чиглэсэн олны нvд ажиглалгvй өнгөрөв.

Итгэлт гуайнх ч бялхаж цэлгэж байх шив дээ гэж Бадарч баргил бvдvvн хоолойгоор хэлээд суув. Бантсан Цамба тvнтэр тантар явсаар суусан чинь яг Галсангийн хажууд суусан байв. Гэвч Эрдэнээс хол суусандаа баярлаж байжээ. Сvрхий согтож харц нь чиглэлгvй болсон Галсан «Итгэлт ах шиг минь тос даасан баян хvн хоёр Тамирын саванд байтугай, халх дөрвөн аймагт байхгvй» гэж бувтнавч тvvнийг хэс ч эс анхаарна. Цамба хуруу гаргаж хожсон нэрээр аяга дvvрэн архи цутгаж өгсөн Галсан «халх дөрвөн аймагт» гэж солиорсоор дуу нь тасрахад Эрдэнэ босон унтуулахаар өргөн гарахад Дулмаа дагаж гарлаа.

– Чи орж бай. Би унтуулчихаад ирье гээд Эрдэнэ явжээ.

Дулмаа орж ирээд сууснаас хойш Цамба гарах дохио өгч эхлэв. Гэтэл Цамбыг бодох байр Дулмаагийн сэтгэлд байсангvй. Тvvний сэтгэлд Төмөр эргэлдэж, зуны дунд сарын арван найман хэзээ болохыг өдөрт хэдэн удаа тоолж байдаг болжээ. Энэ учраас эхлээд Цамбын дохиог мэдээгvй хvн шиг байж vзлээ.

Гэвч сvvлд нь хариу дохио өгөөд гарахад нь Цамба хойноос нь гарлаа. Бараа тэрэгний цаана тэр хоёр уулзахад Цамба хvvхнийг шууд тэвэрч авлаа. Гэтэл Дулмаа хоёр гараараа хавсран байдаг хvчээрээ алгадаж орхив.

 Дулмаа чи юу болов гэж цочсон лам нvдээ нээн асуухад Дулмаа ор сураггvй болсон байжээ.

Галсанг унтуулан буцаж явсан Эрдэнийн хажуугаар Дулмаа гvйн өнгөрөв. Дулмаа чи юу болов гэсэн Цамбын дуу ч ойрхон сонсогдов. Эрдэнэ завхай хvvхний бузар явдалд жигшсэн сэтгэлд дарагдан гэр рvv эргэж явлаа. Өдрөөс хойш галлаагvй харанхуй гэрээс нь жихvvн чийгний vнэр анхилж сэтгэлийг нь улам ч дарлаа.

Тэмтрэн явж орон дээрээ суугаад «заваан юм. Ийм эхнэртэй бол» гэж шивэгнэн толгойгоо алгуур сэгсрэн хэсэг суув. Yvд нээгдэж Долгор орж ирээд дэн асааж «чи согтоо юу? Итгэлт гуай дуудаж байна» гээд гараас нь барьтал Эрдэнийн хөмсөг хурц шороор хатгуулсан могой шиг атиран эхнэрээ муухай харснаа «чадахгvй» гэж хашгираад тvлхэж орхив.

Долгор эрvvлэг тvшиж аваагvй бол унах байв. Суусан цагаас хойш тvлхэх нь битгий хэл, хялайн харж байгаагvй нөхөр нь ингэж аашилж байгааг Итгэлттэй болсон явдлыг мэдсэнээс болов гэж бодоод Долгорын бие арзасхийн чичирч ямар зовлон юу болохыг хvлээн нvднээс бөөн бөөн нулимс дусалж байв. Эрдэнэ дахиад л эвгvй харсан бол Долгор бvх нvглээ тоочин өршөөл гуйхад бэлэн байв.

Тvмэн зовлонг хамт туулсан эхнэрийнхээ нулимсыг хараад «энэ муу минь ямар гэмтэй биш дээ» гэж бодон босож ханцуйгаараа арчив.

– Өвгөн чинь намайг өршөө гээд Эрдэнэ эхнэрийнхээ магнай дээрээс vнсэн аргадав.

– Зvгээр. Эрдэнэ минь гэж бvх хэрэг vvгээр дууссанд баярласан Долгор хэлжээ.

Тэгээд эхнэрийнхээ гараас хөтөлж гэрээс гараад шууд их гэрийн vг алхав.

– Эрдэнэ энд суугаад «эрдэнэ засгийн унага»-аа дуулаарай гээд Итгэлт дэргэдээ зай тавьж өгөв.

– Зvгээр гэж бvдэгхэн хэлээд Эрдэнэ баруун талын арын эгнээнд суув. Мөнгөн аягатай архи бариад тас тас инээн хvмvvсийг шахаж байгаа Дулмаагийн дуу чих рvv нь буцалмал цус цутгаж байгаа юм шиг сонсогдож байв

Дулмаа мөнгөн аяганд бялхам архи хийж Эрдэнэд барихад Эрдэнэ шазуураа зууж хvйтэн инээмсэглэн толгойгоо сэгсрэв.

– Дуу барих дугараа барьж байна шvv дээ гэж Дулмаа хэлэв

– Би уухгvй гэж байна хэмээн Эрдэнэ огцом бөгөөд ширvvн дуугаар хэлээд нvд нь хvйтнээр солби татлаа.

– Дуулах хvнийг битгий шах гэж Итгэлт хэлээд тал зассан дулаан нvдээр Эрдэнийг харж мишээж нvдээ ирмэлээ.

Эрдэнэ өндийж суугаад «Эрдэнэ засгийн унага»-аа доргилуулан дуулж эхлэв. Нvдэнд нь Тайширын нуруу, Алангийн хөндий зэрэг өссөн төрсөн нутагт харагдах шиг болоод саяхан шиг Дулмаа, Цамба хоёрыг жигшин оволзож байсан сэтгэл нь аяндаа зөөлөрч бvх бодлыг нь эх нутгийн дvр, архины аагаар манарсан vл vзэгдэх, vл ойлгогдох боловч, зvрхийг нь хөдөлгөсөн баярын зэргэлээгээр дvvргэв.

Сvvлийн тvрлэг дуусаж цугларагсад Эрдэнийн хоолойг олон сайхан vгээр магтан сайшаахад Эрдэнэ ч хий баярын зэргэлээнээс салж хар амьдралын ертөнцөд бууж ирлээ. Маргааш өглөө нь хот малтаж байсан Эрдэнэ Дулмаатай бууж ирлээ.

– Дулмаа минь чи ямар завхай юм бэ. Орооны гичий биш дээ гэж Эрдэнэ тэссэнгvй хэлж орхив. Дулмаа гайхан харснаа тас тас гэж шал худал инээгээд «юу болов» гээд цааш эргэн ажиллав.

Төмөртэй уулзсанаас хойш Эрдэнийг хvндлэн, дотно хайртай болжээ. Заримдаа ах аа гэж ч дуудмаар байдаг юм. Долгорыг ашиглаж Эрдэнийг дарлаж байгаа Итгэлтийн булай явдал Дулмаад өөр утга чанартай болж, урьд Долгортой атаархаж байсан бол одоо гэнэн цагаан сэтгэлээр доромжлуулж байгаа Эрдэнийг өмөөрч Итгэлтээр барахгvй Долгорыг жигшинэ. Заримдаа Эрдэнэд хэлж орхимоор ч бодогдоно. Хэлээгvй учир бол энэ бузар явдлыг мэдсэн Эрдэнэ уурандаа тэнгэрт тулсан хэрэг төвөг гаргаж, эцэстээ хохирно гэж эмээснээс болжээ. Эрдэнэ бол Галсан биш.

Нөгөө талаар Цамбыг алгадаж орхисон нь Дулмаад мөн ч их юм байлаа. Харамсалтай нь харсан бvхэн бахдам баярламаар тэр явдлыг Эрдэнэ хараагvй. Харин сэтгэл нь хөөрсөн Дулмаад бол зөвхөн Эрдэнэ биш бvх хорвоо харж мэдэн баярласан юм шиг бодогдож байлаа. Гэтэл Эрдэнэ тvvнийг ямар ч хайр, энэрэлгvй адгийн vгээр доромжлов. Төмөртэй уулзаж өөр хvн болоогvй бол Дулмаа энэ зэргийн vгэнд гомдохгvй байсан. Одоо бол vлэмж гомдов. Гэхдээ эхлээд зайлж гарья гэж бодоод зайлуулах гэж оролдов. Бvтсэнгvй.

– Ёсолж авсан эр нөхөртэй байж тэр асман ламтай юу болоод байдаг юм бэ? Хvнд чинь ёс дэглэм гэж байдаг юм шvv гэж Эрдэнийн хэлэхэд Дулмаагийн нvд нь галзуу vхрийн нvд шиг гөлрөн зангирч, барьж байсан шилбvvрээ газар шидэж, хөмхийгөө зуун ойртож ирснээ:

– Өөрийнхөө эхнэрийг захирч байгаад намайг захираарай гээд шууд эргэжээ.

– Бузар эм, хvн гvтгэнэ гэнээ гээд vсрэн очиж Дулмаагийн мөрөн дээрээс барьж авлаа. Дулмаа эргэж Эрдэнэ рvv тогтонгуй бөгөөд хорсолтой нvдээр харснаа зvрх зvсэм хvйтэн инээмсэглэж

– Эхнэрээ Итгэлттэй завхайраад байхад нvд балай, чихэн дvлий болоод сууж байдаг мөртлөө миний явдалд оролцоно  гэнэ. Аядвал дээр байхаа гээд мөрөө угз татан цааш явлаа.

Эрдэнэ дутуу бяртай хvнд ойчоод буултаа өгөх гээд зогсож байгаа бөх шиг хоцров. Хvрзээ газар тавиад гэр рvvгээ ажиглан харснаа хөлд дөнгөж орж байгаа хvvхэд шиг энд тэнд гишгэн явлаа. Эрдэнэд бvх амьдрал нь хvн бvхэнд хуурагдаж доромжлогдсон харанхуй нvх мэт санагдаж, тvvнийг ингэж доромжлогдоход хайрт эхнэр, итгэж явсан ганц хvн нь гэмтэй байсан нь хамгаас гомдолтой, жигшилтэй байлаа.

Гэвч миний Долгор тийм юм хийхгvй гэсэн горьдлого сэтгэлд эргэлдэж гэртээ орж ирэхэд нь их гэрээс гар рvvгээ ирэх замдаа Эрдэнэ Дулмаа хоёрын яриа сонссон Долгор бутанд шахуулсан туулай шиг бvлтэгнэж байв. Эрдэнэ бvх нvvрнийхээ арьсыг хянган хамар дээрээ зангидаж байгаад харахад Долгор гөлөлзөн доош харлаа.

– Yнэн vv гэж Эрдэнэ хашгиран асуув.

«Худал» гэж эхнэр нь хэлсэн бол Эрдэнэ энэ хорвоо дээр хамгийн жаргалтай хvн болон хувирах байж билээ.

– Yнэн гээд Долгорын нvдэнд нулимс бvрхэв. Эрдэнийн нvдэнд хорсол, жигшил оволзсоноо «бузар янхан» гээд алгадав. Долгор тулга татан өнхрөн унав. Эрдэнэ эгшин зуур эргэн гарч шууд мордоод хошуу хvрээний зvг ум хумгvй давхилаа.

«Эрдэнэ зогсооч» гэж Долгорын хашгирсан дууг сонссон. Сонссон ч зогсохгvй байж билээ. Дулмаа энэ бvхнийг гэрээсээ хаяанаас харж байлаа. Тэр хийсэн хэрэгтээ гэмших сэтгэлийн хажуугаар амьдралд гомдсон гашуун хорслын бахдал сэтгэлд нь төрж байв. Эрдэнэ адуу дайрч байдаг ганц хээр морио унаад хорвоогоос зугтах, тэгэхдээ хаачихаа мэдэхгvй явж байтал тэр өглөө Галсантай хамт хvрэн дээр очоод ирж явсан Итгэлттэй яг мөргөлдөв.

– Эрдэнэ хаачиж яваа билээ гээд Итгэлт инээмсэглэв. Эрдэнэ мориноосоо бууж «та нар барагтай дарлаарай» гээд Итгэлтийг морин дээрээс гуд татаж унагаагаад яргай ташуураар балбаж хэлэв.

Галсан шуугин хvрч Итгэлтийг өмгөөлсөн боловч Эрдэнийн нэг ёвролтонд алд газар тонгорцоглон унаж занчилт дуусаад Эрдэнэ мордож алга болсон хойно босжээ. Хөх булуу болтол нvдvvлсэн Итгэлт «муу цагаач чамайг хонгоны махыг чинь борвин дээр чинь буулгана даа» гэж шvдээ хавиран явахад «тэнэг золигийн цус, нөжий нь хутгах хэрэгтэй» гэж Галсан дуу нийлvvлж явлаа.

Задарсан Эрдэнээс яаж өшөөгөө авах тухай Итгэлт арга сvвэгчлэн бодсоор Луу Гvний хошуу захирагчид хахууль өгч, халх дөрвөн аймаг, шавь тавд гэгээн цагаан өдөр, гэрэлтэй шар наранд хvн дээрэмдэх гэж оролдсон Эрдэнийг барьж Луу Гvний хошуу тамганд хvргvvлэх зар гаргаж, баригдаж ирсэн цагт нь Галсангаар гэрч болгон өдрийн дээрмийн  хэрэгт унагааж, Бадарчийн гарт өгөөд амьдаар нь хатаахаар шийджээ.

Дараа өдрийн өглөө таван лангийн орос гулдмай авч хошуу тамган дээр очоод захирагчид хахууль өгч гэгээн цагаан өдөр дээрэм хийх гэсэн Засагт ханы Эрдэнийг тохиолдсон газар нь баривчлан авч Луу Гvний хошуу тамганд vлдэн хvргvvлэх тухай улаан шугамтай бичиг шийтгvvлэн өртөөгөөр дамжуулан тараав.

Тэндээс Эрдэнэ эргэж баахан давхисан боловч анхандаа хаашаа, юу хийх гэж яваагаа мэдэхгvй байлаа. Мориныхоо амыг татаж гэлдрэв. Туруу халж, хөлөрсөн морины хамар нь онголзон амьсгална. Одоо хаачих вэ? гэдэг асуулт сэтгэлд нь байн байн төрж юу ч гэсэн Заяын хvрээ орж хvvтэйгээ уулзаад богдын хvрээ рvv амьдрал хөөхөөр шийджээ.

Энэ ертөнцөд vнэнч юм огтгvй ажээ. Эрдэнийн хийсэн гэм гэвэл vнэнчээр амьдарч болно, vнэн ёс байна гэж нялх хvvхэд шиг гэнэн бодож явсан сэтгэл ажээ. Өөрийн гэнэн сэтгэлээс болж алхам бvхэндээ хvний ухаанд багтан маллагдаж явснаа бодоход Тамирын голд унаж, Тайхар чулууг мөргөн vхэхэд гомдох газаргvй мэт. Гэвч доромжилсон хорвоогоос хариуд нь доромжилж баймааж өшөөгөө авах хэрэгтэй мэт бодогдоно.

Орчлонг занасан сэтгэл цээжинд нь оволзож явахад Тамирын хөндий ч явцуу юм шиг санагдан уул ус бvгд Эрдэнийг шоолон байх шиг байж байлаа. Эрдэнэ явсаар оройн нар жаргахын vед Заяын хvрээ рvv орж ирлээ лам ном уншихаар айлд залагдаад хоёр хvv хашаан дотор дур мэдэн тоглож байхад хаалганы хонх сvртэй дуугарч морио хөтөлсөн Эрдэнэ орж ирлээ.

Баярын нар нь гарсан хоёр хvvхэд дуу алдан угтаж очиход Эрдэнэ магнай дээрээс нь vнсэв.

– Та бидний эргэж ирэв vv?

– Yгvй аав нь өөр ажилтай яваа

– Өндөр ах та өнөөдөр хоноод яв л даа

– Морины тэжээл байхгvй болохоор хонож болохгvй.

– Бид хоёр сайн эгчтэй танилцсан. Тэднийд их өвс бий гэж Бат баяртай хэлэв.

Ингээд тэд гурав гэрт орж хvvхдvvд багшийнхаа гурван өдөр хэмжиж өгсөн цай хоолыг чанаж Эрдэнийг дайлав.

Энэ хооронд Эрдэнэ, Итгэлттэй эв эвдэрч, Долгороос салсан, Богдын хvрээ орох гэж яваагаа ярьсанд, хоёр хvvхэд уйлав. Эрдэнэ тамхи угсран татаж сууснаа гvн санаа алдав.

– Та хоёр битгий уйл. Эр хvнийг нулимс шиг гутаадаг юм байдаггvй.

– Бид ч уйлаагvй л байна гээд Хонгор нулимсаа ханцуйгаараа шудран арчсанаа нvд нь сэргэж баяр гялалзан өндөр ахаа бид аав та хоёрыг эвлvvлж өгье.

– Хэрэггvй. Ах нь бvр шийдсэн

– Ээж минь ганцаараа хөөрхий байна даа. Таныг санана даа гурвуулаа очиж ярья

– Хэрэггvй. Ээж чинь намайг гомдоосон. Харин аав нь хvрээ орж суурьшаад эргэж ирж хvvгээ авна.. гэхэд Эрдэнийн хоолой нь зангирав.

Хоёр хvvхэд Эрдэнийг гэрт нь буцаах гэж байдаг vгээ зарцуулсан боловч чадсангvй. Харин өнөө шөнө энд хонох болжээ. Өмнөх замын манан, болсон явдлын гунигт дарагдсан Эрдэнэд яарах хэрэг байсангvй.

– Хэн ирэв гэж юм оёж суусан Чимэг хонхны дуу сонсоод асуухад тvлээ оруулж ирсэн Цэцэг

– Хоёр хvvхэд  гээд дуу нь гэнэт тасрав.

Эрдэнэ морио уяад гэр рvv явахад Цэцэг хормойтой тvлээгээ барьсан хэвээр гэрийнхээ vvдэнд зогсож байв.

– Чимэг эгчээ миний аав, моринд нь өвч байхгvй. Тэгээд танаас гуйх гэж ирлээ гээд Бат дэргэд нь очив.

Цэцэг нууц баяр туяарсан нvдээ солбилзуулан инээмсэглэж Батын толгойг энхрийлэн илснээ «орцгоо» гээд vvдээ нээв.

Хоёр хvvхэн цай таваг барив. Суурин газрын дулаалсан гэрт шаазан дvvрэн тос хөвсөн аагтай цай ууж, эрээн авдар бурхны гvнгэрваагийн уран хийцтэй хээ харж суухдаа Эрдэнэ тvр боловч хорвоогийн зовлон, жигшvvрт явдлыг мартаж байжээ.

– Та нар өвс чирж багшийн хашаанд хог тариад яах вэ. Хvрээний лам нар нарийн цэвэрч. Аав нь манайд морио тэжээж хоноод маргааш явна биз. Та хоёр ч манайд хоно л доо гэж Чимэг хэлэв.

– Бид хоёр ч болохгvй. Хашаа эзгvй хаявал багшийн нvvрийг яаж харна гэж Бат хэлэв.

– Турсага хуулна шvv гэж Хонгор нэмлээ. Гаднаас хар хургаар эмжсэн өнгө нэхий дээл дээр шар бажгар дурдан бvс ороосон Тvгжил орж ирлээ.

Хvvхэд өглөө ирэхээр явахад Чимэг боорцог ёотон атгаж өглөө. Тvгжил Эрдэнэ хоёр хvvхнvvдтэй амттай хоол идэж халаасан ганзай уув. Хятад савангийн нялуун vнэр, халуун ганзайн ааг биед нэвтэрч амьдралын гуниг хорсол нь манаран сарнихад Эрдэнэ дуу аялан сэргэв.

Цэцэг мөрөн дээр нь хацраа нааж, хагас хоолойгоор Эрдэнийг дагаж гиншиж байснаа өвдөг дээр нь гараа тавихад Эрдэнийн хvдэр гар атгаж авлаа. Бvх амьдралаа хvний зугаа болж байсан Цэцэг анх удаа өөрөө таалж, согтож хөлөрсөн нvдэнд нь хангалуун сэтгэлийн гал улалзан, уруулд нь баярын инээмсэглэл бvжиглэж байв.

Эрдэнэ тэнд хоёр хонов. Гуравдахь өдөр, хvрээ эргэж салхинд гарахаар явсан Чимэг  сандран ирж Луу гvний баян Итгэлийг өдрөөр дээрэмдээд оргосон Эрдэнийг хаа яваа газар нь барьж хvргvvлэх зар гарсан тухай сонссоноо хэлэв.

Эрдэнэ энэ vгийг сонсоод Итгэлттэй нэгийгээ vзмээр санагдсан боловч зөв хэргийн төлөө зvтгэж байгаад Гомбожаваас хvртсэн зовлон нь бодогдож, юу ч гэсэн хvрээ орохоор явах болов. Мордоход нь Цэцэг гаргаж өгөөд гараасаа хэн бэлэглэж өгснийг нь аль эрт мартсан цэнгийн алтан бөгжөө мултлан өгч «сайн яваарай» гэхэд нь нулимс мэлтэлзэн тунарч байв. Эрдэнэ бөгжийг авсангvй боловч хvvхний ширтэн байснаа «чи сайн сууж байгаарай» гэж хэлэв. Зvvн зvгийг чиглэн явахад Долгор сэтгэлд нь байн байн бодогдож хvний нутагт ганцааранг нь орхисондоо хайрлах сэтгэл төрөвч Итгэлттэй нийлж доромжилсныг бодоход хэзээ ч өрөвдөж болохгvй байлаа. «Итгэлт чамд сайн өглөгчдөө биш, чамаас цус, хөлс, сэтгэлийг чинь хямдхан vнээр авч байгаа болохоор одоохондоо сайн байна» гэж алиа Петрийн хэлж байсан дуу чихэнд нь дахин дахин сонсогдон дvнгэнэж байлаа.