Ч.Лодойдамба Тунгалаг тамир роман төгсгөлийн дөрөвдүгээр бүлэг

ДӨРӨВДYГЭЭР БYЛЭГ

I

Зуны сайхан гадна нь мал багширсан Итгэлтийн хот хөл хөгжөөн ихтэй ажээ. Нийт таван гэр байгаагийн зvvн хойт талын дөрвөн ханатай жижиг гэрээс бусдын тооноор хар модны өтгөн бараан утаа эрчлэн гарна.

Энэ утаа бол өглөөний саамаа хөөрvvлж байгаагийн тэмдэг байжээ. Гэвч гэр бvхэнд хөөрvvлж байгаа сvv адилгvй нь гэр бvхний доторхи амьдралын адилгvйн гэрч ажээ.

Их гэр гэгч Итгэлтийн гэрт таван тамгатай хоёр тогоо сvv зэрэг хөөрvvлж байхад Галсан болон Нямын оронд ирж буусан шинэ хоньчны гэрт томоос том хонин тогоотой сvv хөөрч байхад Батын гэрт хөөрvvлэх сvvгvй байлаа.

Танхимын зуны амралтаар Солонго элдвээр царайчлан гуйсан учир Бат гэрээ нvvлгэн ирж энд буужээ.

Унагаа чагталж дууссаны дараа урт уурга барин адуу хурааж байсан Хонгор

— Бат аа чи өнөөдөр хаачих нь вэ? гэж өндөр дуугаар асуув.

— Танхим дээр очно. Ажилтай.

— Бас л танхим дээр очих хэрэг vv. Яасан барагддаггvй ажил бэ? гэж хазаараа барин өнөөдөр ямар морь барьж унахаа бодон адуун дотуур холхиж явсан Итгэлт зэвvvн бөгөөд уцаарласан дуугаар хэлэв.

— Бат аа хазаараа аваад ир. Би чамд хатир шаргыг өлгөөд өгье гээд Хонгор ухасхийж, урт биетэй, өндөр сэрвээ, өргөн ташаатай гоонолзсон шарга морийг уургалав.

Гэтэл Итгэлт тvргэн гэгч нь дэвхрэн очиж хазаарлан аваад:

— Батад эртvvдийн Галсангийн амыг нь халаагаад тавьдаг бор vрээг бариад өг гэлээ.

— Аав аа… гэж Хонгор дуугарах гэхэд нь тасалж:

— Одоодоо хэнд юу барьж өгөхөө би мэднэ. Юу ч л гэсэн явганаас дээр. Галсан! Бор vрээг уургалаад өг гээд Итгэлт шарга морио хөтлөн эргэв.

Бат Солонготой суугаад гурван жил болжээ. Анхныхаа жил Лvн дээр, дараа нь Бааюу дээр. Ноднин намар Цэнгэл уулын хошууны бага сургуулийн дагуур сургагчаар ирж ажиллав. Хол байхад Итгэлт уулзах бvрдээ «хоёр хvvхэд минь бидэндээ ойртож vз!» гэж шаарддаг байлаа.

Тэгээд ч Бат ардыг гэгээрvvлэх яамнаас гуйж баймаажин ойртон иржээ.

Итгэлт ингэж Батыг дэргэдээ ирvvлэх гэсний учир бол алсдаа тvvнийг сургууль танхимын ажлаас нь салгаж мал хөрөнгө дээрээ авчран хөлсгvй зарах гэж боджээ.

Шинэ засаг нь хөрөнгөнд нь хор болохгvй бололтой. Харин ч хийх өртөөний алба, өгөх татвар нь урьдах засгийн vеэс хөнгөрчээ. «Одоо өөрийн vнэнч хэдэн хvнтэй сэн бол… Ямар ч жаа тоглож болмоор байна» гэж Итгэлт боддог байлаа.

Бат хөрөнгө цугларуулж чадахгvй боловч хэрэв нэг зvтгэвэл буй болсон хөрөнгийг хадгалж чадах ухаантай хvн гэж Итгэлт бодно. Гэтэл санасанд нь Бат хvрсэнгvй бөгөөд хvргэн, хадам хоёрын холбоо хэврэг эдээр бvтсэн нь удахгvй илэрчээ.

Өнгөрсөн өвөл Цэнгэл уулын хошууны танхимын хvvхдийн хоолонд мах бэлтгэх болоход Итгэлт арван таван тарган vнээний мах нийлvvлэх болж гэрээ хийж эхний мөнгийг авчээ. Тэгээд хуучин заншлаа намрын сvvл сар малаа заазалж онд орохгvй хөгшин хөвөөг нь нядлаад арьсанд нь боож хөлдөөв. Урьд өмнө ингэж бэлтгэсэн махаа битvvгээр нь Тамирын голын ядуучуудад ирэх жил хургатай хонь, тугалтай vнээ унагатай гvv авахаар өгдөг байсан бол энэ жил сургуульд аваачиж өгөхөд нь Бат задлан vзэж

— Аав минь сургуульд ийм юм өгч яаж болох вэ дээ. Та тарган vнээний vнээр бодож мөнгийг нь авсан шvv дээ гэлээ.

— Чи бид хоёр чинь нэг гэрийн хvн биш билvv гэж Итгэлт хэлээд хvйтэн инээв.

— Тэр ч тийм. Гэвч сургуулийн хөрөнгө, улсын хөрөнгө. Олны юм болохоор энэ тухай ярихад бидний садан сvлбээ хамаарагдахгvй. Эсхvл бид хямд vнээр авна. Эсхvл тарган мах авчирч өг гэж Бат шууд хэлжээ.

Итгэлт нvднийхээ булангаар Батыг хялаан ажиглаж байснаа худал инээмсэглэж «би ер нь чамд яршиг болох нь байна. Yvнээ би өөрөө далд хийе. Харин чи сургуульдаа өөр хvнээс мах авбал дээр» гээд урьд авсан мөнгөө буцааж өгөөд, махаа эргvvлэн авч явсан билээ.

Yvнээс эхлэн хадам хvргэн хоёрын дундуур чөтгөр орж хvйтэн харьцаа буй болжээ. Гэхдээ Итгэлт энэ тухайгаа хэнд ч хэлээгvй бөгөөд нvvрэн дээрээ Батад юм санаагvй юм шиг дvр vзvvлэвч цаанаа араагаа зууж элдвээр хавчдаг болов. Ер нь бодоод байхад Бат өөрт нь тохирохгvй хvргэн ажээ. Энэ их хөрөнгө байхад тvvнд татагдахгvй танхим сахиж, учир мэдэхгvй хэдэн хvvхэдтэй хэрэлдэж суух. Ёстой л илжиг модон хударгандаа дуртай гэдэг vг энэ хархvvгийн тухай vг ажээ. Аажмаар оролдож доор нь дарь булж байгаад Солонгоос салгахыг бодъё. Ямар сэртэнжингээс болж vvнтэй Солонгыг суулгав даа. Амьдралд хохирохгvй, алдахгvй болоод л байдаг сан. Алдсан, буруудсанаа мэдсэн хойно залж засна гэх зэрэг Итгэлт боддог байлаа.

Бат ч махны тухай болсон явдлыг зарлан тараасангvй. Гэхдээ хадмынхаа хувирсан занг мэдэж байлаа. Заримдаа Итгэлттэй салам хэрэлдмээр байдаг авч эхнэрээ бодон шvд зуун тэвчиж байлаа.

Ганц хvv нөхөр, эцэг хоёрын нь хооронд vл vзэгдэх шуудуу буй болоод өдөр ирэх тутам улам гvн гvнзгий болж байгааг ойлгосон Солонгын сэтгэл шаналан зовно. Гэхдээ энэ хэрэгт аль нэгийг нь буруутгаж, зөвтгөж чадахгvй байжээ. Итгэлтээс айдаг, эцгээ гэж хvндэтгэдэг учраас тvvнийг буруутгаж vл чадна. Батад сэтгэлтэй учраас тvvнийг буруутгаж vл чадна.

Ингэж өвөл өнгөрч хавар дамжин, зунтай золгов. Танхимын завсарлага болоход Хонгор тэрэг авч очоод Батын гэрийг нvvлгэн авчирчээ. Бат өглөө бvр танхим руугаа явах бөгөөд Итгэлтийн морийг унана. Yvнийг хараад «өглөө бvр морь унаж өдөр бvр танхимын гадна сойно. Би танхимын өртөө хийж байгаа биш» гэж бодон хорсоно. Гэхдээ морио хайрласнаас энэ бодол гардаг биш. Унаа гуйсан хvнд өгдөг л морь. Зөвхөн өөрт нь сургуулийн махнаас ашиг олъё гэхэд нь саад хийсэн Бат унаж байгаад дургvй нь хvрч байлаа.

Энэ бодол нь буглаж дэлбэрэх болсон vед Хонгор хатирт шаргыг Батад барьж өгсөн билээ. Бат тэвчиж чадалгvй Итгэлтэд хариу vг хэлсэн бол хэрvvл гарах нь дамжиггvй байсан. Батын царай минчийн улайрч Итгэлтийг шvд зуун харснаа Галсангийн уургалсан бор vрээг чихдэн хазаарлаж аваад Хонгортой нийлэн эмээллэв.

— Аавын ямар тахилыг буруу өрчихсөн юм бол доо гэж Хонгор гэнэн цагаан сэтгэлээр хэлээд инээмсэглэв.

— Цөгцөнд нь өөр голын ус орчихсон байлгvй дээ гээд хиймэл хөгжилтэй инээмсэглэснээ, — За би мордлоо гээд Бат сэв хийтэл мордож цулбуураа авлаа.

Бат муу санаатай болоод Хонгорт vнэн явдлыг хэлээгvй биш, тvvний сэтгэлийг зовоохгvй гэснээс ингэж займруулан өнгөрvvлжээ.

Бор vрээ булгиж гарлаа. Бат нилээд тогтож байснаа дөрөөгөө алдаж ар нуруугаараа пид хийтэл унаад цулбуураа тавилгvй чирэгдэж байгаад тогтоов.

Энэ бvхнийг их гэрийн гадна зогсон харж байсан Солонго дуу алдан  «тавьж орхи, тавьж орхи» гэж хашгиран гvйв. Гэвч очиж чадсангvй. Учир нь Бат тvргэн босож зvvн гараараа бор vрээг чихдэж байгаад дахин морджээ.

Yрээ омогшин нилээд булгисан боловч шvд зуусан Бат дахин шороодсонгvй шанаа руу нь ташуураар цохин залсаар хошуу захиргаа руу явлаа.

Итгэлт шарга морио уяанаас уяад хонгорын гэрт орлоо. Сvрэн том гуулин шанага барин сvv самарч байлаа.

— Аав нь өр нэхэхээр Гичгэнэ өөд явлаа. Чи нөгөөдрөөс хонио хяргуулж vзээрэй.

— Би нөгөөдрийн маргааш эхэлье гэж бодоод нилээд улсад хэл хvргэж орхисон. Өнөөдөр Галсан ахыг явуулж хашаанаас майхан авчруулъя. Орой хэдэн бяслаг шахчихъя. Та санаа зовсны хэрэггvй.

Итгэлт бэрээ бахдалтайгаар харж сэтгэл дvvрэн мишээв. Сvрэн бол Итгэлтийн санаанд тохирсон бэр бөгөөд vнэндээ тvvний баруун гар байлаа. Өөрөө ажилд сvрхийгээс гадна бусдыг ажил хийлгэж чаддаг уран нарийн ухаантай бас олз авах ажлын дөр мэднэ.

Буугаад мордсон хvнээр боловч адагтаа л тvлээгээ хагалуулаад авчихна. Хул айраг өгвөл унага татуулж орхино.

Өнгөрсөн жил ахар хяргахаар цугларч ирсэн олон хvнийг дөрвөн хэсэг болгоод дунд нь зузаан цай соном хадаг тавьж «хэний хэсэг олон хонь хяргавал тэр vvнийг авна» гэсэн бөгөөд цай соном хадаг авах гэж хэсэг бvхэн өрсөлдөн, нар шингэх vед ажил гvйцэж билээ.

Yvнийг бахдан харж байсан Итгэлт «чи миний бэрийг юу гэж байлаа. Заяатай хvн гэдэг чинь угсаатай хvнийг биш, ухаантай хvнийг хэлдэг юм шvv дээ» гэж Должинг тавлаж билээ.

Хотод тарваганы арьс vнэд орсныг мэдээд өнгөрсөн намар баахан тарвагачинд өдрийн хоёр арьсаар унаа хөлслөн өгч хэдэн зуун тарваганы арьс авсныг Итгэлт хот оруулан худалдаж vлэмж ашиг олжээ.

«Манай Сvрэн атга шороо аваад гарахад мөнгө болгочихоод ирэх ухаантай хvн» гэж Итгэлт бэрээ дотроо магтаж явдаг болжээ.

Өөрөөс нь гарамгvй ухаан Сvрэнгийн хэлсэн vг хийсэн ажил бvхэн нь vргэлж зөв урагштай болон тvvнд бахархах тусмаа Итгэлт өөрөө мэдэлгvй Сvрэнгийн гарт орж заримдаа зөрөхөд нь аяыг нь дагадаг болов.

Саяхан шиг Итгэлт нутгийн нэг хvнээс vнэтэй морь авахаар ярилцаж байхад нь сvv хөөсрvvлж байсан Сvрэн:

— Аав минь өдөр шөнөгvй зvтгэж олсон юм аа шороо шиг цацаад яах нь вэ? гэхэд нь

— Манай Итгэлт наймаа хийхдээ хvнээр заалгахгvй байх аа гэж морио vнэ хvргэж өгөх болсонд баярлаж байсан хvн ёжтой хэлээд хvйтэн инээмсэглэхэд

— Таны цаасан малгай манай аавын толгойд багтахгvй гээд Сvрэн хөгжилтэй инээж билээ.

Энэ vед гадна нохой хуцсаныг далимдуулан нөгөө хvн «Танайх овоо хуцдаг сvрхий нохойтой болжээ»  гэж Сvрэнг дайрав.

—Хоол сайтай нохой ингэж сайн хуцдаг юм. Танайх муу хуцдаг бол нэг бол муу нохойтой байжээ. Эсхvл харамлаад тэжээж чаддаггvй байж л дээ гэж Сvрэн ажиггvй хэлээд төвийсөн сvvгээ самарснаа

— Аав та халуун сvv  хийлгэх vv? гэж юу ч болоогvй юм шиг тайван асуув.

Итгэлт тэр морийг аваагvй бөгөөд хvн доромжлох гээд амруугаа алгадуулж vг дуугарч чадахгvй болоод царай нь минчийн хор нь буцлан суусан хvнийг хараад хөх инээд нь хvрч, бэрдээ бахархан байж билээ.

Тэр өдөр Солонго хонь хариулав. Сайхан зуны өдөр морьтой хонь хариулахын сайхныг зөвхөн vзсэн хvн л мэднэ. Хаашаа л харвал цэцэг ногоо амьсгалахад даанч саад болох юмгvй ажээ.

Батад тамхины уут хэдэн өдөр урлан шагласнаа өнөөдөр дуусгая гэж морио чөдөрлөн тавиад оёж байтал дэргэд нь

— хонь тогтож байна уу? гэж бvдvvн дуутай хvн асуухад цочин харвал Бадарч байлаа.

— Тогтож байна. Та сайн явж байна уу?

Бадарч сайхан борлог морь унаж нvд булаасан өндөр хээр морь хөтөлжээ. Тvр зогсоход нь тэр хоёр морь толгойгоороо тоглон газар цавчилж байгаа нь  Солонгын сэтгэлд нэг юм төрvvлэв. «Бат чинь өөрийн гэх морьгvй учраас өнөө өглөө амаа мэдэхгvй эмнэг vрээ унаад явсан. Ийм морьтой бол хаанаас тэгж боогдох вэ. Чи энэ хоёрын нэгийг авч Батдаа өг»  гэж сэтгэл нь vглэн гуйж гарлаа.

— Бадарч гуай, та энэ хоёр мориныхоо нэгийг худалдах уу?

— За чи мориор яах нь вэ? гэж инээмсэглэн хэлээд Бадарч мориноос буув.

— Зvгээр. Худалдвал авъя гэж бодсон юм.

— Yнэ ханавал худалдахгvй юм ахад нь байдаггvй юм шvv дээ гээд Бадарч ногоон дээр тавлан сууж тамхи татлаа.

— Та ямар vнээр өгөх юм бэ?

— Чи vнэхээр авъя гэж бодож байна уу?

— Тийм ээ. Авъя л гэж бодож байна.

— Хорин янчаан тоолвол дуртайгаа мултлаад ав.

Солонго морьд руу харан хэсэг дуугvй байлаа. Тарга хvчээ авсан хоёр сайхан амьтан сэтгэлийг нь хөдөлгөн хаашаа ч явахад бэлхэн гэсэн юм шиг хазаар дарна.

— Би энэ бөгжөө өгвөл та нэгийг нь өгөх vv? Гээд Солонго хурууныхаа бөгжийг vзvvлэв. Солонгын хуруу руу Бадарч харлаа. Бvдvvн гэгчийн шижир бөгж нарны гэрэлд гялалзан тоглож байлаа.

— Аль вэ? аваад аль.

Бадарч бөгжийг авч гар дээрээ хаян vзэв. Нэг морь байтугай хоёр морио өгөөд эмээлээ vvрэн явахад алдахгvй харин хожих ажээ.

— Гуравхан цэн орчим юм уудаа.

— Yгvй таван цэн.

— Чи тэгээд мориор яах нь вэ?

— Надад хэрэгтэй

— Ах нь наймаа хийвэл буцдаггvй хvн шvv. Азанд муу байдаг юм.

— Би буцахгvй.

— Аль нь ч номхон, хөл хөнгөнтэй, залуу морьд шvv. Уг нь зармааргvй л байна.

— Надад аргагvй л нэгийг нь өгчих л дөө.

Хэсэг цааргалсны эцэст Бадарч хээр морио бөгжөөр тулгаж солиод явахдаа

— Наймаа наанатай, цаанатай байдаг. Буцах гэвэл ах нь хvлээхгvй шvv. Наймааг хийхгvй байж болно. Харин буцаж болохгvй. Азанд муу гэлээ.

Хэдэн морины vнээр нэг морио өгсөн Бадарч тэнгэртэй яваадаа бахархан явсан бол Батыгаа өөрийн гэх унах морьтой болгосондоо Солонго баярлана. «Одоо тэр минь vvнээ унаад явахад хэн ч харамнаж чадахгvй»  гэж бодон хээр морийг таалан зогсов. Эмээллэж унах гэснээ «Бат минь эхэлж унаг»  гээд болив.

Оройн хонь орох цаг болоход хээр морио хөтлөн гэрийн зvг хонио гилж эхлэв. Ингэж явтал сэтгэлд нь нэг сvрхий юм орж ирлээ. «Yvнийг хараад аав юун морь вэ гэвэл юу гэх вэ?», «Бөгж чинь хаана байна вэ?»  гэвэл яах билээ? гэж бодогдоод хариу нь олдохгvй бухимдан айж эхлэв.

Замд нь бэлчиж байгаа сувай адуу нь тааралдахад ногтыг нь мултлан тавив. Гэртээ ойртон очиход зэл уяан дээр Батын эмээлтэй vл таних цавьдар морь байлаа. Бат тэр өдөр Итгэлтэд шаралхсандаа хорин мөнгөн янчаанаар залуухан бөгөөд бие бялдар сайтай, жороо, сайхан сайвар цавьдар морь авчээ. Ашгvй тэр өдөр Гичгэнийн гол орохоор явсан Итгэлт буцаж ирсэнгvй. Шөнө нь Солонго нөхөртөө морь юугаар авснаа нэгд нэггvй ярив.

— Иш өвгөн минь. Аав чамаас бөгж нэхнэ. Yvнээс болж хадам бид хоёрын харьцаа улам муудна. Ер нь энэ хээр морь бидэнд жаргал өгөхгvй, зовлон л авчрах байхдаа. Гэвч одоо тvvнийг ярихын хэрэг алга.

— Тэгвэл Бадарч гуайд морийг нь буцааж өгөх vv?

— Цусаар уйлж гуйсан ч тэр буцаахгvй

— Тэгвэл бөгжөө буцаан худалдаж авъя

— Хээр морин дээрээ бид хоёрыг нэмvvлээд ч өгөхгvй дээ.

— Ижийд яг ижил бөгж  буйг гуйж авна.

— Хадмын гараас ижий чинь яаж мултрах вэ?

— Сурсан юм болно байх. Харин Бадарч гуай л аавд хэлж орхивол яана даа

— Бадарч хэлэхгvй. Хээрээс олсон олзондоо баярлаад мий хумсаа нуудаг шиг нууна. Харин хээр морийг мөнгөөр авсан гэж ярина шvv.

Маргааш нь адуу манаж ирсэн Галсан

— Бадарчийн хээр манай адуунд нийлж орхижээ гэхэд нь :

— Би өчигдөр худалдаж авсан юм. Өлгөөд аль гэж Бат хэлж билээ.

Хээр морийг унаад танхимын зvг явж байхдаа Бат эхнэрийнхээ сайхан сэтгэл Итгэлтийн хатуу занг бодож эцэг охин хоёрын нэгэнд нь хорсож, нөгөөд нь баярлана.

«Солонгоо бодоод л тэвчээд байя. Гэвч тэвчээрт эцэс бий. Тэгээд нэг өдөр хадам бид хоёрын дундаас тvймэр асвал яана даа. Би л хадмын аяыг харж тvvний зарц нь болохгvй. Алт дэвсэж өгөвч сургуулийн хаяанаас салахгvй. Солонго минь намайг л дагах байх»  гэх зэрэг бодож явлаа.

 

II

Заяын хvрээний хамбын уужим хашааны баруун хойд булан дахь хагас модон саравчинд шалыг нь өндөрлөн барьсан гэрийн ихэнхийг янз бvрийн гvнгэрваа, жаазтай их бага бурхан эзэлсний голд нь алтан хээ тавьсан улаан гvнгэрваатай буддагийн том хөрөг харагдана. Тавтай завилан сууж өвөр дээрээ тавьсан зvvн гартаа том хар аягаа тосон бариад ер бусын зөөлхөн нvдээр vvдрvv ширтэн гөлөрсөн тэр дvрс, тvвд газрын хvрэн хvжийн сэнгэнэм нялуувтар vнэр, хангайн нурууны арцны гашуувтар боловч исгэлvvн зөөлөн vнэр, цэнхэртэн униартсан битvv өнгө энэ бvхэн нь гэрийн дотрыг эрхэмсэг байдалтай болгожээ.

Хамба лам гэрийн баруун талд байх өргөн бөгөөд хашлагатай нам модон орон дээр бор баавгайн арьс дэвсэж хурган дотортой хазгай захтай шар торгон  дээлээр бөгсөн биеэ ороон суужээ.

Гэрт лам голдуу арваад хvн суусны дотор гэсгvvн, гэвш зэрэг хэдэн хvн байх бөгөөд дөрвөн харчуудын нэг нь Бадарч байлаа.

— Бvгд цугларсан уу? гэж хамба гэрийн зvvн талын хvмvvсийн дээгvvр ширтэн байж асуув.

— Жа бvгд ирсэн гэж Цамба өчив.

— Яндангаа авч орхи. Yvгээр чинь дамжуулж улааныхан сонсож орхидог юм гэдэг шvv гэж гэсгvй хэлэхэд хамба шоолон инээмсэглэх мэт болсноо

— Тэр ч яамай. Харин vvд хаалган дээр хvмvvс тавьсан биз гэж Цамбад хандан асуув.

— Тал бvрд арваад хvн бий.

— Итгэлтэй улс биз.

— Итгэлтэй. Сайн хvмvvс.

— Цаг зэвvvн болоод хvн итгэхэд яггvй болж дээ гэж нэг лам хэлээд бvхнийг тойруулан харлаа.

Хамба хоолойгоо засаж, эрихээ өмнөх ширээн дээрээ шар хийтэл тавиад «Өнөөгийн байдлыг ажиглавал ардын засаг өдөр хоног өнгөрөх тусам газар авч биднийг хаврын туранхай төлөг шиг хөдөлж ядсаар байтал идэж орхих гэж байна. Жас болоод угсаатан татвар төлж, өртөө хийх болов. Хамжлагатай байх, угсаа залгамжлах ариун ёсыг vгvй хийжээ. Анх засаг дарга гэгч нэрээр хошуудын эрхэнд vлдээсэн ноёдыг сонгууль гэгчийг хийх нэрээр зайлуулав. Ардын намдаа анх бидний зарим нэгийг элсvvлж авсан нь цаг хожиж, хvч хуримтлуулах гэсэн башир арга байжээ. Есдvгээр богдын дvрийг залахгvй нь тодорхой болов. Ингээд бvх эрхийг эзлэн авч, толгой дээр маань бvрэн  суулаа. Ийм vед нэг бол намрын ялаа шиг бээрч эвхрэн хэвтсээр vхлээ хvлээх болжээ. Эсхvл шашин бурхан, ёс суртахуунаа хамгаалан занчилдах цаг болжээ> гэж эхлээд ардын засагтай тэмцэж, тvvнийг устгах арга замын тухай ярилаа.

 Хамбын бодлоор ардын засгийг устгахад гурван гол зvйлийг дэс дараатай, тун нарийн хийх ёстой ажээ.

Нэгдvгээрт тvvнийг ард олноос салгаж олныг тvvнд дургvй болгох ёстой. Монгол орон бол шарын шашинд гvн орж жаргал зовлонгоо тvvнтэй нягт холбожээ. Ардын засаг vvнийг айхтар мэдэж шашныг олны нvдний өмнө ил хөндөлгvй орхив. Гэвч vргэлж тvvний доогуур дарь булж байна. Энэ учраас ардын засаг бол шарын шашинтай харш бөгөөд нэг нь нөгөөгөө устгах тавилантай гэдгийг олонд ойлгуулах нь чухал юм. Мөн монгол хvний амьжирлага бол хувийн хэдэн мал мөн. Ардын засаг бол олон тvмнийг мал хөрөнгөөс нь салгаж, бvхнийг мод барьсан гуйлгачин болгох эцсийн бодлоготой гэж нийтэд ойлгуулах нь чухал. Yvнийг хийж чадвал ардын засгаас олныг салгаж чадна.

Хоёрдугаарт ардын засаг бол улаан орос улстай дотно барилдалгаатай болж тvvнээс тусламж дэмжлэг авч байна. Энэ учраас чадвал тvvнийг орос улсаас салгах, олныг орост дургvй болгох, vvний тул элдэв яриа цуурхал гаргах, оросоос ирж байгаа барааг хvртэл муу хэлж олныг авахгvй болгох. Yvний хажуугаар гадаадын хөрөнгөтөн улсуудтай холбоо барьж зэр зэвсгийн тусламж авах. Бас энэ ажлыг бvтээхээр найдвартай хvнийг томилон явуулах. Гуравдугаарт ардын засгийг эсэргvvцсэн олны хvчийг нэгтгэж цагийг тохируулан зэвсэг барин vзэлцэх. Энэ дайн бол шамбалын дайн гэж олон сvсэгтэнд ойлгуулах хэрэгтэй ажээ.

 Хамба удаан ярилаа. Ярьж байх завсраа байн байн хамрын шар тамхи татаж хөндий ханиалгана. Нэгэн хэсэг цугларагсад дор бvрнээ бодол болон дуугvй сууж байтал <Би есөн ланжуу буу олон хайрцаг сумтай билээ. Yvнээ энэ хэрэгт нийлvvлэхэд бэлхэн байна. Бас ардын засгийн хvмvvс, тvvнийг талархагчдыг алж хороох ажлыг хийе гэж бодож байна> хэмээн Бадарч хэлэв.

 Хамба хvйтэн инээмсэглэснээ <Бадарч минь тэр бол тэнэг хэрэг. Нэг хоёр хvнийг алаад ардын засгийг хөндөж чадахгvй. Харин олон тvмэн тvvнийг улам бvр шvтэх болно. Буу зэвсгийн хувьд бол далайд дусаал нэмэр гэж сайн хадгалж бай. Нэгэн цагт хэрэг болно> гэлээ.

– Ардын засаг хошууд шавьд өдий төдий танхим байгуулж байгаа нь эцэстээ манай шигманын шашинд vлэмж хортой юм болохоор танхимыг олонд нэр хvндгvй болгох нь чухал байна гээд гэвш лам, хамба руу харлаа.

– Тэр тvмэн зөв. Yvнийг хийхэд цагийг хvлээх хэрэггvй. Танхим гэдэг чинь сvvлдээ шашны толгой дээр цахиур хагалах газар гээд нvдээ анивчин хэсэг дуугvй сууснаа өмнөх эрихээ авч хэд шувтраад бид юуны өмнө нэгэн сэтгэлт улсаа олох хэрэгтэй. Тэгэхдээ тун нарийн хийнэ шvv. Өчvvхэн боловч хазгай гишгэвэл ардын засгийн гарт орж их хэрэг унаж магад. Цамба чи нөгөө Жамбалтай ярьснаа эдэнд хэлж өг гэлээ.

– Жамбалыг та бvхэн цөм мэднэ. Бид хоёр багаасаа vерхсэнийг ч мэднэ. Одоо тэр цэргийн дарга болоод Ховдын хязгаарын цэргийн аж ахуйн даргын алба хааж байгаа. Yvгээр дайрч өнгөрөхөд нь би хагас сар хамт наргилаа. Дарга болсондоо сэтгэл нь ханаад, ингээд зvтгээд байвал жанжин ч болж магад гэж боддог бололтой. <Өвгөн чинь ардын засгийн нvvрэн дээр муугvй амьдарч, төрийн төлөө зvтгэж явна> гэж уулзмагц надад хэлсэн. Надаас ардын засгийг муу хэлсэн vг цухуйхын хамт <цэргийн даргын дэргэд ийм юм ярьж болохгvй> гээд огт халгаагаагvй.

– Золиг чинь бидэнд гай тарих юм биш биз? гэж гэвш асуув.

– Чадахгvй. Энд өр алдаж аргагvй болоод хулгайн морь хямд vнээр авч баларсан. Бас мянга гаруй сумтай гурван орос ланжуу надаар дамжуулж зарсан. Тэр ланжуу бидэнд буй. Ингээд миний гарт орсон болохоор гай тарьж чадахгvй. Харин ч нэгэн цагт тус болно.

 Энд цугларагсад ардын засгийг хэрхэн унагаах тухай ярьж байлаа. Гэхдээ тэдний хэн нь ч хувийн өшөө хонзонгоос биш зөвхөн л шашин шvтлэгээ хамгаалах, нийт монгол vе улиран дагаж ирсэн ёс заншлаа аврах сэтгэлээс болж ардын засагт өшсөн тухай ярина. Yнэндээ бол цөм л ардын засгаас болж ямар нэгэн хохиролд учирсан хvмvvс байлаа.

 Цамбын бодлоор бол ардын засгийн бодлогыг олонд гутааж, тvvний хvчин чадлыг доройтуулахын тул хvн vнэмшмээргvй юмыг ч ярихаас буцахгvй ажээ.

 Орос чихэр бол орос эхнэрийн мөөмний сvv гэж хvрээний лам нар ярьж эхлэхэд ийм тэнэг ярианд хэн итгэх вэ гэж бодож байсан. Гэтэл хvмvvс худалдаж авах нь vлэмж хорогдсоныг би нvдээр vзсэн. Том худал хэлэхэд арай ч тийм том худал хэлэхгvй байх гэж итгэх ёс байдаг бололтой гэж Цамбын хэлснийг хамба, гэвш зэрэг хэд хэдэн хvн ихэд дэмжин зөвшөөрөв.

 Бас ардын засгийг унагаахын учир гvрэм хийх, золиг гаргаж хараал хийх. Жигжидийн сор залах зэрэг олон төрлийн хурал, ном хурахаар тогтов.

– Энэ бvхэн хэрэгтэй. Гэхдээ л бид нэгэн цагт шамбалын дайнд мордоход бэлхэн байх нь чухал. Бидний өмнө цэрэг зэвсэгтэй догшин чаралба байна. Тvvнийг гагцхvv цэрэг зэвсгийн чадлаар даран туулах болно. Богд ламын ариун шашны тvvхэнд зэвсэгтэй дайсныг зэвсгийн чадлаар, мэстэнийг мэсийн хvчээр доройтуулж байсан удаа олон билээ гэж хамбын хэлэхэд гэвш энэ vг гарцаагvй vнэн болохыг баталсан олон зvйлийг иш татан ярив.

 Гэвшийн яриаг хамба толгой дохин, vлэмж таалалтай сонсож завсарт нь баталсан vгнvvд нэмж байлаа.

– Гар хөдлөх цаг болсон. Гэхдээ би өнөө маргааш гэж байгаа юм биш шvv гээд хамба суудлаа засах зуур олныг ажиглан нvдний булангаар харснаа гэнэт огцом дуугаар, – За тэгээд хэнийг явуулах вэ? гэж тулган асуув.

– Хаашаа?

– Ванчин Богд тvвдээс оргож залраад, хятад нутагт ирээд байна. Юуны өмнө тvvнд бараалхаж хэрэг явдлаа айлтгах нь чухал. Та бvхэнд итгэн хэлэхэд миний хvрээний багш минь Ванчин богдтой холбоо барьсан. Биднийг хvчлэн хөдлөх цаг болсон гэж зарлиг буулгасныг саяхан надад тусгай хvнээр хэлvvлсэн. Биднээс элч болж явахад хамгийн талтай хvн бол Цамба байна. Олон лам нарын төлөг тохирсон. Цамбыг хил гаргаж өгөх хvн бол Бадарч. Энэ хоёрын зам нь цагаан, мөр нь балархай байгаа юм. Тэдний замыг ямар ч бартаагvй байлгахаар Гомбын сор зална. Сор залснаас арав хоногийн дотор мөрөө баруун өмнө зvг гарган хөдлөх ёстой гээд Цамбыг ширтэн харлаа.

 Хамба сvvлийн vед ардын засгийн эсрэг шургуу ажиллаж байгаа хvн, хvрээний нэгэн сэтгэлт лам нартай холбоо барьж ойрын жил ардын засгийг унагаах зорилго тавин, энэ хэрэгтээ гадаад орны тусламж олохыг хичээж байгаа бөгөөд дундаж холбоо нь Далай ламтай эрх булаалдан тохирохоо болиод тvвдээс хөөгдөн дотоод монгол, Манж нутагт оргож ирээд орогнож байсан Ванчин Эрдэнэ болж байлаа.

 Алс холын аюултай замд явах дур Цамбад ч, Бадарчид ч байсангvй. Гэвч тангараг өргөсөн болохоор шууд няцаж явахгvй гэж болохгvй. Элдэв гачигдал зовлон тоочин энэ удаа явахаас чөлөөлж өгөхийг гуйсан боловч тус болсонгvй чихэгдэв.

 Ванчин Богдод барих бичгийг хамба тvвд хэлээр зохион бичээд хэдэн хоногийн дараа хvрээний лам нарыг ханиад томуунаас зайлуулах нэрээр Гомбын төмөр голтой сор залах болов.

 Цогчин дуганд сор залах хурал өглөөнөөс эхлэн хуралдаж оройн нар жаргахын vед төмөр голтой, том улаан балинг дөрвөн лам дамжлан дуганы хаалгаар гаргахад хойноос нь өндөр хоргой оройтой, булга татсан овоодой өмссөн улаан торгон дээлтэй хамба хадаг яндар ишнээс нь зvvсэн урт төмөр пvрэв барин сvртэй чичилж, амьдрал нь шувтарч яваа хvний хөндий бөгөөд зэвхий дуугаар ном уншин гарч ирлээ.

 Балинг дагасан лам нарын урт цуваа аажим явсаар хvрээний баруун өмнө талд гарахад хуурай модоор барьж шар тос нэвтлэн шингээсэн овоохой байлаа. Балин барьсан дөрвөн лам хөл нийлvvлэн аажим алхаж явсаар овоохойд тулж зогсоход хамбын нvд нь гялалзан хоёр хөлөө ээлжлэн урдуураа махийлган өргөж, гараа дээш нь цацлан цамнаж пvрэвээ гялалзуулах нь сvржин бөгөөд эгэл жирийн хэрэг биш мэт харагдах ажээ.

 Овоохойд гал хvрмэгц тос нэвтэрсэн хуурай мод шажигнан дvрэлзэж ёстой л тэнгэрт тулсан гал оволзон асаж хар утаа оргилов. Хэнгэрэг цангийн дуу хvчтэй болж цохилт нь тvргэсэн Хамбын пvрэвтэй гар балингийн том зэс царанд хvрэхийн хамт дөрвөн лам гал руу балингаа шидэв. Yй тvмэн оч бужигнан хvмvvс шахцалдан галаас зайлав.

 Хэсэг болсны дараа лам нар эргэж явахад дутуу шатсан балингийн vлдэгдэл олж идэх гэсэн нохой банди нар л vлдэж билээ.

 Yvнээс хэдхэн өдрийн дараа Ламын гэгээний хvрээ орох нэрээр дөрвөн морьтой хоёр хvн мааньтын шилээр өглөө эрт давсан нь Бадарч, Цамба хоёр байж билээ.

 

 

III

 Нялх ногооны анхилам vнэр ханхалсан зуны эхэн сарын найртай сайхан өдөр Цэнгэл уулын хошуу захиргааны өмнvvр гарсан Тамирын голын нөгөө талын эрэгт саарал морьтой хvн ирж буугаад хайрга дээр явган сууж нvvрээ угаав.

 Баруун уулын орой руу хэлбийсэн нарны туяа тvргэн урсгалт тунгалаг голын мандал дээр жирвэлзэн тоглож байгаа нь харсан бvхний нvдийг татна.

 Эрдэнэ ус харан хөдлөлгvй сууна. Тvvний өргөн магнайд хэдэн vе vрчлээ байн байн тодрон, заримдаа нvд нь хөдөлгөөнгvй болон гөлөрнө. Эрдэнэд бодох юм их байлаа.

 Ардын засгийн хийж байгаа ажил бvхэн лам нар болоод эрх ямбаа хасагдсан ноёд тайж нарын ил, далд эсэргvvцэлтэй тулгарч байлаа. Тэгэхдээ эдний хvч их бөгөөд гарт нь малын ихэнх байсан болохоор тvvнээ тvшиж ардын засгийн ажлыг эсэргvvцнэ. Тэдний мал сvргийг хариулан амьдардаг хvмvvс олон байлаа. Энэ учраас зарим ийм хvнийг танхимд хvvхдээ өгөх буюу засаг захиргааны сонгуульд оролцвол хариулуулж байгаа малаа авна гэж айлгасан удаа ч гарч байлаа.

 Ард тvмний ихэнх хэсэг нь гvн бишрэлд автагдсан учир vvнийг ашиглан ардын засаг, тvvний хийж байгаа ажлыг эсэргvvцнэ. Тийм бурхны номд, ийм гэгээний лvндэнд ардын засаг тэгж устах ёстой, ардын засаг буй болсноос цаг зэвvvн болж байна гэж ярина. Ард олны хvvхдийг бичиг эрдэмд сургах гэж хэд хэдэн сумын дунд тавин хvvхдийн орон тоотой танхимууд байгуулав. Гэтэл тvvнийг устгахын тул чулуу мэрэхээс бусдыг хийх ажээ. Yvнээс зарим хvн хvvхдээ танхимд өгөх дургvй болов. За тэгээд арайхийж хэдэн хvvхэд цугларуулж авах дээр танхим дээр чөтгөртэй болов гэх буюу өвчин тахал хvртэл тарааж байлаа. Хvvхдийг элдвээр ятган оргуулах нь бараг л ердийн явдал болжээ. Ингээд ажиллах нөхцөлгvй болгоход нь аргагvй болж хөхөө өвлийн хvйтэнд нvvлгэж ч байлаа.

 Танхимын хvvхдийн орон тоог гvйцээх гэж Эрдэнэ хvvхдийг айл, өрхөд оногдуулан дайчлах шийдвэр хvртэл гаргаж билээ.

 Энэ зун малын тооллого явуулсан нь маш бага тоо гарчээ. Шалтгааныг судлан vзвэл баячууд, жас малаа vлэмж хэмжээгээр дарж, мөн зарим ядуу дунд ардыг ч энэ хэрэгтээ татан оруулав. Мал дарах явдал хоёр vндсэн шалтгаантай байлаа. Нэг хэсэг нь зориуд ардын засгаас хийж байгаа ажлыг эсэргvvцсэнээс мал сvргийг тооноос нуужээ. Энэ бол бага хэсэг нь байлаа. Нөгөө хэсэг нь малын хөлд оногдуулах албан татвар, өртөөний албыг хорогдуулах гэснээс малаа даржээ. Хэдийгээр эцэстээ энэ хоёр хэсэг нь засгаас өөрийн орны эдийн засгаа зөв ойлгоё гэж хийсэн ажилд сvрхий хор хvргэсэн авч адилд vзэн тэмцэж болохгvй байлаа.

 Эрдэнэ ардын засгийн төлөөний тvшмэлийн хувьд малыг дахин тоолуулах болж хошуудад хvмvvс томилон явуулсан бөгөөд өөрөө Цэнгэл уулын хошуунд тооллого явуулахаар ирж байгаа нь энэ билээ.

 Урьд Итгэлт хэдэн малтай байсныг Эрдэнэ бараг л нас, шvд, зvс хvйсээр нь мэднэ. Гэтэл саяын тоогоор Итгэлтийн мал хэдэн жилийн өмнөхөөс vлэмж хорогдсон байлаа. Ингээд бодоход гаргасан тоо хуурамч нь эргэлзээгvй. Гэхдээ дахиад тоолоход дахиад дарна. Ахиулж чадахгvй бол тавлан шоолно.

 Даруулахгvй гэвэл нутгийн хvмvvсийг оролцуулах хэрэгтэй. Гэвч энэ  бол ийм хялбар ажил биш. Нэг хэсэг хvмvvс нутгийн ах дvvтэй өштөн болохгvй гээд дарсан малыг илчлэн гаргахгvй. Нөгөө хэсэг хvмvvс бусдын муу vзэхгvй гээд хэлэхгvй. Гуравдахь нь айж зовоод хэлэхгvй. Бас тэгээд энэ өргөн нутгийн аль хонхорт буюу модонд хичнээн мал дарж нуусныг олоход бэрх.

 Бэрхшээл саад их. Гэвч тоолох хэрэгтэй. Тэгэхдээ урьд гарснаас ахиулах нь чухал.

 Эрдэнэ алгуур босож мордоод Тамирыг гатлав. Хир зэрэг гvн байсныг ч, бараг л мэдсэнгvй бөгөөд нэг мэдэхэд Тамирын гол ард нь vлдсэн байлаа.

 Хошуун дээр ирж удирдах хvмvvстэй ярихад хийсэн тоогоо буруу болсон гэж хэн нь ч хэлсэнгvй.

 Хошууны намын vvрийн дарга Гончиг <одоогийн байдлаар даруулалгvйгээр тоолох боломжгvй байна. Манай хошууны хувьд бол маш бага дарсан байх даа> гэж хэлэв.

 Бvх айлын малыг ганц өдөр зэрэг тоолбол vлэмж зөв тоо гаргаж болохсон. Гэвч тийм хvч боломж байхгvй.

 Эрдэнэ шууд мал тооллогодоо орсонгvй. Харин ирснийхээ маргаашаас эхлэн айл хэсэж авгай хvvхэдтэй баахан ярьж, бас замд тааралдсан малын дотор ямар нэгэн содон тэмдэгтэй нэгийг нь дотроо цээжилж байлаа. Бас хэд хоног Гончиг зэрэг хvмvvсийг ингэж ажиллуулав.

 Иймэрхvv ажилласан нь сайн, муу хоёр талтай байлаа. Сайн тал гэвэл юу ч л гэсэн бэлтгэж авсанд байв. Муу тал гэвэл тооллого дахин явахыг хvмvvс мэдээд бас бэлтгэв.

 Эхний айлыг маш сайн тоолж, урьдахтай зөрvv гарвал хvнд торгож шийтгэвэл дараагийнх нь дарахаас айх болов уу гэж бодлоо.

 Мал дахин тоолох болсныг мэдсэн айлууд зvсэн бvрийн башир арга хэрэглэж эхлэв. Зарим нь таслан зэлvvд газар хөөнө. Зарим нь урьд тоо явагдаж өнгөрсөн сумдын нутагт явуулна. Зарим нь эхнэртэйгээ хvртэл өрх данс салгана. Луйвардах гэж бодоогvй л бол малын өрийг өгөх дуртай болсон байлаа. Харин авлагыг бол яарахгvй болжээ.

 Итгэлт юунаас хоцрох билээ. Мал дарж, албан татвар хөнгөлvvлэх ямар арга байдаг бол бvгдийг хийж амжив. Хэсэг малыг өөр сумын нутагт явуулав. Хэсгийг зэлvvд нутагт гаргав. Галсанг эхнэртэй нь хамт тусгай өрх болгож нэр дээр нь хэсгийг тоолуулах болов. Энэ бvхнийг хийхэд хамгийн ойрын туслагч нь Сvрэн байсан бөгөөд <хvv минь хvнийг яаж мэдэх вэ? Өндөр ахынхаа мэдэх содон малыг дарж болохгvй. Цаадахын чинь нvд тун гярхай шvv> гэж тvvнд хэлдэг байлаа.

 Ингэж бэлтгэсний дараа Итгэлтийн их гэрийн мал хошууны тэргvvн баяны сvрэг биш дунд чинээлэг айлын зэрэгт хvрэв.

 Эрдэнэ намын vvрийн дарга Гончиг, намын гишvvн хоёр хvний хамт цогчин жасын малыг тоолж эхлэв.

– Суварган эвэртэй хvрэн хайнаг, далиу эвэртэй хар тарлан хайнаг тэргvvтэй хэсэг малаа та нар мартаж орхих шиг байна гэж Эрдэнэ хэлэв.

 Цогчин жасын нярав том тарган шар лам гайхсан байдалтай инээмсэглэснээ

– Тийм сvнсгvй ажил хаанаас хийх вэ. Дарга та лав ташуу болгоож байгаа байх гэлээ.

– Хайрханы арын модонд өнөө өглөө vvрээр оруулсан хэсэг адуу хичнээн юм байсан бол гэж намын vvрийн дарга Гончиг шууд асуув.

 Хэрэг буруу тийшээ эргэснийг ойлгосон жасын нярав сvрэгчин нартаа хандаж <би та нарт нэг ч мал дутааж болохгvй тоолуулах хэрэгтэй гэж хэлсэн биш билvv. Энэ чинь юу болж байна> гэж vлэмж сvржин бууж гарав.

 Сvрэгчид нь бараг нэгэн зэрэг <би л мэдэхгvй > гэж хариулав. Энэ хариултыг хэдэн өдрийн өмнө бэлтгэж билээ. Ингэж хариулаагvй хvн маргаашаас нь эхлэн жасын мал хариулж гэр бvлээ тvvний сvvгээр тэжээх эрхгvй болох байжээ.

 Гэвч баримт гэдэг хэцvv. Няравын магнайд хvйтэн хар хөлс бурзайж байлаа.

– За юу ч гэсэн та хvн явуулаад хайрханы ард нуусан адуугаа авчруул гэж Эрдэнэ тулгав.

 Бvтэн хоёр өдөр Эрдэнэ нөхдийн хамт ингэж няравтай байлдсаны эцэст мал дарсан цогчин жасыг хорин таван бодоор торгов. Эрдэнэ нөхдийн хамт мордоод явахад <Хэцvv чоно оо. Орхон руу явуулсан малыг маань мэдээгvй нь л яамай. Мэдсэн бол дахиад хэдэн бодоор торгох байсан шvv> гэж нярав бодоод өврөөсөө том хөх хадаг гаргаж хөлсөө арчив.

 <Мал тооллогын тvшмэл Цогчин жасыг хорин таван бодоор торгожээ. <Дарсан малыг зvсээр нэхэж байна гэнэ> гэсэн яриа Тамирын хөндийд салхи шиг тарж, малаа дарж байсан хvмvvсийн сэтгэлийн мөсийг хайлуулан, цөн урсгав.

 Заримтай нь хэрэлдэж, заримтай нь инээлдэж, заримыг нь торгож, заримыг нь сайшааж явсаар мал тооллогынхон Итгэлтийнд очив.

 Энэ vед Бат Улаанбаатарт багш нарын уулзалтад явсан учир эзгvй байлаа. Мал тооллогын гийчид ирсэн гэж Итгэлт хонь гарган айраг, архи сөгнөв.

– Зарим айл малаа бодолгvй дарах юм. Юунд тэгж засгийн бодлоготой харгалдаж байдаг юм бол доо гэж Эрдэнийн хэлэхэд Итгэлт нvдээ жартайлган их л гайхсан дvрс vзvvлэн сонсож байснаа хоолойдоо янцаглан инээж

– Ухаанд нь ухна vхсэн дамшгууд. Юунд тийм тэнэг юм хийж байна вэ дээ. Төрийн сvлд гэж нэг юм байдаг юм шvv. Миний хэдийг ч чи таван хуруу шигээ мэдэх болохоор би юу гэх вэ. Салгаж тасалж өгсөөр байтал бараг юм vлдээгvй. Бас тэгээд чамайг ирсэн болохоор надад бvр хэцvv байна. Хvv хvvхэн нь суусан хадмын сvлбээтэй болохоор Итгэлтийн малыг хөнгөн тоолов гэж амьтан ярина шvv дээ. Эрдэнэ ээ энэ жил идэж орхих хэдэн мал байх юм. Тvvнийг заавал тоолуулах уу? гэж асуув.

– Амьд л байгаа бол тоолох л болно доо.

– Би ч бас тэгж бодсон юмаа.

 Итгэлтийн малыг бvтэн хагас өдөр тоолов. Гэхдээ ямар ч өө гарсангvй. Нэг хэсэг мал байхгvйг Эрдэнийн хамт явсан нэг хvн vгvйлэв. Гэтэл тэр малыг Галсан мартсан болж, тvvнийг Итгэлт золтой л барьж зодсонгvй. Бас нэг хэдэн vхрийн тухай яриа гарсанд <Та аавд хувь болгоод өгчихсөн шvv дээ. Аав хөгшрөөд хэнд юу өгснөө ч мэдэхээ больжээ> гэж Сvрэн хэлээд аврав. Тvvгээр ч барахгvй Сvрэн гарч Нямын руу Галсанг явуулан хэл хvргэж билээ.

 <Итгэлт чи л мал дараагvй байх даа. Нар баруун хойноос навтас нөмрөөд гарсан цагт чи тооноос мал дарахгvй болох байх. Сvрэн хэцvv гэж Батын ярьдаг ортой л юм байна> гэж Эрдэнэ дотроо бухимдавч тулгах баримт байсангvй.

 Ингэж байтал Эрдэнэтэй ирсэн нэг хvн Итгэлтийн зэргэлдээ хошууны айлд өгч маллуулсан бөгөөд энэ тоондоо оруулаагvй зуугаад хонины тухай гэнэт санаж яриа гаргахад аргагvй болсон Итгэлт <юу байдаг билээ. Би л огт мэдэхгvй юм гаргаад ирлээ> гээд Сvрэн рvv харлаа.

– Аав та мэдэхгvй. Би өгсөн юм. Тэгээд өөр хошуунд байгаа юм болохоор тэндээ тоолуулдаг юм байх гэж бодоод хэлээгvй юм гэж Сvрэн хэлэв.

– За Итгэлт минь саяын тоо, урьдах тооноос олон малаар зөрж байна. Тэрхvv малаа дутуу тоолуулсан учир таван бодоор торгоно доо гэж Эрдэнэ хэлж билээ.

 Ингээд тоочид явжээ. <Би мөрийтэй шатар тоглодог байсан бол манай Сvрэнгээс уран бэрийн хожил гарах байсан даа> гэж Итгэлт бэрээ магтсан ба харин хонь сааж байсан Солонгын дэргэд очиж <Хадам эцэг чинь, манайхыг таван бодоор торгож сэтгэл нь ханаад явлаа. Итгэлт мөчөөгөө өгөхгvй дээ> гэж шvд зуун, зэвvvн хэлэв.

 Солонго хариу юу ч дуугарсангvй. Гэвч нулимс бvрхсэн тvvний нvд <хадны завсар хавчуулсан халиуны зулзага хөөрхий> гэж дуулж байлаа.

 Эрдэнэ мал тооллогоо дуусаж дvнгээ гаргавал Цэнгэл уулын хошуунд урьдах тооллогоос арав гаруй хорь шахам мянган мал илvv гарсан байлаа. Энэ бол бага хэрэг бишээ.

 

IV

 Тамирын хөндийд өгөөмөр намар болов. Зvvн хойшоо харсан өргөн амны адаг, дэлгэр цагаан талбай дээр хоёр том эрээн майхан байх бөгөөд эргэн тойронд нь өдий төдий зvсэн бvрийн өнгөтэй том жижиг майхан, чөдөртэй буюу уяатай морьд харагдана. Зарим майхны гадна тvлж байгаа галаас хөх утаа суунаглан байлаа.

 Энд шагай харваж байлаа. Баруун талын майхны vvдэнд дөрвөн хvн суугаад хоймор нь тавьсан шагайг харваж байлаа. Хоёр талаар нь зэрэгцэн суусан хvмvvс янз бvрийн хоолойгоор уухайлах бөгөөд вандан дээр ганц шагай vлдсэнийг харахад тоглоом тэмцэлтэй болж байгааг гэрчилнэ.

 Хонгорын зvvн гарт суусан дөч эргэм насны бvдvvн лам харвах болоход зvvн талын эхэнд суусан хижээл хар хvн <мэргэн минь хичээж vзээрэй. Хожиход ганц хуруу дутуу байна шvv> гээд хахир паргиа дуугаар уухайлахад бусад нь тvрэв.

 Лам хуруугаа мулталж орхив. <Дутаж байна. Мэргэн минь> гэж хижээл хар хvн хашгирав. Хонгор өвдөг дээрээ хашлагаа зоож том гэгчийн дугуй ясан сум тавиад дунд хуруугаа vлэв.

– Манай баг, vхэх сэхэх чиний гарт шvv гэж баруун талын магнайд суусан ханхар эр хэлээд хоолойгоо засав.

 Хонгор инээмсэглэх мэт болсноо хуруугаа мултлав. Сум гялалзан нисэж тас гэж буухад жижигхэн шагай vсрэн ор сураггvй алга болов. Хvмvvсийн уухайлах дуу гэнэт хадан хэсэг vргэлжлэв.

– Залуу байхад ч ийм л байдаг сан.

– Yзvvлээд өгч байна даа.

– Сум нь эгээ л бууны сум шиг байх шив гэх зэргээр Хонгорыг магтаж байлаа.

– За яахав. Дvvжин тавьж орхиё гээд зvvн талын оройд сууж байсан хижээл эр өврөөсөө хайрцагтай шvдэнз гаргаж толгойг нь хугалаад тавив.

 Тэмцэлтэй болж байгаа энэ шагайг харахаар олон хvн цугларав. Гурван хvн оносонгvй. Хонгорын ээлж болов. Удаан гэгч нь онилж байгаад тавив. Вандан дээр гал манас гэхэд мэргэн харваачийг магтах дуу битvv шуугилдаан, уухайлах дуу майхныг доргиулж байлаа.

– Аргагvй л шагайны дэргэд сууж байхад зовмооргvй харваач байна даа.

– Өчигдөр жавхтай хvнтэй дvvжин өрсөлдөж харваад хожиж байхыг нь би харсан.

 Олны магтаалд хөгжин инээмсэглэснээ Хонгор сум хашлагаа хадганд боож өвөртлөөд босов.

– Чи ч харваач эр юм аа гээд танил нэг залуу нь Хонгорын замыг хаав.

– Сайн байна уу. Аз хvv байвал ёоз хvvгээр хожно гэдэг л болж байна гээд Хонгор урамтай инээв.

– Сайн хө. Аз сохор, хуруу мэргэн гэдэг юм даа.

– Чи дороос ирэв vv?

– Тийм. Сумаас гараад ирлээ.

– Ногоон тохойд манайх харагдана уу?

– Юм харагдаагvй шvv. Чи гараад удаж байна уу?

– Өвгөн чинь арваад хонож байна. Уг нь манайх ногоон тохойд л байсан юмсан. Нvvж орхиж л дээ. Аав Сvрэн хоёр дvрэвсэн юм шиг нvvдэг улс даа гээд Хонгор нарийхан бөгөөд урт цагаан шvдээ яралзуулан инээмсэглэв.

 Хонгор нэрэлхэж арваад хонож явна гэжээ. Yнэндээ бол гэрээс гараад хорь гаруй хонож яваа юм. Энэ хооронд хийсэн ажил гэвэл шагай харвасан. Ерөөсөө Хонгорын хийдэг ажил нь сайн морь унаж, айл хэсэх, тоглох, дарвиж айраг, архи эргvvлэх, найр наадам хэсэх л юм.    

 Гэртээ очиход аав, эхнэр хоёр нь нэг бол юм хийж байна. Эсхvл ажлын тухай ярьж байдаг бөгөөд vvнийг хараад Хонгорын залхуу хvрч <насан турш л юм хийх буюу vvнийг ингэе, тvvнийг тэгье гэж байхдаа уйддаггvй хачин улс шvv> гэж боддог. Гэхдээ Хонгор эхнэртээ дургvй болсон хvн огт биш. Харин тvvний нэг хөгийн амьдралаас уйдсан хvн байлаа.

 Сvрэн ямар нэгэн ажил хийж гvйцээд буюу олзтой ажил сэдэж бодоод хязгааргvй баярлан ярихад Хонгор шал өөр юм бодож суудаг билээ.

 Сvрэн энэ жил эсгийгээ толгойлж хийлгvvлээд тvvндээ баярлан <Чи манай эсгий ямар болсон гэж бодно. Аав ойрын жил ийм олон,  ийм чансаатай эсгий хийгээгvй гэж хэлсэн. Би чамд зориуд тохмын эсгий хийсэн. Удахгvй улаан цэмбээр эмжээд өгнө> гэж баяртай харахад нь <Сvрэн минь мориор vргэлж шогшдог хvн элэгний өвчтэй болдог юм гэдэг шvv> гээд Хонгор эвшээв.

– Би ажил бодож байхгvй бол чи шагай харваж чадахгvй шvv дээ гэж Сvрэн урамгvй хэлснээ,

– Чи маргааш голын урд гарвал Дамбыг намрын ноос авчирч өг гэж хэлээрэй гэлээ.

 Эцэг, эхнэр хоёрын алин нь ч Хонгорын ингэж явахыг хvчтэй зэмлэдэггvй. Итгэлт хааяа нэг хэлэхэд Хонгор ёстой л нэг чихээрээ оруулж нөгөөгөөрөө гаргана.

 Өнгөрсөн өвөл Сvрэнгээс хvv гарсан бөгөөд тvvнийг Идэр гэж нэрлэсэн. Тэр хvvхэд vргэлж л Должинтой байдаг. Хонгор хvvдээ хайртай. Гэвч тvvнийг ховорхон барьж vзсэн.

 Хонгор майхнаас гарч тэнvvн тааламжтай суниах зуур <Харьдаг хэрэг ээ, нөгөө морь минь хаа байдаг бол> гэж бодоод явах гэтэл ард нь нэг хvн <За Хонгор мэргэн. Манай баг босоо тоглосны найраа манайд хийнэ. Хамт мордоцгооё> гэлээ.

– Өнөөдөр нэг гэрийн бараа хардаг юм бил vv гэж бодож байсан юмсан.

– Тэр яахав. Маргааш л явахгvй юу. Чамайг ноцтол аваад хаяхад чинь Гончигийн багийнхан муужран унах шахсан шvv гээд чанга дуугаар тас тас инээв.

 Найран дээр Хонгор голлож, тvvний мэргэнийг хvмvvс ам амандаа магтаж байлаа. Нилээд согтсон Хонгор морь харахаар гэрээс гарлаа. Баруун хойноос салхи нэг vе бvлээн, нэг vе сэрvvн холилдон vлээнэ. Тарга хvчээ авсан хоттой хонины хивж яраглах чимээ vргэлжлэн шуугина. Цэлмэг тэнгэрт vдшийн од сvvмэлзэнэ. Толгой нь vл мэдэг манаран, нvvр нь бvлээ татан нэг л аятай ажээ.

 Өмнөөс нь хоёр хувин дvvрэн ус барьсан залуу бvсгvй Тэрбиш ирлээ. Тэрбишийн нөхөр Раднаа өнгөрсөн хавар цэрэгт дайчлагдан явжээ. Урьд хурдан морь хамт унаж байсан болохоор Тэрбишийг Хонгор сайн мэднэ.

– Сайн байна уу?  Тэрбиш танайх чинь энд билvv?

 Раднаагийнх энд гэдгийг Хонгор сайн мэднэ. Гэвч яриа эхлэх гэж ингэж асуув.

– Сайн. Чи сайн уу? Манайх тэр шvv дээ. Заримдаа чи овоохой дайрчих гээд л гардаг юм байх чинь билээ гээд Тэрбиш хөгжилтэй инээв.

– Согтож орхилоо. Танайд орж унтъя. Хөөхгvй биз.

– Сvрэн мэдвэл толгойг чинь хага цохино доо гээд Тэрбиш усаа тавив.

– Раднаагаас сурагтай юу?

– Улаанбаатар хотод байгаа. Хот орвол уулзаад авгай чинь мэнд гялалзаж байна гэж хэлээрэй.       

– Болъё. Хэрэгт орно.

– Чи ч хаширдаа л амьд яваа хvн байх даа.

– Айж явбал аминд өлзийтэй хө гээд Хонгор согтуу хvний бvдэг хоолойгоор инээв.

– Тэрбиш хувинтай усаа авч хөдлөхөд нь Хонгор vл мэдэг ганхан <хvлээж бай> гээд хойноос нь дагав.

 Маргааш нь vvрийн гэгээ тvгэн цайх vед Раднаагийн гэрээс нэг хvн гарч нөгөө гэрvvд рvv хялалзан харсаар уяж хоносон морио унаад зvvн тийш явлаа. Энэ бол Хонгор байж билээ. Өнгөрсөн оройн уусан нэрмэл толгойг нь ангалзуулж эхэлсэн тул холдож чадалгvй нэрж байгаа айл бараадан орой нь Раднаагийнд амьтан унтсан хойно буцаж ирлээ.

 Анхны өглөө Раднаагийн гэрээс vvрээр мордсон Хонгорыг харж амжсан нэг хvvхэн <Итгэлтийн Хонгор Раднаагийнд хоноод явсан шvv. Тэрбиш ч зvрхтэй золиг юмаа. Битгий хvнд хэлээрэй. Сvрэн дуулбал газар тэнгэр нийлvvлнэ шvv> гэж найздаа хэлжээ. Тэр найз нь бас нэг хvvхэнд <Хонгор, Тэрбишээс салахаа больсон гэнэ. Тийм сайхан эхнэртэй байж хөх мантуугаар яана даа. Өвгөн минь битгий хvнд яриарай. Ховонд орж баларна шvv> гэв. Ингээд Раднаагийнд хоёр дахь оройгоо гэтэн ирж байхад урьд шөнийн явдал нь Тамирын хөндийд сvvлийн сонин болон нэг хvvхний амнаас нөгөө хvvхний чихэнд дамжиж явсаар Сvрэнгийн чихэнд өрөмдөн орлоо.

 Yvр цайж гэрийн доторхи бvх юм тодорсон vед Хонгор сэрээд ухасхийн босоод тvргэн зуур хувцаслан гарах гэхэд нь <Аяга сvv ууж, өлөн элгээ тайлаад яв л даа> гээд Тэрбиш өндийв. Тvvний жартганан тоглож байгаа нvд <Би сайхан байна уу? Сvрэнгээ мартаж орхив уу?> гэж асууж байлаа.

– Зvгээр гэж Хонгор ёворлосон дуугаар хэлээд шууд гарахдаа «Эрvvл байсан бол эднийд би хаанаас буцаж ирэх билээ дээ. Заяа нь орхисон толгой, тvй гэж дотроо хэлээд мориндоо мордон ямар нэгэн юманд хөөгдөж зугтан буй мэт гэрийн зvг давхилаа.

 Нvд нь бэлцийн цагариглаж, царай нь шарлан vрчийгээд базаж vнгээд хаясан муутуу цаас шиг болсон Хонгорыг гэртээ ороход Сvрэн оёж байсан дээлээ тvлхэж орхиод биеэ хураан муухай харлаа. <Булай амьтан. Чи мэдээгvй юм гэж санаж байна уу? Зvгээр өнгөрөх байх аа> гэж тvvний хорслоор дvvрсэн хоёр хурц нvд хэлж байлаа.

 Ирэх бvрийд баяр хөөр болж, болсон явдлыг тоочин ярьдаг эхнэр нь ер бусын байхыг хараад хэрэг биш болж паян задарсныг ойлгосон Хонгор, гэмт хvн гэлбэлзэнэ, дайрт морь далбилзана гэгчээр гөлөлзөн яахаа мэдэхгvй байлаа. Тулганы хажууд товшрогдон суугаад гаанс тамхиа гаргаж нэрэх гэснээ <Миний тамхи хаана байгаа вэ?> гэж сулхан асуув.

– Энд байна гэснээ Сvрэн vсрэн Хонгорын баруун чихнээс базаж аваад тохиолдсон газраа балбаж гарлаа.

– Yгvй чи яаж байна,болиоч дээ, ёо гэж зайчин байлаа.

– Барагтай дарлаарай. Чамд огт дарлуулахгvй.

– Хэн чамд юу ярьж орхив оо.

– Тийм бий. Тэрбиштэй чи яана гэнээ. Хар ухна! гэж хашгираад улам хvчтэй балбав. 

 Хонгор арай гэж Сvрэнгийн гараас мултран салаад гэрийн нөгөө талд зайлан гарав. Сvрэнгийн нvд гялалзан vсчиж гартаа өртсөн бvхнээр шидлээ.

 Хонгор шидсэн юмны заримыг барьж авна. Заримаас нь зайлна. Гэвч дэнгийн цөгц баруун нvдэн дээр нь яг буугаад доороо хөхрөн хавдав.

 Сvрэн баахан харааж нvдэж аваад хэнэггvй гарлаа. Итгэлт хvvгээ ирэхийг хараад орох гэж гэрт нь ойрттол бэр нь нөхрөө газар доогуур ортол хараан, нvдэж байхыг сонсоод орж чадалгvй буцаж хонины хотонд орж модон хvрз барин арилгаж байгаа дvр vзvvлэн чагнав.

 <Дамшиг чинь юу хийж орхисон юм бол. Сvрэн ч Должин биш дээ. Болгож тавина. Нvд амыг нь бvлт цохичихгvй байгаа даа… Эмээ толгой дээрээ гаргасан хvн их шившиг болно> гэж дотроо бодон хvvгээ харамсаж байлаа. Гэвч орж нэг л чадсангvй ажээ.

 Сvрэнг хараад модон хvрзээрээ тvргэн тvргэн ажиллаж эхлэв. Сvрэнгийн царай минчийн улайгаад нvд нь эрчилжээ.

– Аав та хот арилгаж байгаа юм уу?

– Тийм. Би хот арилгаж байна. Та нар чинь юу болоод л хашгиралдаад байна даа?

– Юу ч болоогvй. Архи ууж ирээд агсагнаж байхгvй юу гээд их гэрт орж хөөрч байгаа тогоотой сvvг юу ч болоогvй юм шиг самарч эхлэв.

 Тэр өдөр Хонгор гэрээс гарсангvй. Бас хэн ч тvvнийг орж хөндсөнгvй. Маргааш нь хөх булуу болсон нvдтэй Хонгорыг гvvний зэлэн дээр очиход нь <Юу болоов? Нvд чинь гэж Итгэлт асуухад <Мод vсрээд цохичихсон юм> гэж ажиггvй хэлээд царай нь vл мэдэг улайв.

– Тvлээ сэрэмжтэй хагалж байхгvй дээ гээд Итгэлт барьсан унагаа чагтлах зуур <дамшиг чинь нуух санаатай> гэж бодон дотроо инээж билээ.

 Хонгор нэг хэсэг тэнэж алга болохгvй байснаа Төмөрийн өгсөн бор морь, өөр нэг морьтой хамт хэд хоног сойж унаад нэг өдөр алга болов.

 Хоёр долоо хоног шахам болоод ирэхдээ арван хэдэн согоо шиг морь хөөн авчирч билээ.

 

V

 <Цэцэрлэг мандалын аймгийн намын хороо> гэж улаан шунхан будагтай гуунд шиллэн хийсэн хаягийг халзтай том цагаан эсгий гэрийн тотгон дээр хоёр хvн хичээнгvйлэн хадаж байв.

– Тэгш болж уу хараач.

 Том янхир биетэй нарийхан боловч урт хар гэзэгтэй дунд насны эр гэрээс гурав дөрвөн алхмын зайд очиж зогсон өрөөсөн нvдээ аньж саравчлан харснаа <догь болж шvv> гэлээ.

 Нөгөө пагдгар биетэй эр нь амандаа зууж байсан хадаасаа авч ширэн уутанд хийгээд алхаа ишээр нь тvрийлэх зуур <Дарга аа гvйцлээ> гэж бvдvvн паргиа дуугаар хэлэв.

 Гэрээс Эрдэнэ гарч, vvдэн дээр хадсан хаягийг ажиглан харж байснаа <Болох нь ч болж. Уг нь алтан хvрээтэй гуунд том улаан vсгээр бичээд хийсэн бол зvгээр байж дээ> гэлээ.

– Тэгж гоёод яах юм бэ? Ямар бурхны гуу биш гэж бvдvvн эр хэлэв.

– Yvн дээр юу гэж бичсэнийг та мэдэх vv?

– Ална гэсэн ч мад шvv дээ гэж бvдvvн эр инээв.

– Цэцэрлэг мандалын аймгийн намын хороо гэсэн vг шvv дээ

– Гууны нь хvрээнд арслан барс сийлж хийе. Дарга та бичгийг нь гараа гаргаж байгаад бичиж өгнө vv гэж бvдvvн хэлэв.

– Арслан барсаар яах нь вэ? гэж янхир эр асуув.

– Ардын нам маань хvчин төгөлдөр, сvр бадрангуй гэсэн билэг тэмдэг болно шvv дээ.

– Тэр зөв. Та хийгээд орхиорой. Би бичгий нь бичиж өгнө гэж Эрдэнэ хэлжээ.

– Эрдэнэ Цэцэрлэг мандалын аймгийн намын хорооны даргын ажлыг хийж байгаа бөгөөд гэртээ байх нь ховор, бараг л хошуудаар явж ажиллана.

 Нэг удаа Хан өндөр уулын хошуунд дvvгийндээ очиж ирэг гаргуулан өнжив. Ах дvv хоёр засаг төрийн бодлогын тухай ярьж байхыг Өлзий их л хичээнгvйлэн сонсож байснаа.

– Би ч ардын засгийн хvчээр жаргаж байна. Харин урьд надтай адил байсан ядуучууд юу олж авсан бэ. Юу ч олоогvй. Та нар Даансран өвгөнийг хар л даа. Бахь байдаг Гонжоо тайжийн хонь дагаад, хараалгаж, заримдаа зодуулаад л явж байна.

 Эртvvд туранхай ямаа мөлхөө шард өгч орхиод ухаан алдтал ташуурдуулж байхыг би харсан, хөөрхий минь. Энэ жил жаран нэг хvрч байгаа амьтан шvv дээ гээд толгойгоо сэжлэн гаслав.

– Одоо цагт зодуулна гэдэг чинь юу гэсэн vг вэ? Хонийг нь хаяад явчихгvй юу. Хошуу тамгандаа хэлэхгvй юу гэж Эрдэнэ хэлэв.

– Яаж амьдрах вэ? Тэр чинь Гонжоо тайжид зарагдсаны хvчээр бор хоног залгаж яваа хvн шvv дээ. Хөөж орхивол эрvv толгой зодолдуулах юм vгvй болно. Бас тэгээд хvний буяныг идэж байгаад эзэнд нь муу юм хийвэл ачийг усаар гэгч болж нөгөө заяа чинь зайлж орхино. Ардын засаг тvvнийг тэжээхгvй шvv дээ гээд Өлзий тамхиа нэрж татлаа.

– Ардын засаг тvvнийг хамжлага биш болгосон. Эрх чөлөө өгсөн, тvvнийг дарлавал төрийн хууль өмгөөлнө шvv дээ.

– Гэхдээ тvvнээс болж гэдэс нь цадахгvй «Ээ дээ хоол олж иднэ гэдэг vv, амаргvй эд шvv хvv минь» гээд буурал толгойгоо сэгсрэхэд vзvvрт нь сур уясан шодон гэзэг модолзож байлаа.

  Аймаг руугаа буцаж явахдаа Эрдэнэ энэ ярианы тухай их юм бодов. Өлзийн яриа гэнэн боловч тvvнд vнэн юм их байлаа. Өнгөрсөн жил Намын Төв Хороон дээр болсон нэг яриан дээр ядуу хvмvvсийн амьдралыг яаж сайжруулах тухай ярьж удтал маргалдсан юм. Эрдэнэ тэр ярианд идэвхитэй оролцож нилээд юм ярьсан. Нэг хэсэг хvмvvс Феодал болон жасын хөрөнгийг хурааж ядуучуудад өмч болгон хувааж өгөх хэрэгтэй гэж байлаа. Нөгөө хэсэг нь өмч болгон өгч болохгvй. Харин улс хурааж аваад ядуу хvмvvст хөлсөөр хариулуулж амьдралыг нь сайжруулбал зохино гэнэ. Гуравдахь хэсэг нь тэр хөрөнгийг хураах цаг болоогvй бөгөөд хураах юм бол улс орны эдийн засагт vлэмж хохирол учирч хожим гашуудавч барахгvй болно гэж байлаа. Эрдэнэ нэгдvгээр хэсэг хvмvvстэй санал нийлж байсан.

– Феодал болоод Жасын хөрөнгийг шууд хурааж ядуучуудад өмч болгон өгсөн цагт бид, олонхи хэсэг нь өлсөж, цөөн хэсэг нь язартлаа идэж байдаг ёсыг устгаж чадна гэж Эрдэнийг хэлэхэд нэг хvн босож <феодал гэж хэнийг хэлэх вэ?> гэж асуув.

– Ноёд, тайж нарыг л хэлнэ.

– Ган хийх нохойгvй буюу зөвхөн амьжиргааны хэдэн малтай хохь тайжийн хөрөнгийг бас хураах хэрэг vv?

– Гэхдээ тэд бол олон биш. Бодын тоогоор тогтоож болох мэт санагдаж байна.

– Хэдэн бодоор?

– Yvнийг ярьж байж тогтоох нь зөв юм.

– Олон бодтой суман эрийн хөрөнгийг яах вэ?

– Жасын хөрөнгийг хураахад ард тvмний санал сэтгэл эвдрэхгvй юv? Олон тvмний дотор шашин их хvчтэй байгаа шvv дээ гэх зэрэг өдий төдий асуудлыг дөрвөн зvг найман зовхисоос тавьж гарлаа. Эрдэнэ энэ олон асуудалд аргагvй самгардав.

– Урьдаж феодал, жасын хөрөнгийг хураах нь зөв vv? Аль буруу юу? гэдгийг шийдэх нь чухал. Тэгээд хураах нь зvйтэй гэтэл хэний хөрөнгийг хэзээ яаж хураах, дараа нь тэр хураасан хөрөнгөө яах вэ гэдгийг нарийн бодож тогтоох хэрэгтэй гэж хэн нэг хvн хэлэхэд Эрдэнэ харвал намын төв сургуулийн нэг сурагч залуу байлаа.

– Манай ард тvмний дунд шарын шашин vлэмж хvчтэй. Энэ учраас одоо vед сvм, хийдийн хөрөнгөнд халдах нь олны санаа сэтгэлийг эвдэнэ гэсэн vг. Харин хар феодалын хөрөнгө бол өөр хэрэг гэж бас нэг хvн хэлэв.

– Хар шар феодал ямар ялгавартай юм бэ? Адилхан л ардыг дарлан мөлжигч шvv дээ.

– Нарийн бодож vзвэл тун их ялгавартай.

– Нэг нь лам дээлтэй, нөгөө нь хар дээлтэйг ялгавар гэж vзэхгvй бол яг л нэг хэвийн боов.

– Их хөрөнгөтөн, олон зарцтай суман эрийг яах вэ? гэдэг чинь сонин асуудал байна шvv.

– Хичнээн хөрөнгөтэй байлаа гэсэн ч суман эр гэдэг чинь ард гаралтай хvн. Манай засаг бол ардын засаг гэх зэрэг удаан маргалдав.

 Бараг бvхэл өдөр vргэлжилсэн энэ маргалдаанаас ямар нэгэн шийдвэр гараагvй. Гэвч оролцогсод бvхэн их юм бодож гарсан билээ.

 Төмөр бол энэ талаар тодорхой саналтай байлаа. <Тайж угсаатай бvхний хөрөнгийг хурааж ядуучуудад өгвөл зохино. Одоо тэд өлсөж, бид жаргах цаг болсон. Шилэн жинстэй хохь тайж, чадал хvчин зааж баймаажин овоо хэдэн малтай болсон суман эрийг ухаан алдтал нь ташуурдаж орхиод ямар ч зэмлэлгvй өнгөрч байхыг би vзсэн. Одоо угсаагаар ярих цаг болсон> гэж хэлдэг байлаа.

 Төмөр ингэж vзэх шалтгаан хоёр байлаа. Нэгдvгээрт гэвэл хуучин монголд тайж л гэвэл цагаан ястай, тэнгэр угсаатан гээд тvvнээ далимдуулан ард олонд тvмэн зовлон тарьж байв. Өдөр шөнөгvй ажил хийж баймаажин хэдэн малтай болсон хvн зөвхөн ард угсаатай учраас өртөөний хvнд албыг хийж байхад тайж нар өртөө унахаас өөр юу хийж байлаа даа. Засагт хааны хошуу наадам дээр vзvvрт хоёр бөх vлдэж билээ. Нэг нь хохь тайж, нөгөө нь овоо хөрөнгөтэй суман эр айлын хvv байлаа. Гэтэл Гомбожав хааны зарлигаар ард хvнийг нь барилдуулалгvй буулгуулж байсныг Төмөр хараад сэтгэл нь нь хорсол, жигшлээр дvvрч байсан. Хоёрдугаарт энэ хооронд Төмөр тавь гаруй цэврvv шиг бодтой болжээ. Yvнийг хэнээс ч булааж аваагvй. Зөвхөн өөрийн хvч чадлаар Дулмаатайгаа жаргалтай чинээлэг амьдрахын тул олж хуримтлуулсан билээ.

 Энэ хэдэн мал бол нэг ёсондоо Төмөрийн баяр баясгалангийн vндэс болжээ.

 Энэ учраас нэгэн хэсэг баян чинээлгийн нь хөрөнгийг хурааж, нөгөө хэсэг ядууд өгөх нь зvйтэй гэж Эрдэнийн хэлэхэд Төмөр

– Баян хоосон гэхгvй, тайж ард гэж ярина. Одоо цагт ажиллаж чадвал хэн ч хэдэн малтай болж чадна. Харин тайж нараас бол эцэг өвгөдийн хариуг авах хэрэгтэй гэж Төмөр хэлдэг юм.

 Эрдэнэ буцаж ирээд хэдэн өдөр сууж баймаажин намын төв хороонд феодал, жасын хөрөнгийг ойрын vед хурааж, ядуучуудад ам бvлийг нь харгалзан хувааж өгөх тухай өөрийн саналыг бичжээ. Гэтэл хариу нь ирсэнгvй.

 Өвөл нь аймгийн өмнөд хэсэгт сvрхий зуд болж ядуучуудын амьдрал vлэмж хvнд болсноор барахгvй зарим газар өлсгөлөн гарлаа. Эрдэнэ тэр зvг тvргэлэн очиж хошууны жасуудад маш их хэмжээний хvнсний зvйл байгааг мэдээд гол хvрээний хамба ламтай уулзаж зовлонд нэрвэгдэгсдэд будаа гурил өгөх тухай ярьсанд лам их л уриалган зөвшөөрч, хэзээ хөсөг ирсэн цагт нярав нараа байлгаж байна гэж билээ.

 Эрдэнэ гурав хоногийн дотор гуч гаруй тарган тэмээ, дөрвөн хvн дайчилж хошуу хvрээний гол жасын хашаанд орлоо. Гэтэл хэсэг лам нар ирж Эрдэнийг тойрон зогсоод нэг ханхар том биетэй гуч орчим насны лам өмнө нь ойртон

– Энэ гэнэтийн гийчин чинь юу билээ?  гэж хэгжvvн асуув.

– Будаа гурил ачих гэж ирсэн хvмvvс.

– Хэн гудрах нь вэ?  гээд ханхар лам ташаагаа тулан цээжээ займчин хөдөлгөв.

 Эрдэнэ тэр ламыг нvдээ цавчлан ажиглаж хэсэг зогссоноо

– Өлсгөлөн гараад, улс амьтан vхэх гэж байгааг та сонссон уу? гэлээ.

– Хvрээ хийдээс болж зуд болоогvй. Тэр зуд болгосон тэнгэр бурхнаасаа очиж будаа гурил авахгvй юу. Манай энд зудын будаа байхгvй гэхэд тойрсон лам нар хөгжилтэй инээлдэв.

– Бид танай хамбатай ярьсан шvv дээ.

– Хэнтэй ярьсан чинь бидэнд падгvй. Будааны чинь сав бvтэн дээрээ ирсэн замаараа сурсан дуугаа дуулаад морилбол зvгээр байх шvv.

– Ард тvмэн өлсгөлөнд нэрвэгдээд байна юу ч л гэсэн бид будаа гурил ачна. Нэг ч удаа авахгvй, хэдэн удаа авна гэж эрс хэлээд Эрдэнэ хөдлөх гэтэл ханхар лам мөрөн дээрээс нь барьж авлаа.

 Эрдэнэ хvчлэн угзарч тавиулав. Гэтэл ханхар лам <навсартал чинь цохиод өгөх дээр нэгийг бодох ухаантай болох байлгvй дээ> гээд Эрдэнийг цохилоо.

 Энэ лам нарын зодоонд нэвтэрхий хvн юм. Хvрээнд тусгайлан очиж нэртэй зодоочин нартай халз тулж хэд хэдийг нь дийлснээр <махан муна> гэдэг хочтой болсон ажээ.

 Эрдэнэ тэнцvvрээ алдаж гэдрэгээ алдлан унав. Гэвч тvргэн босож ухасхийн <махан муна>-ыг барьж аваад тонгорч орхисонд ард зоогоороо пидхийн унав. Эргэх гэтэл олон лам тал бvрээс нь довтлон ирж нvvр, нvдгvй балбаж гарахад жинчдийн зарим нь туслахаар ирсэн боловч харчуул дийлэгдэж хөх булуу болоод тэмээгээ хөтлөн хvрээнээс гарлаа.

 Жинчид ёстой л навсайтал зодуулаад явсан хойно лам нар дээр хамба лам ирж <махан муна>-ыг сайшаан <олуулаа болоод буцаж ирж магад. Нэмж өгөөд явуулдаг юм шvv. Тэр Эрдэнэ гэгч надтай дахин уулзвал юмаа өгөхгvй гэж хилэгнэсэн лам нарыг би яаж ч чадахгvй гэж хэлнэ. Харин хvн алж болохгvй шvv. Тэгвэл бид буруудаж цэрэг ирээд сvйд хийнэ> гээд явжээ.

 Жинчид хийдийн захад орхисон майхандаа ирэхэд сахиж vлдсэн өвгөн эхлээд их л гайхсан боловч учир явдлыг мэдээд лам нарыг адгийн vгээр хараав.

– Тэмээгээ битгий тавиарай. Одоо буцна шvv гээд Эрдэнэ майханд орж богцноосоо сэлээдий буугаа авч зvvгээд гарч <Өдий төдий хvн өлсгөлөнгийн аюулд ороод байхад та нар дээрэмдсэн юмаа буцааж өгөхгvй байна гэнээ. За буцаад явцгаана. Бушуу!> гээд унаа тэмээгээ хэвтvvлэн мордов.

– Хvний амины хэрэг гарч магад. Би явахгvй гэж лам нарт баруун нvдээ хөх булуу болгуулсан нэг эр хэлэв.

– Ардын засгийн нэрээр тушааж байна. Бушуу хөдөлцгөө гэж Эрдэнэ өндөр дуугаар тушаав.

 Жинчид явсаар жасын хашаанд буцаж орлоо. Лам нар бvр ч олон болжээ.

– Идсэн боов чинь багадаад буцаж ирэв vv гэж <Махан муна>-ын хэлэхэд бусад нь өндөр нам дуугаар инээлдэв. Эрдэнэ сэлээдийгээ модон хуйнаас нь гаргаж бариад <Бид бол хулгайч, дээрэмчин биш. Ардын засгаас олгосон бvрэн эрхийн ёсоор энэ байшинд хадгалагдаж байгаа будаа гурилыг авч өлсгөлөнд нэрвэгдсэн хvмvvст өгнө. Энэ буу арван зургаа vсэрдэг юм. Эсэргvvцэж ямар нэгэн саад хийсэн хэн бvхнийг зогсоогоор нь буудна. Байшингаа бушуу нээ. Тэр нярав чи тав тоолоход vvдээ нээхгvй бол засгийн цааз хэцvv гэж мэдээрэй> гээд <нэг, хоёр> гэж чанга бөгөөд сунжруулан тоолов.

 Лам нарын омог дарагдан дуугvй болж бие биеийг харалцав.

 <Дөрөв> гээд Эрдэнэ тэмээний урд бөхөн дээр тавин барьж байсан бууны амыг эргvvлэхэд нярав огцом хөдөлж тvлхvvрээ цоожинд хийлээ.

 Лам нар хашааны хаалга руу урамгvй хөдлөх гэхэд нь Эрдэнэ <та нар явж болохгvй. Гурил будааг тvргэн гаргаж энэ тэмээнд бушуу ачицгаа> гэж ер бусын сvртэй тушаав.

 Удсангvй гурил будаа ачсан тэмээн жин жасын хаалгаар цувран гарахад <удахгvй энэ хvмvvс буцаж ирнэ. Би өөрөө ирэхгvй. Будаа гурил авахад саад хийсэн хvнд ял тулгана. Хэрэгтэй болбол хvрээнээс цэрэг ирvvлнэ. Ойлгов уу? Бас та нар ачиж өгнө шvv> гээд явж билээ.

 Өлсгөлөнд нэрвэгдсэн хvмvvст туслах ажлыг ингэж хийгээд баяртай буцаж ирээд байтал Намын Төв Хорооны нарийн бичгийн дарга Жадамбын гарын vсэгтэй нэг бичиг иржээ. Тэр бичигт жасын хөрөнгийг хууль бусаар хурааж хvмvvст тарааж өгсөн Эрдэнийг зэмлээд богино цагийн дотор алдаагаа засаж жасуудыг хохиролгvй болгоод өөрийн биеэр төв хороонд хvрэлцэн ирж илтгэл тавихыг чандлан даалгажээ.

 Хэдэн өдрийн дараа Эрдэнэ өртөөгөөр Улаанбаатар хотын зvг мордлоо. Гэхдээ жасуудаас татварлан авч тараасан юмаа эргvvлж өгөх талаар юу ч хийсэнгvй.

 <Юу л болбол болог. Би л хувьдаа өнчин ишиг ч идээгvй юм даг. Ардын засаг тэр ядарсан ард тvмэнд тус болох л ёстой. Тэднийг тэтгэх өөр арга надад байгаагvй> гэж урт замын аялалд Эрдэнэ бодож явлаа.

 

VI

 <Ардыг гэгээрvvлэх яам> гэж том цагаан vсгээр хар төмөр дээр бичиж хээ тавин сийлж нарийхан дөрвөлжин модоор жаазалсан хаягтай ганц давхар хөх байшингийн өндөр довжоотой vvдээр хөх чисчvv дээл дээр улбар шар дурдан бvс бvсэлж торгон савхин хар гуталтай Бат гарч ирээд төв дундаа дугуй модон индэртэй их талбайн зvг харан зогсов.

 Энэ тэнд бөөн цагаан vvл хөшилдөн нvvсэн цэнхэр тэнгэр, оройн мананд умбасан Богд уул хурц биш боловч төөнөн шарсан шар нар хотын бvгчим бөгөөд эхvvн агаар намар ойртож байгааг илтгэнэ. Бат оюутны сургуулийн байшингийн зvг баяртай алхан өмнө нь очиж зогсоод бахдалтай харлаа.

 Батыг сурч байхад энэ ханхай хашаанд хэдэн том хар гэрээс том юм бараг байгаагvй бөгөөд төгсгөх жил нь нэг том байшин барих тухай явган яриа болж байж билээ. Гэтэл одоо тэр байшин босчээ. Хашааны том хаалгаар орж гарч байгаа шавь нарыг харахад таних хvн огт байсангvй. Энэ бvхнийг бодоход төгсөөд удсан бололтой. Гэвч хэдэн жил болсноо бодвол дөрвөн жил гаруй болжээ. Энэ нь ч бага хугацаа биш.

 <Цаг ч тvргэн өнгөрөх юм даа. Саяхан л энэ хашаанд барилдаж байсан шvv дээ> гэж бодтол бууны дуу пин хийж газар доргиулахад цохиж эргэн харснаа <vдийн буу> гэж шивэгнээд инээмсэглэв. Урьд оюутны сургуульд сурч байхдаа vдийн буу тавьдаг газар очиж, тvvнийг тавьдаг ширвэгэр хар сахалтай хар хvнд газрыг нь ухалцан дарь бортогийг нь булж өгч байснаа санав. Мөн хар хvний нvдийг нь хариулж байгаад дариас нь шомбодон авч бирдаан бууны хонгиогоор буу хийж Тасганы овооны ард очиж буудаж байсан нь санагдав.

 Тэгээд Дvнжингаравын сvмийн урьдахь голын зvлгэн дээр байдаг Хуягийнд очихоор санаа шулуудан алхав. Бат хотод ирээд хэд хоножээ. Өнөөдөр ардыг гэгээрvvлэх яамны сайд уулзаж Тариатын танхимын дарга сургагчаар томилсон тушаал өглөө. Хуучин танхимдаа дагуур сургагчаа хийе гэж хэлмээр байсан авч хэлж чадсангvй. Учир нь <Тариатын танхимын ажил маш муу байгаа юм. Тvvний дарга сургагч Гомбо тайж vл бvтэх этгээд байсан болохоор бид халсан билээ. Чи бол ард хvн. Ардын хvvхдийг сургах танхимыг өөрийн юм гэж өөд татах хэрэгтэй> гэж сайдын хэлсэн vгнээс болоод дуугарч чадаагvй билээ.

 Хотод хэд хоног болоход зах зээлээр явж Солонгодоо дээлийн торго, чисчvv зэрэг ойр орчмын хvмvvстээ өгөх бэлгээ базааж аваад том ширэн богцондоо хийж авсан билээ. Маргаашаас эхлэн сургуулийн ажлаар хөөцөлдөж, тvргэн бvтээгээд бушуу очих нь юу юунаас чухал гэж бодов.

 Yнэхээр ч хэдэн өдрийн турш борви бохис хийхгvй гvйж баймаажин ном дэвтэр, шохой, харандаа, vзэг зэрэг нилээд юм төхөөрч хэдэн vхэр тэрэг олж хөлслөн ачуулаад өөрөө өртөөгөөр явжээ.

 Сааталгvй явж гэртээ хариад хамгийн тvрvvнд Солонгодоо бэлгээ өгөхөд баярласан эхнэр нь их гэрт орж Должинд vзvvлэв.

– Нохой долоож vх. Хялгасан торго л байна гэж Должин баярласан урмыг нь хугалан хэлжээ.

– Гялтганасан ийм сайхан хээтэй, өнгө зохимжтой аятайхан л торго байна л шvv дээ гэж Солонго дургvй нь хvрсэн бололтой хэлээд гарлаа.

 Эхдээ нөхрийнхөө өгсөн бэлгээ голуулж баярын сэтгэл гундсан Солонгыг орж ирэхэд <Хадам юу гэж байна> гэж Бат баяртай асуув.

– Аав алга байна. Харин ижий сайн торго гэж байна гэж Солонго нам дуугаар хэлээд мурилзан мишээв.

– Би Тариатын танхимын дарга сургагчаар томилогдсон, ойрын өдрvvдэд нvvдэг хэрэг ээ.

– Яаж болдог юм бэ?

– Нэгэнт л томилогдсон болохоор явахаас өөр ямар ч аргагvй дээ.

– Иш Бат минь юу болох бол доо. Аав зөвшөөрөхгvй байх аа.

– Чи бид хоёр л зөвшөөрч байгаагаас хойш хамаагvй биш vv. Тэгээд уул усны ойр нь ураг төрлийн хол нь гэдэг. Хоёулаа холхон явж тусгай айл болсон нь дээр. Ингээд байвал хадмын хатуу vгийг олон өнгөрөөж чадахгvй. Бид хоёрт бөөн зовлон болно. Тийм биз дээ.

– Чамайг дагаад би тамд ч орж чадна. Харин аав л хэцvv дээ. Чи аятайхан л ярьж vзээрэй.     

 Тэр орой Итгэлт нилээд согтуу ирэхэд нь Бат царайчлан угтаж мориноос нь сугадан буулгаж гэрт нь оруулаад хот явж ирснээ яриад <аав аа намайг Тариатын танхимын дарга сургагчаар томилсон. Ойрын өдрvvдэд Солонго бид хоёр тийшээ нvvх болоод байна> гэж нам дуугаар хэлэв.

 Итгэлт завьжаа зууж, Батыг архинд мөхсөн боловч доромжлол гэрэлтсэн нvдээр ёжтой ширтэн харахад <Залуу минь мөн л гэнэн байна даа. Итгэлт ганц охиноо шалдан гуйланчинг дагуулаад явуулчихна гэж бодов уу?> хэмээн хоёр нvд хэлж байлаа.

 Бат хэсэг дуугvй байснаа vргэлжлvvлэн <Солонго бид хоёрын жаргал таны гарт л байна. Солонго танаас айдаг. Өөрийн мэдэлгvй хvн. Миний хувьд бол би ч танаар дутагдахгvй. Та ч надаар дутагдахгvй. Өнөөдөр таныг царайчилж байгаа минь Солонгод сэтгэлтэйгээс болсон хэрэг> гэлээ.

 Батын энэ vг Итгэлтийн сэтгэлд тохирсонгvй. Завьж нь татганан, нvд нь хурц болон сэтгэл нь оволзоно.

– Энэ хэдэн мал бол наанадаж миний хөрөнгө, vр хvvхдийн минь хөрөнгө, цаанадаж улсын хөрөнгө, олны буян. Солонго энэ хэдийгээ харж байвал өөрт нь ч, олонд ч хэрэгтэй. Ер нь тэгээд шууд хэлж орхиход та хоёрын зам нийлэхгvй бололтой. Солонго бол малын захад төрж өссөн, малын шимийг мэдэх хvн. Чи бол малаас айдаг хvн. Бичгийн хvн. Миний угсаанд тарвагачин хvн байсан. Гуйлгачин хvн байсан. Малчин хvн байсан. Харин бичээч хvн байгаагvй. Та хоёрын заяаны амьдрал өөр гээд Батаас нvд салгалгvй ширтэв.

– Солонго бол миний ёсолж авсан эхнэр болохоор намайг дагах л ёстой доо. Хэвлийд нь миний хvvхэд бий.

– Эзэрхэг засгийн vе шиг гэрийн минь зарц гэх нь vv?  Тэгж ч ярихгvй шvv.

– Юу ч л гэсэн миний эхнэр. Удахгvй миний хvvхдийн эх болно.

– Ганц охиныхоо толгойг би мэднэ.

– Эмэгтэй хvн толгойгоо мэдэх эрхтэй болсон.

 Итгэлт хvйтнээр инээснээ <Солонгоо хvрээд ир!> гэж хахир дуугаар хашгирав. Удалгvй Солонго орж ирээд царай нь чинэрэн нvд нь гялалзаж, завьж нь татганаж байгаа эцгээ хараад буруу тийшээ эргэж, хэрэм бутарч эхэлснийг ойлгов.

– За миний охин суу гэж Итгэлт ер бусын зөөлөн дуугаар хэлэв.

 Батыг дагаж явахгvй, эх эцэг, мал хөрөнгөөсөө салахгvй гэдэг vгийг Солонгоос гаргуулахын тул Итгэлт юу ч гэхээс буцахгvй байлаа. Сая болтол Солонгыг vргэлж доромжлон загнаж заримдаа нудраад авдаг байсан. Харин энэ удаа эхлээд зөөлнөөр vзье гэж шийдэв.

– Ах чинь тусгай айл болсон. Бас тэгээд эх бид хоёрыг чинь харж хандахгvй бололтой. Ухаан орж эргэхгvй бол өөдтэй хvн болно гэхэд хэцvv болжээ. Бид хоёрын тvших тулах ганц хvн бол чи. Гэтэл чи маань vvнийг дагаад явах хэрэг vv? Хонгор та хоёрын төлөө Тамирын мөсийг долоох шахаж баймаажин хуримтлуулсан энэ хөрөнгөө яах вэ?

 Солонго vнэн хvслээ ил гаргаж <Би Баттай хамт явна> гэсэн бол Итгэлт яах байсныг таахад хэцvv. Итгэлт босож Солонгын өмнө очоод нvдээ нvднээс нь салгалгvй ширтэв.

 Солонгын хоёр нvднээс тунгалаг нулимс урсан гарлаа. Тэр нулимс <Би ямар нvгэл хийснээс ингэж зовох ёстой болсон хvн бэ?>  гэж өөрөө өөрөөсөө асууж байлаа.

– Чи vvнийг дагаад бид хоёрыг vнсэнд хаясан шалз шиг орхих цэвдэг сэтгэлтэй vр юм бол тvvнээ тvргэн хэлээд аль гэж Итгэлт vргэлжлvvлэн хэлэв.

– Yгvй. Аав минь гэж Солонго шивэгнэв.

– Хvv минь. Чанга хэлж орхи.

 Солонгын vгийг сонссон Бат босож нvд нь гөлрөн том болоод Солонгод ойртон очвол Итгэлт хоёр залуугийн дундуур оров.

– Хаанаас та хоёрыг орхих билээ дээ. Итгэлт ялалтын баяр нь багтаж ядсан дээрэнгvй бардам нvдээр Батыг доромжлон харж <Ийм л байна даа. Залуу минь. Дарга сургагчаа ганцаараа явж хийвэл дээр байх даа> гэлээ.

 Бат vvд рvv хэд алхсанаа зог тусан зогсож Солонгыг харахад тvvний ус болсон хоёр нvд <Би аргагvй боллоо шvv дээ> гэж хэлэх авч Бат гомдсон сэтгэлдээ автагдан ойлгосонгvй.

 Бат тэр оройдоо хvрэн морио унаад Тариатын зvг хөдөлжээ. Явахад нь Солонго юм ярих гэж оролдсон боловч Итгэлт, Должин хоёр боломж олгосонгvй.

 Тариатын сургууль гэж ёстой л нэг баларсан газар байлаа. Хэдэн эвдэрхий хар ширээ, бvрээс нь урагдсан ширvvн салхи vлээвэл яйран унах болсон том, бага дөрвөн гэр, олхиогvй айлын саврын шvд шиг ийш тийш яйжийсан том хашаа, хэдэн модон ор энэ бvхнийг харсан нэг өвгөн галчаас өөр юм байсангvй.

 Орой очсон тул жижиг гэрт нь орж газар дэвсгэр засан унтаж өглөө нь эрт босоод нvvр гараа угааж байтал уг сургуулийн дагуур сургагч Жаргал хаван нvдэлчихсэн давхиж ирлээ.     

– Өвгөн чинь чамайг ирсэн гэж сонсоод ёстой л ум хумгvй давхиж ирлээ. За хоёулаа явъя. Энэхvv аманд Гомбо гуайнд найр болж байгаа гээд Жаргал Батыг тэвэрч авахад амнаас нь архины хурц vнэр ханхлав.

– Ямар Гомбо бэ? Энэ сургуульд ажиллаж байсан уу?

– Биш чиш. Тэр муу феодалтай нийлж архидах ч арай хvрээгvй. Хошууны хоршоон дарга. Харлаг Гомбо гэдэг хvн.

– Сургууль чинь ийм байхад архи ууж найрлаж явахдаа сэтгэл чинь зовохгvй байна уу?

– Би яах юм бэ? Тэмцээд дийлээгvй юм. Одоо л хоёулаа нийлж байгаад өөд татъя. Яггvй газар шvv гэлээ.

 Жаргал өнгөрсөн жил ирээд сургуулиа сайжруулах гэж vнэхээр тэмцсэн юм. Гэтэл дарга сургагч байсан Гомбо тайж хэлсэн бvхнийг нь эсэргvvцэн хошуу даргын дэмжлэгтэйгээр золтой л хөөж орхиогvй билээ. Хоёр ч удаа Гомботой барилцаж авсан. Эхэн удаад нь сургуулийн хvvхдvvд ханиад хvрээд Гомбо олон лам залан ирж сvртэй гvрэм хийлгэн, сангийн мөнгөнөөс vлэмж барьц барихад нь хэлээд болохгvй болохоор зад хэрэлдэн барьж аваад хvрэн торгон дээлийн нь заамыг урж орхив.

 Гэтэл хошуу дарга Чогсом гэдэг хvн дуудаж авчраад хvн зодсон хэргийн учир хар гэрт хийх шахсан билээ.

– Манай оронд шарын шашин гvн дэлгэрсэн. Энэ учраас хvvхдийн дотор ханиад дэлгэрээд байхад гvрэм хийлгэхгvй бол ард тvмний сэтгэл санаа эвдрэхэд хvрнэ. Бас тэгээд Гомбо бол энэ танхимын дарга сургагч гэж хошуу дарга зэмлэжээ.

 Тэгээд бас өнгөрсөн өвөл хоёр хvvхэд хувцас муутайгаас хөлөө хөлдөөж бас өдий төдий хvvхдvvд бөөсдөж нvднээс гарахад нь <Чи улсаас өгсөн мөнгийг нь гvрэм хийлгэж, жасаа уншуулж барчихаад хvvхдийг ийм болгож орхилоо. Ямар санаатай этгээд вэ?> гэж хэлсэн чинь Гомбо харь нутгийн цагаач гөлөг гэх зэргээр доромжлоход нь барилцаж аваад тонгорч орхисон чинь баашлан ухаан алдан унаж билээ.

Хошуу дарга тахар гаргаж Жаргалыг бариулан хоёр хоног хар гэрт хийлгээд суллажээ. Yvнээс хойш Жаргал номхорч, оногдсон хичээлээ заагаад зав л гарвал нутгийн улстай нийлэн архидаж, найр эргvvлдэг болсон ажээ.

 Гэтэл энэ зун Ардыг Гэгээрvvлэх Яамны шалгалт ирж дарга сургагчийг сольсон бөгөөд удсан ч vгvй хошуу даргыг сольж билээ. Харин Жаргал шинэ дарга сургагч иртэл зуны дэлгэр цагт тарган морь унан шимийн архи балгаж тvмэн шалтагт найр эргvvлдэг байлаа.

 Бат өөрөө ч найранд явсангvй. Жаргалыг ч явуулсангvй. Харин бага гэрийг засан барьж багш нарын гэр болгон хоёр ор тавьж тохижуулав.

 Гэр засалцаж байсан галч өвгөн Мягмар <Хvv минь манай энд чинь харь нутгийн хvнийг сvрхий гадуурхдаг газар. Нутгийн улстай сайн танилцаж авахгvй бол хэцvv дээ> гэлээ.

– Ярвигтай газар даа. Чи удахгvй мэднэ гэж Жаргал өвгөний vгийг лавшруулж билээ.

 Бат сургуулийг шинэ хичээлийн жилд бэлтгэх ажилдаа орлоо. Юуны өмнө хэдэн гэрийг нь хvн сууж хичээл хийж болох юм болгох. Дараа нь ширээ сандлыг нь засах, сурагчдын хоол бэлтгэх ажил байжээ.

 Ойр хавийн эмэгтэйчvvдийг цугларуулан гэрийн бvрээс оёулав. Бас нилээд дэл худалдаж аваад унийн оосор, бvслvvр зэргийг томуулж авлаа. Ингээд хэдэн гэр нь овоо юм болов. Ширээ сандлыг засъя гэтэл мужаан олдохгvй сандрав. Гэтэл аз болж Тариатын төмөр утасны газар ажиллах гэж нэг орос хvн ирсэн нь мужааны ажилд сvрхий гарын дvйтэй учраас Жаргал, Шагдар хоршооны нягтлан бодогч залуу Даш зэргийн хэдэн хvнтэй хавсран заслаа.

 Ингээд хvvхэд авах болов. Ардыг Гэгээрvvлэх Яам тавин хvvхдийн орон тоо өгсөн билээ. Өнгөрсөн жил дөнгөж гучин хоёр хvvхэдтэй байсан арав нь оргож хариад ирээгvй. Ес нь төгсжээ. Төгссөн хvvхдийн нэг нь хошуу захиргаанд тал бичээч болсон. Дөрөв нь Улаанбаатарт сургуульд явсан. Хоёр нь мал дээрээ эргэж очсон билээ.

– Юу ч л гэсэн хоёулаа тавин хvvхэдтэй хичээллэнэ дээ. Заавал шvv гэж Бат хэлэв.

– Ярьдаггvй хэрэг ээ. Сайн дураар өгдөг айл гэж өдрийн од шиг байдаг юм. Тэгэх дээр албадуулах хэрэгтэй. Гэтэл албадуулж баймаажин авчирсан хэдэн хvvхэд нь оргож, алга болчих гээд мөн хэцvv хоол доо гэж Жаргал урамгvй хэлэв.

 Жаргалтайгаа сум хуваарилан, хошуу захиргаанаас бичиг шийтгvvлэн авч хоёр тийшээ, хуучин хvvхдийг дуудах, шинэ хvvхдийг хуваарь ёсоор сумдаас гаргуулахаар явлаа.

 Хvvхдээ сайн дураар явуулах айл Жаргалын хэлдгээр өдрийн од шиг цөөн бөгөөд ихэнх нь тvмэн зvйлийн шалтгаан тоочин өгөхгvйг хичээнэ.

– Нэгэнт сумын захиргаанаас оногдсон хvvхдээ танхимд явуулахгvй юм бол засгийн шийдвэрийг эсэргvvцсэнд тооцон ял хэлэлцэнэ гэж сvрдvvлэн байж зарим хvvхдийг мордуулж байлаа.

 Зарим эх эцгээс салахгvй өдөржин гуйхад <Иш хvv минь чи чинь Утайн хуушаан шиг яасан салдаггvй хvн бэ дээ> гээд мордуулав.

 Хvvхэд нь танхимд очих хvсэлтэй байхад эцэг эх нь явуулахгvй байсан нэг айлын хvvхдийг оргуулан авчээ.

 Ингээд есдvгээр сарын арван тавны vед арай гэж гучин зургаан хvvхэдтэй болоод хуучин шинэ хvvхдээр тус бvр нэг анги байгуулж хичээлээ эхлэв.

– За ийм л байдаг юм даа. Бас тэгээд удахгvй энэ золигууд чинь оргож эхэлнэ гэж Жаргалын хэлэхэд <Yлдсэн арван дөрвөн хvvхдээ Тариатын хvрээнээс банди нараас урвуулан нөхөж авна> гэж Бат хэлжээ.

 Бат урьд ажиллаж байсан сургуулиуддаа хvрээний банди нараас урвуулан олон хvvхэд авч байсан авч Тариатын хvрээ өөр байлаа. Эндэхийн лам нар сургуульд банди нараа өгөх нь битгий хэл, сургуулийн хvvхдийг тараах их ажил хийж байсан юм.

 Хэд хоносны дараа найдлагатай том хvvхдээ цугларуулан хvрээний банди нартай танилцуулан найзлуулахаар явуулахдаа <Та нар урьдаар сайхан танилц. Сургууль дээгvvрээ авчирч тоглож бай. Хоол идvvлж, дайлж болно. Надтай уулзуул> гэж зааварлав.

 Орой нь явсан хvvхдvvдийн ихэнх нь банди нарт хавсайдуулан балбуулаад энд, тэндээ хөх няц болон иржээ. Харин дөрвөн хvvхэд нутгийнхаа хvvхдийг олж уулзаад хэзээ нэгэн цагт сургууль дээр очиж хоол идэхийг урьсан байлаа.

 Зодуулсан хvvхдийн нэг нь <Би нэг хvvхэдтэй уулзаад аятайхан тоглож байтал нэг том лам ирээд <Чи энд юу хийж байгаа юм бэ. Харьж номоо vз> гээд нөгөө бандийг шууд барьж аваад чирэв.

– Хvн зодох бол харгис засгийн ёс. Та яасан задарсан лам бэ. Шоронд хийнэ шvv гэж би хэлэв. Лам юу ч дуугаралгvй чирж явсан бандиа орхиод явлаа.

 Гэтэл удалгvй дөрвөн том банди ирээд намайг золтой л алчихсангvй. <Би л дахиж очихгvй> гээд уйлж байв. <Банди нарыг хар болгож, сургуульд оруулах гэдэг бол хувьсгалын чухал ажил. Та нар цөхрөхгvй явах болно. Ангийн тэмцэл бол зориг, тэвчээр хэрэгтэй яггvй ажил> гэж Батын ярихад нэг шавь нь ангийн тэмцлийн тухай асууж билээ.

– Нэгэн талаас ард тvмэн бид нар, нөгөө талаас ноёд, тайж, лам нар тэмцэж байгааг ангийн тэмцэл гэдэг юм гэж Бат хэлэв.

– Өнгөрсөн жил хvрээний дуганч Майдар, манай нутгийн Гончиг заан хоёр барилдсан бол ангийн тэмцэл тийм vv? Гончиг гуай ч харин сайхан тонгорсон доо гэж нэг хvvхэд хэлэв.

 Нилээд ярилцсаны эцэст ангийн тэмцэл бол нэг талаас ноёд, тайж, лам нар, нөгөө талаас ард харчуул зодолдох, хэрэлдэх, барилдах, бас хvvхэд булаалдах зэргийг хэлдэг гэж хvvхдvvд ойлгож билээ.

 Хоёр өдрийн дараа сургууль дээр нэг банди ирснийг хөл болон дайлж, Бат өөрөө уулзан ярилцаж сургуульд орохыг зөвлөв.

– Би ч ормоор л байна. Гагцхvv ааваасаа айж байна гэж тэр банди хэлжээ.

– Чи тэгвэл манай сургуульд ор. Би аавтай чинь яриад ирье гээд Бат морджээ.

 Тэр бандийн гэр төдий л хол биш хойт Тэрхийн голд байсан болохоор нар жаргахын өмнө Бат очиж эцэгтэй нь уулзав.

 Бандийн эцэг дөч эргэм настай, сарлаг голдуу цөөн малтай Дандар гэгч хvн байлаа. Банди бол ганц хvv нь бөгөөд дvv нь долоон настай охин байлаа.

 Эхлээд ярихад vхэхдээ толгой дээрээ ерөөл уншуулж, хонхны дуу сонсох гэж лам болгосон ганц хvvгээ сургуульд өгөх дургvй гэдгээ шууд хэлжээ.

– Та ардын засагт дvргvй хvн юм даа.

– Тэр ярихгvй. Би хамжлага байсан хvн. Манай тайж гэж архи, хvvхэн, даалуу гурваас болсон нэг золиг шиг амьтан байсан. Байсан ч гэж дээ. Одоо энэ дээр гуйлга гуйх шахаад байж байгаа. Тvvний өрийг төлөх гэж модоо барьсан улс даа. Ардын засгийн ачаар тvvний гараас салж одоо хэдэн сарлагтай болоод юу ч гэсэн тараг, өрөм гуйхгvй болоод байна. Энэ бол төрийн минь сvлд.

– Тэгвэл танаас ардын засаг хvvг чинь гуйж байна. Ном эрдэмд сургаж өгье гэж байна. 

– Би энэ засагт ганц хvvгээ харамнахгvй. Зvгээр нvд анихдаа хонхны дуу сонсох гэсэн юмсан.

– Та нvд анитал хаа байсан юм бэ. Харин манай засагт эрдэм номтой хvн тун хэрэгтэй байна. За юу ч гэсэн би хvvгий чинь сургуульд авлаа гээд Бат шууд буцсан билээ. 

 Энэ мэтээр цуглуулсаар байгаад дөчин хоёр хvvхэдтэй болжээ. Гэтэл хvрээний лам нар банди нараа сургуулийн хvvхэдтэй уулзуулахгvй болсноор барахгvй сургуульд хэдэн банди нараа алдсаны хариуг авах гэж Бат Жаргал хоёрт vлэмж гай тарьсан билээ.

 

VII

 Хотын морин зах дээр vймээн шуугиан vлэмж бөгөөд олон зуун хvн, морь цугларчээ. Халуун өдөр нэгэн дор цугларсан олон малын эхvvн vнэр ханхлан хvмvvс морьдоо магтах, бие биедээ цэцэрхэх, чанга сул, бvдvvн нарийн дуу холилдон алсаас чагнавал нэгэн дvлий шуугиан болон сонсогдоно.

 Өглөөний нар нилээд дээр гарах vед энэ захын зvvн хойт талаас хар суман ногт бvсэндээ хавчуулсан Эрдэнэ алгуур алхлан хvрч ирлээ. Нvvрэнд нь гvн бодол, нvдэнд нь гуниг бухимдал тодорхой.

 Цэцэрлэг мандалын аймагт ардын засгийн бодлогыг гуйвуулж жасын хөрөнгийг хураан хvмvvст хувааж өгсөн гэж тvvнийг аймгийн намын хорооны даргын тушаалаас халжээ.

 Өчигдөр өглөө нэг том аймгийн намын хорооны дарга байсан бол орой нь намын өмнө гэмтэн, ажилгvй хvн болжээ.

 Эрдэнэ зөвөө батлах гэж оролдсон. Дэмжсэн хvмvvс ч тэргvvлэгчдийн дотор байлаа. Гэвч нарийн бичгийн дарга Дамбадорж, Жадамбаа нар махран зvтгэж байгаад зэмлэсэн хатуу тогтоол гаргаж ажлаас огцруулав.

 Тэр судар бичиг, нэрт их хvмvvсийн ном зохиолыг дурдан иш татаж Эрдэнийн хийсэн ажил бол ард тvмний сэтгэл санааг тохинуулах, улс орны эдийн засгийг хөгжvvлэхэд vлэмж хортой юм гэж зэмлэв. Тэдгээр судар бичгийг Эрдэнэ мэдэхгvй болохоор эсрэг хэлэх юм байсангvй. Ганц хар ухаан, сэтгэл зvрхээрээ бодоход Дамбадорж, Жадамба нарын явуулж байгаа бодлого буруу мэт байжээ. Юу ч л гэсэн Эрдэнэ Намын Төв Хорооноос зэмлvvлжээ. Энэ нь намын гишvvн Эрдэнэд гунигтай явдал байлаа.

 <Би буруу юм хийгээгvй. Энэ засаг бол ард тvмний төлөө засаг. Би цөөн жасыг хохируулж, өлсөж ядарсан олонд тус болсон. Энэ чинь ардын засгийн бодлогыг гуйвуулсан хэрэг гэж vv? Жас, хийд хөрөнгөтэй байсан цагт ардын төрд муу болохоос тус болохгvй> гэж бодоход хилс шийтгvvлэв гэж бухимдана.

 Эрдэнийн тухай гарсан тогтоолын эцэст <Нөхөр Эрдэнийг тэнцэж тохирох ажилд тохоон томилохыг нарийн бичгийн дарга нөхөр Жадамбаад даалгасугай> гэж дурджээ.

 <За яахав. Өнөөдөр Жадамбаа чи Эрдэнийг дийлэв гэж баярлаж байгаа. Гэвч чи vнэнийг дийлэхгvй. Удахгvй их хурал хуралдаж буруу зөвийг ялгаж өгнө. Би ирэхгvй ч гэсэн надтай адил боддог гишvvд намд буй. Юу ч л гэсэн Жадамбаагийн өмнө царай алдан зогсохгvй> гэж бодоод ажил гуйж очсонгvй. Морь худалдаж аваад юуны өмнө гэртээ харихаар шийджээ.

 Заримдаа улс төрийн ажлыг орхиж хэдэн мал олж аваад хөдөө гарч малчин болмоор санагдана. Гэвч энэ бодлын хажуугаар <Би энэ засгийг байгуулах ширvvн тэмцлийн vед орсон хvн. Yvний төлөө цусаа ч урсгаж явсан. Тэгээд замын хагасаас эргэж болохгvй. Бодсон хийснээ зөв гэж итгэж байгаагаас хойш Дамбадорж, Жадамбаа нарын хийж байгааг буруу гэж бодсоноос хойш vхэлдэн тэмцэх хэрэгтэй> гэж бодогдоно. Ардын засгийн төлөө хийх тэмцэл дуусаагvй. Харин улам ч ярвигтай болж байгаа мэт.

 Зэллэн уясан морьдын дундуур орж иртэл нэг хvн ханцуй дээрээс нь барьж аваад <Сайн морь авъя гэвэл энд байна. Сайхан морь vзье гэвэл энд байна> гэж баргил хvнгэнэсэн дуугаар хэлэв.

 Харвал ялбигар хилэн малгай духдуулан тавьж хуучин хөх даалимбуу дээлийн захыг нь задгай тавин өмссөн гуч эргэм насны эр байлаа.

 Эрдэнэ морьдыг ажиглан байснаа зэгзгэр хул морийг зааж

– Ямар vнэтэй юм бэ? гэж огцом асуув.

– Yнэ гэвэл сул хө. Зан гэвэл хонь хө. Хорин төгрөг тоолоод өгвөл хөтлөөд яв. Хонжоо гараагvй юм шvv.

– Ямар ид шидтэй морь болохоор ийм тэнгэрт тулсан vнэтэй байдаг билээ?

– Дэнжийн чулуу дэргэтэл, дээлийн хаваас сугартал, уулын чулуу доргитол, уруул ам чичиртэл хатирна. Хvссэн газар хvргээд өгнө. Хvний морийг тэлээд хаяна. Урт замд явгалахгvй. Унасан хvнээ хаяхгvй. Булгих гэдгийг мэдэхгvй, бvдрэх гэдгийг vзээгvй морь доо. Авах хvсэл vнэхээр байвал өгөх vнээ хэл хө. Арилжаа наймааны ёс, тоолох мөнгө нь байвал тоочих vнэ нь хөдөлдөг юм.

 Эрдэнэ инээмсэглэж:

– Өө гэмгvй морь юм биз дээ? гээд эрийг ширтэв.

– Амьд юм байна өөтэй, адуу юм байна гэмтэй хө. Гэм нь гэвэл гэдсээ татах тусам хурдална. Өө нь гэвэл уруу газар удгалдаг, уруул ам нь шазганадаг морь доо.

 Эрдэнэ хөгжилтэй инээв. Морь худалдагч толгойгоо хаялан нvдээ солбиулан цавчсанаа:

– Алсыг ширтсэн нvдийг нь хар л даа. Ачаатай тэрэг орчихмоор салтаагий нь vз л дээ. Эмээллэж аваад унаж vз. Эр хvн юм бол сэтгэл чинь сэргэнэ.

– Арван төгрөг өгье.

– Саарал илжиг худалдах гээгvй, сайн хөлөг зарах гэж байна. Тэгж ярихгvй.

 Энэ хvний уран цэцэн vг, хөгжилтэй занд Эрдэнэ аяндаа татагдан болсон явдлыг тvр мартан, тvvний хөг аялгуунд орж:

– Барьж мордох дэлгvй, батгана vргээх сvvлгvй, ийм юмаа ингэж vнэрхэж байхдаа зовохгvй байна уу? гэж орхив.

– Дээр нь унах гэж байгаа биш, дэл сvvлийг нь авч дээс томох гэж байгаа юм уу? Тэгвэл бөөн сvvлтэй хөгшин азарга, бөөдий дэлтэй гvv авбал зvгээр дээ. Бас тэгээд хар санаатын vг уран, хашин морины сvvл өтгөн гэж vг байдаг биш vv?

– Чухам даа гээд Эрдэнэ том цагаан шvдээ яралзуулан инээснээ овжин нvдээр морь худалдагчийг харж

– Таны уран vг юм, санаа чинь ямар бол? гэлээ.

 Морь худалдагч гэнэн цагаан сэтгэлээр паржигнуулан инээж Эрдэнийн далыг зөөлөн алгадах зуур <Тэгэхдээ би залилж иддэг панзчин биш, залгиж иддэг мангас биш. Хэдэн морь худалдах гэж Хэрлэнгийн хөвөөнөөс ирсэн хvн. Арван наймаар бол ногтолж ав. Авсан хойноо гомдохгvй нь лав> гээд цээжээ займруулан ханхалзав.

– Yнээ би хэлсэн. Өгөхгvй гэвэл нэмэхгvй гээд Эрдэнэ цааш явлаа.

 Морь худалдагч эр дээр жар гаруй насны ханхар мөртэй янхир өвгөн ирэв.

– Хvv минь морьдоо зарж чадав уу?

– Өглөөгvvр өндөр борыг арван зургаагаар ам дvйгээд өгчихсөн. Сая нэг хул моринд минь хор маажсан хомс vнэ өгч орхиод явлаа.

– Хэд гэж байна.

– Арай ядан байж ам нь ангайгаад арван төгрөг л гэж хадуурч байна.

– Морь таньдаггvй хvн байж л дээ хvv минь.

 Эрдэнэ морьдын дундуур цаг гаруй явж vзэхэд анхны харсан хулаас илvv сэтгэл татсан морь харагдсангvйд буцаж ирлээ.

– Нөгөө хvн чинь эргээд ирлээ, ааваа

 Өвгөн харснаа нvдэнд баясгалан тодрон угтаж хэд алхсанаа ханцуйгаа засаж хоёр гараа сунган <Эрдэнэ комиссарын амгаланг айлтгая. Золгож орхих уу> гэлээ.

 Эрдэнэ тэр хvнийг таньсангvй. Гэвч сvрхий танимхайрч байгаа энэ хvнд тал өгөн <Таны амгаланг эрье> гэж хариу мэндэлж золгов.

 Энэ өвгөнийг vзсэн газраа Эрдэнэ бодоод олсонгvй. Тамхиа солилцон, хэрхэн зусаж байгаагаа асуулцаж их л ёсорхов. Эрдэнийг өвгөн хэсэг харж байснаа:

– Та намайг нэг л танихгvй байх шиг? гэлээ.

– Нэг л санаанд орохгvй байна гэж Эрдэнэ vнэнээ хэлэв.

– Довчин бээсийн дээрэмчдэд баригдаад алагдах гэж байхад минь та салгаж өгсөн шvv дээ. Бас хэдэн морьдыг минь дээрэмдсэнийг та л эргvvлж хайрласан. Та хул морийг минь авах гээ юу? Yнэ мөнгө гэхгvй барьчихъя гээд хул морийг тайлан ногтны цулбуурыг Эрдэнэд өгөв.

– Зvгээр. Би vнээр нь авна гээд Эрдэнэ өврөөсөө тvрийвчээ гаргав.

– Авахгvй. Би таны ачаар өнөөдөр хорвоо дээр тоос хөдөлгөж явна.

– Миний ач биш. Ардын засгийн ач шvv дээ гээд Эрдэнэ инээмсэглэснээ мөнгөө гаргаж тоолов.

 Өвгөн хул морио бэлэглэн өгөх гээд Эрдэнэ зvгээр авахгvй гэж хэсэг маргалдав. Арга нь барагдсан өвгөн <Та ядахдаа хямд ав л даа> гэж гуйв. Ингээд хоёр тал найр тавьж арван дөрвөн төгрөгөөр хул морийг Эрдэнэ авчээ.

– Та одоо ямар алба хааж байна. Цэрэгтээ юv?

– Одоо хийсэн ажилгvй. Нутаг явах санаатай. Морь авч байгаа нь энэ.

– Эрдэнэ гуай та миний энэ хvрэн морийг ав л даа. Би танд зvгээр баръя.                      

– Зvгээр, зvгээр гэвэл

– Хол явах хvнд хос морь дээр гээд хvрэн морио хөтлөн ирж цулбуурыг нь өгөв.

– Зvгээр. Би танд тун их баярлаж байна. Манай нутаг энvvхэн баруун Туулд гэж Эрдэнэ аргалан морийг авсангvй.

– Зам тааралдвал манайд зочлон очдог юм шvv.

– За очно.

– Миний нэрийг Дамба, хvvгийн нэрийг Гомбо, Ерөөлч Гомбо гэвэл хуучин Бээсийн хошуу, одоо Баян уулын хошуунд мэдэхгvй хvн байхгvй. Заавал очдог юм шvv.

– За, зам таарвал заавал очно.

 Маргааш нь Эрдэнэ гэрийн зvг явлаа. Хул морь vнэхээр холын замд аялж баймаар унаа байсан бөгөөд Дамбатай уулзсан нь Эрдэнийн сэтгэлийн гунигийг бага боловч хөнгөлж билээ.

 Эрдэнэ яаралгvй явсаар зургаа дахь хоногийн шөнө дундын хирд гэртээ очив. Эрдэнийг харихаас өмнө тvvний хэрэг явдал, муу юм модон улаатай гэгчээр Цэцэрлэг Мандалын аймаг даяар таржээ. Нэг өдөр Ням өвгөн архи, сvv цагаан идээ бас нэг хонины мах ганзагалан ирж их л талархан уулзаж ярилцав.

– Чамайг даргаас чинь халсан гэж хvн ярилцах юм vнэн vv? гэж хоол идэж байгаа Эрдэнээс гэнэт асуув.

 Эрдэнэ өвгөнийг удаан ширтэн харж гомдолтойгоор инээмсэглэх мэт болсноо

– Тийм ээ. Халагдсан. Буруу хэрэг хийснээс халагдсан гэлээ.

– Яахав. Эр хvн туг ч барьдаг, тугал ч хариулдаг юм гэдэг шvv дээ. Нэг ханьтай болж, хэдэн мал аваад айл болбол зvгээр юм биш vv? гэлээ. Ням энэ vгийг зөвхөн л Эрдэнийн сэтгэлийг дэмжих бодлоос хэлжээ.

– Тэгж ч болох л юм. Гэхдээ замын хагасаас буцаж л болохгvй. Би хохирох ч бас бага хэрэг. Харин байгуулсан засаг төрөө л хохироход хvргэж болохгvй. Тийм vv? гэж Эрдэнэ хэлэв.

 Эрдэнэ хэд хоног гэрээс гарсангvй. Учир нь хэдийгээр буруугvй гэж итгэн бодовч шийтгэгдэнэ, тэр тусмаа Намын Төв Хорооноос шийтгэл авна гэдэг бол хэцvv ажээ. Сэтгэл нь нэг л эвгvй.

 Нэг өглөө гарч зээл дээр явж байтал заяын хvрээний хамба лам дайралдаад их л ёжтой инээмсэглэснээ мэндлээд <ардын засгийн төлөөний тvшмэл гээд манай нутагт ирж байхдаа гялалзсан хархvv байж билээ. Одоо ч өтлөх шинж орж дээ. Манайд сайхан айраг ирсэн. Очиж зоогловол би хэмжээлшгvй баярлах байна> гэж хэлэв.

 Эрдэнэ хамбын нvдийг эгц ширтэв. Цэхэр хvрээ татаж цийлгэнэсэн боловч амьдралын муу санаа, заль ухаан бvрдсэн хоёр бор нvд өмнөөс нь харах ажээ. Тэр хоёр нvд нууц инээн бахдалтай тавлаж байлаа.

 <Бадарчин баярлах болоогvй> гээд нvvр рvv нь нулимж орхимоор санагдсан авч Эрдэнэ биеэ барин тэвчиж яралзтал инээмсэглэж <өтөлсөн юмыг аль тоочиж барах вэ. Харин хамба гуайд айраг зохиж л байна уу? Айхтар биетэй юм даа> гэлээ.

 Хамба айраг уухаар нэрд гарсан хvн билээ. Тvvнийг хагас өдрийн хугацаанд хонин тогоо шиг хултай хар нvдэн хоёрыг уудаг гэж ярьдаг юм. Гэвч Эрдэнэ энэ удаа тэр тухай ярьсангvй. Харин тэр яриаг ашиглан битvv ёжолжээ. Хашир хамба ч Эрдэнийн энэ vгийн утгыг айргийн тухай биш гэдгийг ойлгов.

– Ууж сурсан юм болохоор одоохондоо зохиж л байна гээд хоолойдоо хvд хvд дуугаран инээв.

– Нэг зохихоо болихоор хэцvv юм гэдэг шvv!

– Yзээгvй  болохоор юу ч гэх билээ дээ. Та хэзээ миний өмгөр гэрт морилон очих бол? Тантай сууж уулзан хөөрөлдөх юмсан.

– Одоохондоо зав муутай байна. Гайгvй, цаг ирэх байлгvй дээ.

– Ёстой доо гээд хамба бөхөлзөн тонголзон найр тал өгч салаад хоёр ламаа дагуулан улаан орхимжоо намируулан, хилэн нударгатай урт ханцуйгаа алгуур бөгөөд ихэмсгээр хаялан явжээ.

 Тvр ч гэсэн энэ гайхлын омог дарагдана гэдэг бидэнд л сайн. Ардын засагтаа гомдсон бол бvр ч сайн. Судсыг нь барьж, бодлыг нь мэдэх сэн. Ийм хvн нэг эргэвэл эргэх шиг эргэнэ. Тэр vед нь олоод авбал зуун Бадарчаар солихгvй олз. Сайны буянаар юу магад гэж хамба Эрдэнийн тухай бодож явсан бол хөгшин чоно минь баярлах болоогvй, ардын засаг байсан цагт чи хол тэлчилж чадахгvй. Нэг л өдөр хамарт чинь дөр орчихсон байх бий гэж Эрдэнэ хамбын тухай бодож явлаа.

 Эрдэнийг гэртээ ойртож ирэхэд хэдэн хvн намын хорооны дарга байхад нь барьж өгсөн том гэрийг буулган хайнаг тэргэнд ачиж байлаа. Эрдэнийн царай барзайн, магнайд нь vрчлээ тодров. Ойртож очвол намын хорооны аж ахуйн дарга мэндлээд гэмшилтэйгээр Эрдэнийг харлаа. <Би тушаал биелvvлж байна> гэж тvvний нvд хэлж байлаа.

– Цэрэгт явсан хvvгийн минь гэр Доёд гуайн хашаанд дараастай байгаа шvv дээ. Бага гэхгvй бол би танд барьж өгье гэж намын хорооны галч өвгөн хэлэв.

– За би барина гэж Эрдэнэ энэ тухай аль эрт бодчихсон юм шиг хариулав.

– Yvнийг буулгачихаад энэ хайнаг тэргvvдээр бид ачиж авчраад барилцаж өгье гэж аж ахуйн дарга хэлэв. Тэр өдөрт Эрдэнэ уул гэрийг авчран барьж шинэ айл болон төвхнөв. Маргааш нь аймгийн намын хороонд очиж ажил гуйсанд аймгийн эд хэрэглэгчдийн хоршооны орлогч сургагчаар томилжээ.

 Ажил хийж шинэ байдалдаа дасан, хvнтэй ярихад ижил бодолтой хvмvvс олон ажээ. Хvмvvстэй сэтгэл бодлоо солилцох тутам бухимдлын бөглөө суларч сэтгэл нь чөлөөтэй болно.

 Энэ vе бол Төв Хорооны дарга асан Дамбадорж, Жадамбаа нар хувьсгалаар улс төрийн эрхээ хасагдсан шар хар феодалтай тэмцэх намын шугамыг мохоож, намын хувьсгалт бодлогыг буруу зvг хөтлөх гэж ил далд элдэв аргаар оролдож байхад тvvнийг эсэргvvцсэн намын олон гишvvдийн тэмцэл хуралдан бvрэлдэж байсан vе тул Эрдэнэ энэ тэмцлийн vерт орж ирлээ.

 

VIII

 Итгэлтийн хот тавтай сайхан өвөлжиж, хөрөнгө нь арвижин, эзний сэтгэл хангалуун байлаа. Энэ хот айлын амьдралыг Сvрэн хvvхэн хөтөлж, Итгэлт арилжаа наймаа хийх, өр шир нэхэх зэрэг гадуур ажлыг бvтээнэ. Бас заримдаа олонтой нийлж ан гөрөө хөөцөлдөнө. Өнгөрсөн намар хоёр удаа vнэгний ав хийсэн ба жинд явахын өмнө чоно авлажээ. Дараа нь хот явж шар тос, сvv зэрэг цагаан идээний наймаа хийхийн гадна амбан шар хэдийг зараад иржээ.

 Солонгын хvvхэд хэзээ, хэзээгvй гарах болов. <Хvv минь хөдөлж л бай. Хvvхэд гэдсэнд таргалчихвал гарахдаа зовоодог юм!> гэж Должин цаг vргэлж хэлдэг болохоор Солонго хот арилгах, vнээ саах зэрэг ажлаас хоцордоггvй байлаа.

 Батыг явснаас хойш тэдний гэрийг буулгаж хvрээн дээр аваачин хураасан учир Солонго их гэрт байдаг болов. Харин арваад хоногийн өмнө Хонгор отрын адуун дээр очих нэрээр алга болсон болохоор Сvрэнд хань болж Хонгорын гэрт хонодог болжээ.

 Нэг өдөр Итгэлтийнд элгэн хvрэн торгон дээлтэй залуу ирлээ. Энэ бол Жаргал байлаа. Бат тvvнийг аймаг руу сургуулийн мөнгө авахаар явуулахдаа зам муруйж Солонготой уулзаад ирэхийг захижээ. Мөн Солонгод захиа, бас дээлийн торго зэрэг юм явуулсан юм.

 Солонго хязгааргvй их баярлаж Батын халуун дотнын vгтэй захиаг Жаргалаар хэд дахин уншуулахдаа нулимс асгаруулан байв.

 Батын элч ирсэнд Итгэлт илэрхий дургvйцсэн ч vгvй, гэхдээ баярласангvй. Өвлийн урт шөнө уйдсан Сvрэн, Солонго хоёр Жаргалтай шагай шvvрч хужирхайгаа тэнийтэл тоглов.

 Ирэхдээ маргааш явна гэж байсан Жаргал, маргааш нь болохоор дахин нэг хонож морио амраагаад явъя гэлээ. Гэвч vнэн учир vvнд биш байлаа.

 Сvрэнгийн хөгжvvн задгай ааш, тормолзсон хар нvд нимгэн цагаан царай тvvний сэтгэлийг хөнджээ. Хонгорын тэнэмэл амьдрал, ялангуяа Тэрбиш хvvхэнтэй хийсэн нvгэлд хор нь хөдөлж байсан Сvрэн ч хvрэн бор царайтай, бvдvvн ханхар биетэй залуу багшийг анхаарахгvй өнгөрөөгvй билээ. Хоёр залуу хvн бие биедээ талтай бол тvvнээ мэдэхгvй өнгөрөх нь тун ховор байдаг билээ. Энэ учраас шагай тоглож байхдаа Сvрэнг ойлгосон Жаргал дахин нэг хоноод явахаар шийджээ. Эр хvний замд юу эс тохиолдох вэ.

 Ингээд орой нь их гэрт хоол идэж байтал Солонго дуншин өвдөж эхлэв.

– Хvv минь өнөө шөнө тоглоод яах вэ. Ижийнхээ дэргэд унт гэж Должин хэлжээ.

 Должингийн энэ vгийг Сvрэн доор нь ашиглаж <Та надтай хань болж манайд унтаач> гэж Жаргалаас гуйв.

 Энэ vгний далд утгыг ойлгосон Итгэлт <Бvгд л эндээ унтъя. Шөнө Солонго хөнгөрөх болбол бvгд байлгvй болохгvй> гэлээ.

– Гайгvй байлгvй дээ. Гэр эзэнгvй орхиж болохгvй. Солонго өвдвөл дуудаарай гээд  Сvрэн Жаргалыг дагуулан явжээ.

 Ахын нь эхнэр нөхрийн нь найзтай нэг бишийг хараад Солонго хардах сэтгэл төрж байсан боловч дуншин өвдөж байснаас Сvрэн, Жаргал хоёрыг гарахад ямар ч саад хийж чадсангvй.

 Итгэлтийн хор хөдөлж арга нь барагдаж байсан авч бэрдээ тvvнийгээ хэрхэн ил гаргаж болох билээ. Бас тэгээд Должингийн ам асуултаас зэвvvцэж байлаа.

 Юу ч л гэсэн төдий л удалгvй Хонгорын гэрт Жаргалд зориулан зассан ор хоосорч Сvрэн Жаргал хоёр хамт хэвтэв. Жаргалд холын сэтгэл эргэлдэж байлаа. Сvрэнг Хонгороос салгаж суух тухай ч бодогдож билээ.

– Би гэдэг хvн хань ижил байхгvй гэж Жаргал тvгдчин хэлэхэд Сvрэн ёжтой инээмсэглэснээ

– Олоод л авахгvй юу. Нөхөргvй сайхан хvvхнvvд алийг тэр гэх вэ гэлээ

 Сvрэнгийн хувьд бол Жаргалтай суух тухай бодол огт байхгvй. Зөвхөн Хонгороос хариугаа авах тухай л бодсон. Тэр ч учраас <хоовон хар чи намайг дарладаг билvv? Би чиний боол чинь биш> гэж бодоход сэтгэлд нь байсан хар бөглөө алга болсон шиг нэг л аятайхан байлаа.

– Чи одоо орон дээрээ очиж унт. Манай аав хvрээд ирэх хvн шvv гэж Жаргалын чихэнд шивэгнэн хэлтэл тvгжээтэй vvд тvлхэх чимээ гарлаа.

 Жаргал ухасхийн босож зассан орондоо орлоо. Сvрэн сэрж байгаа дvрс vзvvлэн чанга гэгч нь тамшаалснаа <хэн бэ?> гэж нойрмог дуугаар асуув.

– Би байна. Солонго нэг л биш гэж Итгэлт хэлэв.

 Сvрэн босож дэн бариад хаалга тайлахад Итгэлт орж ирээд хэвтэж байгаа Жаргалыг харснаа огцом эргэж Сvрэнг ажиглав.

 Сvрэнгийн царай чинэрээд ирлээ. Гэвч жижигхэн дэнгийн бvдэг гэрэл тvvнийг нууж чадлаа.

– Наадах vс толгойгоо гэж Итгэлт бэрдээ зэвvvн дуугаар хэлэв.

– Муухай зvvдэлж, хар дараад гэж Сvрэн сулхан дуугаар хэлээд, vсээ илснээ

– Солонго яаж байна, аав аа гэлээ.

– Нэг л биш. Чи очиж vз гэх завсраа Итгэлт гэрийн доторхийг дахин ажиглав. Сэжигтэй юм харагдсангvй.

 Сvрэн шалавхан бvсээ бvслээд шууд их гэрийн зvг явахдаа vс толгойгоо янзлав.

 Итгэлт хэвтэж байгаа Жаргалыг жигшилтэйгээр харснаа эгдvvтэй дуугаар <өнөө шөнө ч явуулын хvнийг тавтай хонуулахгvй нь бололтой> гэж хэлээд өмнө нь очиж суун нvvр рvv нь зэвvvн ширтэв.

 <Энэ өвгөн чинь толгой руу цохиод авах нь уу?> гэж Жаргалд бодогдон vл мэдэг цааш болов.

 Итгэлт хийх юмаа олж ядсан бололтой. Хvйтэн цай нэг аягыг уух зуур Жаргалын хучсан хөнжил дотуур гараа аяархан оруулж дэвсгэрийг барьж vзэн Хvн саяхан хэвтсэнээс бvлээцэж амжаагvй хvйтэн дэвсгэр гарт нь баригдав. Итгэлт удаан босож дэнг унтрааж орхиод гарлаа.

 Тэндээс гараад энэ жил зориуд хаяандаа буулгасан туршлагатай эх баригч чавганцыг сэрээж аваад гэртээ орсон билээ.

 Yvр цайснаас хойнохон час гэсэн дуугаа өргөн цангинуулсаар ертөнц дээр шинэ хvн, шинэ хvv мэндлэв.

 Маргааш нь Жаргал ёстой л буруу харж уйлан, зөв харж инээн явлаа. Тvvний сэтгэлээс Сvрэн огт гарахгvй байлаа. Харин Сvрэн бол тvvнд нvvр өгсөнгvй.

 Жаргал богцоо аваад мордох гэж гэрээс гарахдаа Сvрэнг хойноос гарч ирэх болов уу гэж vлэмж горьдсон боловч гарч ирсэнгvй. Өвөлжөөний зvг эргэн эргэн харсаар санаа алдан баруун хөтлийг давж билээ.

 Сvрэнгийн цагаригласан нvдийг харах бvр Итгэлтийн хор нь буцалж тэсэж чадсангvй <Хvv минь нөхрөө эзгvйд гэртээ хvн хонуулаад, амьтны хэл ам хэцvv шvv> гэлээ.

 Сvрэнгийн хөмсөг татав гэж алаг нvд нь эргэлдэн ширвэв. <Та нар намайг хадам ижий шиг номхон боол болгоё гэж бодож байна уу?> хэмээн хадам эцэгтэйгээ хэрэлдмээр байсан авч сэтгэлээ барин хариу дуугарсангvй. Гэвч тvvний харцнаас дахин олон юм хэлбэл юу ч болж магад гэж ойлгосон Итгэлт нэмж юм хэлсэнгvй.

 Тэндээс Жаргал явсаар танхим дээрээ хоёр хоногийн дараа ирлээ. Хvvтэй болсондоо Бат хязгааргvй баярлан, цагийг хvлээлгvй мордон давхиж очмоор санагдсан боловч нэгдvгээрт Итгэлтэд гомдсон сэтгэл, хоёрдугаарт танхимын ажлаас болоод явсангvй.

 Жаргал Солонгын тухай, тvvний хэлж захисан vг, шинэ төрсөн хvvгийнхээ тухай дахин дахин шалгаан сууна. Жаргал бол Сvрэнгийн тухай яримаар байвч <Бат бол юу ч л гэсэн Итгэлтийн хvргэн, Хонгорын багын найз> гэж бодоод тэмvvлсэн сэтгэлээ уургалан барьж байлаа.

 Цагаан сарын өмнө хойт сумаас ирсэн хоёр хvvхэд оргож, тэднийг хөөцөлдөн олж ирэх гэж Бат дөрвөн хоног зараад иртэл гэрт нь Хонгор сууж байлаа.

 Хонгор дуртай дургvй мэндлээд ярианы завсраар Солонгоос гарсан хvv нь нас барсан тухай гашуун мэдээг сонсгов.

 Батын дотор харанхуйлан, гэр нь эргэлдэж шалан дээр пидхийтэл суув. Хорвоо дээр мэндлээд хоёр сар арван дөрөвхөн хоноод алга болсон хvvгээ бодоход Батын нулимс аяндаа асгарна.

 Энэ хvvхдийг мэндэлсэн тухай сонссоноос хойш тvvний тухай зvvдлээгvй нэг ч шөнө Батад vгvй билээ. Би хvvтэй болсон, гал голомтын эзэнтэй болсон гэж бодоход тvмэн баяр оволзон байдаг сан. Гэтэл тэр баяр пад харанхуй гашуудлаар солигдов.

 <Хар тэнэг толгой, сонсмогц очихгvй яалаа. Очсон бол> Хонгор, Жаргал, Шагдар зэрэг нөхөд нь тvvний сэтгэлийг тайтгаруулах гэж аль байдаг уран vгээ хэрэглэвч тус vл болно.

– Тэгээд яасан бэ?  гэж зэвхий дуугаар Хонгороос асуув.

– Нэр авалгvй осолдсон хvvхдийг хоол хvнстэй нь шуудайд хийж зам дээр орхидог ёстой юм гээд аав хvрээ зам дээр тавьсан. Би шөнө очоод оршуулчих юм билvv гэж бодсоноо чамд хэлье гэж бодоод ирсэн гэж Хонгор нэг хөгтэй дуугаар хэлэв.

 Бат нvvрээ таглан хэсэг зуур дуугvй сууснаа огцомхон хөдөлгөөнөөр босож <Хамт явъя. Надад зааж аль> гэж Хонгорт хэлэв.

 Yvнээс хоёр хоногийн дараа нар жаргахын vед Ням өвгөний гаднаас гурван морьтой хvн гарч баруун тийшээ зэрэгцэн явлаа. Хvн бvрийн бvсэнд нижгээд хvрз хавчуулсан бөгөөд нэг нь том чигчийн царил эмээлийн бvvрэг дээгvvр хөндөлдvvлэн барьжээ. Энэ гурван хvн бол Хонгор, Бат, Ням өвгөн нар байлаа.

 Жаргаж байгаа нарыг хаасан vvлний доод зах нь шинэхэн гарч байгаа цус шиг ухаа ягаан өнгөөр туяаран, дээшлэх тусмаа нөжирсөн юм шиг хар хvрэн болсоор гялтганасан хар өнгөнд замхарсан байлаа.

 Бат нvдээ бараг л цавчилгvй тэнгэрийн хаяа ширтэн, хөмсгөө эрчлvvлэн зангидаж, хааяа, хааяа гадна vл мэдэгдэх боловч дотроо гvн бөгөөд зvрхийг нь хавчин базсан урт санаа алдана.

 Хоёр талд нь яваа залуу, хөгшин хоёр дуугvй боловч Батаас нvд салгалгvй ширтэн, тvvнээс ямар нэгэн эрхэм юм ойчиход алдалгvй барьж авах vvргийг амь цөлмөн авсан юм шиг хөдөлгөөн бvхнийг нь ажин явна.

 Бат Хонгор хоёр өнөөдөр vд өнгөрч байхад Нямынд ирсэн юм. Хонгор гэртээ очъё гэж Батаас гуйж шаардаж vзсэн авч Бат очоогvй.

– Юу ч гэсэн хvvгээ оршуулна. Нэргvй vхсэн гэнэ. Тийм бий гэж шивэгнэн маш гvн угтай хэлж билээ. Тэгээд шууд Нямынд очиж цай уугаад Бат ганцаар гарч өвөлжөөний хойт хаданд нилээд удаан болоод ирсэн билээ. Ням өвгөн Батын гуйсан ёсоор хvрз царил бэлтгээд байсан. Тvvнийг авч мордоод явж байгаа нь энэ билээ.

 Хэсэг явсны дараа Бат өндийж хатируулсанд нөгөө хоёр нь бас л хатируулав. Хөлдvv газар гишгэсэн гурван морины туурайн дуу сvртэй бөгөөд эзгvй зэлvvд vлдсэн зуслан газрыг амилуулж байлаа.

 Тэд явсаар цастай толгойн шилээр давахад хvрээ зам өмнө нь харлан зурайв. Замын хажуугийн хунгарласан цасан дээр байгаа бор шуудайтай юм бараг л Тайхар чулуу шиг хөглийн бараантаж харагдав.

 Тvvнийг харснаас хойш Бат морио ташуурдаж бvр хурдлав. Цас манаруулан давхисаар шуудайн дэргэд ирж зогсоод мориноос бууцгаав.

 Тэгээд морио хөтлөн ойртох гэсэнд хамраа тачигнуулан хулгаад явж өгсөнгvйд Бат vг дуугvй, цулбуураа Хонгорт өгөөд цас шажигнуулан урагш явахад Ням гуай ч морио Хонгорт өгөөд хойноос явлаа.

 Бат шуудайд тулж очоод сөхрөн сууж, дээрээс нь бөхийн ямар нэгэн юм хэлэх буюу амьсгалыг нь сонсох гэсэн юм шиг чагнан байлаа.

 Ням өвгөн дэргэд нь тэргvvнээ унжуулан, хамар нь шуухитнан зогсож байснаа эхэр татан уйлав. Бат хөдөлсөнгvй.

– Хvv минь. Сэтгэлээ барь гэж Ням чичирсэн хоолойгоор хэлээд ханцуйгаараа нулимсаа арчив. Морьдоо чөдөрлөж холбон орхиод ирсэн Хонгор өвгөний хажуугаас тохойгоороо ёврон чихэнд нь <та өөрөө уруу татаад байна шvv дээ> гэж шивэгнэв.

 Нар бvр жаргаад vдшийг бvрэнхий эхэлж дvлийрсэн орог хар тэнгэр бvхний дээрээс хавхаглан бvрхэв. Хааяа морьдын тогтон ядсан хөлөөр гарсан чимээ шажигнан гарахгvй байсан бол энд амьд амьтангvй мэт ажээ.

– Бат аа хатуу бай. Сэтгэлээ барь. Явъя даа гэж Хонгорын хэлэхэд Бат толгойгоо алгуур эргvvлж харлаа. Харанхуйн дотор Хонгорын нvvр, шөнийн цагт алсад гялалзах гал шиг сvvмэлзэн харагдав.

 Бат дахин бөхийж, хоёр алгаа дээш харуулан шуудайн доогуур тvvний доторхи юмыг цочоохгvй гэсэн мэт аажим бөгөөд хянамгай хийгээд өргөж, цээжиндээ наагаад босож, эргэн тойрныг харснаа зvvн хойш, цас шажигнуулан нэг том нэг бага алхаж явахад нь <Та морьдоо аваад ир> гэж Нямд хэлээд Хонгор гvйн очиж Батыг сугадан авлаа.

 Өвгөн морьдоо хөтлөн хойноос нь алхана. Энэ гурав ингэж их л удаан явсан боловч нэг ч vг дуугарсангvй.

 Гэзэгт толгойн энгэр дээр ирээд Бат сөхрөн сууснаа <Миний тохмыг аваад ирээч> гэв. Хонгор эргэж эмээлийг нь аваад тохмыг нь авчран Батын өмнө ирэхэд <энд дэвсэж орхи> гэж бvдэг боловч vг бvхэн нь ер бусын тод дуугаар хэлэв.

 Хонгор сөхрөн сууж хоёр тохмыг давхарлан дэвсэж байхад Батын жигд бус амьсгал нь элгэндээ шахаж тэвэрсэн шуудайг нэвтлэн энэ тасалдсан хvчирхэг амьсгал, шуудайны дотроос гарч байгаа юм шиг сонсогдож байлаа.

 Бат бvх цээжээрээ бөхийж тохом дээрээ шуудайтай юмыг тавиад, хэсэг зуур элгээ салгалгvй дарж байснаа салж ядан өндийж <За газраа ухъя> гэж хэлээд босож бvснээсээ хvрзээ авч тавихад хөлдvv газар дан гэж дуугарав.

– Хvv минь булах хэрэг vv?

– Тийм

– Болох уу даа

– Болно. Ням хvvхдийг булна гэдгийг сонсоход хэрэггvй болов уу гэж хэлсэн билээ. Гэвч Батын шийдвэрийг эргvvлж чадаагvй. Энэ удаа бол тvvний бодлыг өөрчилнө гэж хэлээгvй харин бараг л өөрөө мэдэлгvй хэлжээ.

 Хонгор тэрэгний төмөр голоор хийсэн хvнд царилаа дээр өргөж цохиход дан гэж дуугараад хөлдvv газраас ойв. Тэр гурав ээлж ээлжээр хөлдvv газрыг угсран ухаж эхлэв.

 Удалгvй шуурга эхэлж, салхины исгэрэх дуу, хөлдvv газар туссан хvрзний хангинах дуутай хослон, хааяа хааяа оч бутран гарч байв.

 Амьдралд хичнээн шуугилдан яривч бие биеэ ойлгодоггvй vе байдгийн адил нэг ч vг дуугаралгvйгээр харилцан бvрэн ойлгодог удаа байдаг юм. Энэ гурвын хэн нь ч нэг ч vг дуугараагvй боловч бие биесийн бодлыг бvрэн ойлгож нэгэн vе Хонгорын хvнд царил битvv дуугаар дvн, дvн гэхэд дараа нь нөгөө хоёрын хvрз тачигнан хангинаж байлаа.

 Чөдөртэй байгаа морьд нь шуурга уруудан биеэ хураан зогсоод бөмбөртөл чичирч байвч эзэд нь огт даарсангvй. Шөнө дундын vед нvхээ ухаж дуусав.

 Бат хvрзээ газар хаяад шуудай руугаа алхах гэснээ шургачин унав. Хонгор ухасхийн очтол Бат өөрөө босоод шуудайн дэргэд очиж урьдахийн адил сөхрөн суугаад тэврэн авч vг дуугvй нvх рvv явахад нь Хонгор нэг гараараа шуудайг доороос нь тулан, нөгөө гараараа Батыг тэврэн авлаа.

 Нvхний ирмэгт тулж зогсоод Бат шуудайд хацраа нааж, бvvвэйлж байгаа юм шиг найгахад Ням өвгөн бvр енгэнvvлэн уйлав.

 Хэсэг ингэж байсны дараа Бат баруун гараараа хормойгоо дэвсэж суугаад дээр нь шуудайгаа тавьж амыг нь задлах гэснээ

– Энэ чигээрээ дээр байх даа? гэж хажуудаа зогсож байгаа Хонгор руу харж асуув.

– Тийм байх аа гэж Хонгор хариулсан боловч өөрөө чухам юу гэж хэлснээ мэдсэнгvй. Бат шуудайг дахин авч нэг удаа чанга тэвэрснээ бөхийж толгойгоо нvхэнд оруулан, алгуур тавиад өндийхдөө гарынхаа алгаар нvдээ арчив. Хоёр гараар хажуугийн хөлдvv шорооноос атгаж, нvх рvv зөөлөн хийж эхэлсэнд Хонгор бас хийж эхлэв.

 Нилээд ажилласны дараа нvх шороогоор дvvрснээр барахгvй жижигхэн овоо босож Бат өврөөсөө өдөр өвөлжөөний хойт ууланд хоёр цаг гаруй болохдоо сийлсэн <Батын хvv Чулуун> гэсэн vсэгтэй дөрвөлжин хөх чулуугаа тавихад орчин тойрны бvх юм хувиран ирээд дээрээс нь дарах шиг болов.

 Хонгор Батыг тэврэн авч <Өвгөн минь сэтгэлээ барь> гээд ойр хавийн агаарыг бvгдийг нь уушгиндаа хийх гэсэн юм шиг амьсгаагаа дотогш уртаар хvчтэй татлаа.

 Маргааш нь Бат шууд Итгэлтийнд морь хөтөлж очоод тvvнтэй ёстой л зад хэрэлдэн Солонгоо аваад буцжээ.

 

IX

 Дэлгэрхэн зуны тавиун өдөр Батцэнгэлийн хvрээ гэж нэрлэх болсон Луу гvний хошуу хvрээний баруун өмнөх өргөн зvлгэн дээр барьсан том гэрийн vvдэнд улаан одончvv бvтээлэгтэй ширээний ард <улаан хувьсгалч> гэж олонд нэршсэн Дорж зогсоод толгойгоо гэдрэг байн байн хаялан, магнай руугаа унасан урт vсээ хойш болгон өндөр дуугаар ярина.

 Гэрийн бvсэнд хавчуулсан унийн vзvvрээс vvдний дээгvvр татсан улаан даавуун дээр <Хар шар феодалуудыг сөнөөж vгээгvй ядуу ард тvмний ангийн хувьсгалыг өрнvvлье> гэж цагаан шохойгоор хичээнгvйлэн чадамгай бичсэн лоозон зөөлөн салхинд vл мэдэг хөдлөн нарны хурц гэрэлд гялалзана.

 Ногоон дээр суусан олон хvний ихэнх нь эрэгтэйчvvд бөгөөд цөөвтөр эмэгтэйчvvд энд тэнд бөөгнөрөн Доржийн ярианы хажуугаар амин хувийн явдал, сум оронд болсон сонин, сонсож мэдсэн ховоо солилцон ярилцана.

 Гараа зогсоо жолоогvй даллан феодалууд ба нударган нарыг аль муухай vгээр зvхэж байгаа Доржийг харсан хvмvvсийн зарим нь <аргагvй л улаан хувьсгалч хvн юм даа> гэлцэнэ. Зарим нь <Буян чавганцын энэ хархvv мөн галзуурч байна даа> гэж бодоод эвшээлгэнэ. Дорж vгийнхээ төгсгөлд нэг, хоёр, гурав гэж дугаарлаж байгаад лоозон тавьж даруй хорин таван удаа уриа хашгирав.

 Дорж сууснаа дахин босож <Одоо феодал болоод нударган нараас хураасан хөрөнгөнөөс зарим нэгэн ядуу буурай ардуудад тавин олгох малын хуваарийг уншин сонсгоно> гэсэнд цугларсан хvмvvсийн дунд битvv шуугиан долгилон тархав.

 Доржийн дэргэд сууж байсан залуу босож цугларсан олныг эргvvлэн харснаа урт цаасан дээр бичсэн бичиг задлан <тус сумын Гомбо овогтой Ням бол ядуу харц гаралтай бөгөөд нударган Итгэлтийнд зарагдаж мөлжигдөн байсан учир феодал болон нударган нараас хураасан хөрөнгөнөөс тугалтай vнээ зургаа, унах морь гурвыг хувьд нь олгосугай> гэж эхлэхэд бусад хэд хэдэн айлд олгох малыг тоочин уншлаа.

 Залууг уншиж дууссаны дараа нэгэн хэсэг нам гvм болсноо хvмvvсийн эх захгvй шуугиан эхлэв.

 Олны дундаас Ням босож <хvний буян хvнд шингэдэггvй болохоор өчvvхэн муу өвгөн ах нь та бvхний энэ хишгийг авч чадахгvй. Нохойн гэдсэнд шар тос тогтдоггvй гэж бурхан болооч аав минь vргэлж хэлдэг сэн. Надад битгий өгч vз> гээд нvднээсээ нулимс дуслуулав.

 Нямын сэтгэлд баярлах, айх, холилдон байлаа. Хvн гэж vзээд ийм их хөрөнгө өгч байгааг бодоход баярламаар боловч хvний буянг ямар ч vнэ хөлсгvй авна гэдэг нэг л ухаанд нь багтахгvй бөгөөд хоол болохгvй хор болох юм шиг бодогдоно.

– Би бол нөхөр Ням шиг засаг төрийн хишгийг авахгvй гэж чадахгvй. Төрийн сvлдэнд мөргөж уул хишгийг хvртье гэж Галсан босож алга хавсран хэлэв.

 Галсанд гурван тугалтай vнээ, таван хургатай хонь, нэг морь оногджээ. Ням олныг ширтэн гайхаж хэсэг болсноо <Надад оногдох хувийг Галсан хvvд өгчих. Хамтралд адуучин хийдэг. Намайг бодвол дээгvvр албаны хvн> гэлээ.

– Ням гуай та чинь ямар ухаанд чинь ухна vхсэн амьтан бэ? Ардын засаг танд vнэ хөлсгvй өгч байна. Ойлгож байна уу? гэж нэг хvн хэлэв.

– Над мал өгсөнгvй гэж би засагтаа огт гомдохгvй. Би тэгж гомддог хvн биш гээд Ням, Дорж руу харахад нvдэнд нь аль ч учраа алдаж айсан шинж тод байлаа.

– Нөхөр Ням та бол балрын суртлыг баримталж феодал болоод нударган нарын талд орж ангийн хувьсгалын дайсан болоход хуруу дутуу болоод байна. Yvнийг авахгvй бол хатуу ярина гэж мэдээрэй хэмээн Доржийн зандран хэлсэн vг олны шуугианыг нэг мөсөн дарлаа.

 Аргагvй болсон Ням өгсөн малыг тууж буцсан билээ.

 Хотонд нь байгаа хангайн хад шиг тугалтай зургаан vнээ, гадна нь чөдөртэй байгаа согоо шиг гурван морийг хараад хэдэн өдрийн турш минийх ч хvнийх ч гэж хэлж чадахгvй байсан Ням аажимдаа дасаж миний юм гэдэг бодол бvхнийг ялжээ. Энэ бvхэн бол надад өгсөн миний юм гэдэг бодол бvх сэтгэлийг нь эзэлж тvvнээ хайрлах, арчлах хvсэл оргилов.                 

  Эцэг нь хvvдээ, ах дvv улс бие биедээ өмч тасалж өгдөг шиг засаг төр минь надад өмч тасалж өгсөн хэрэг гэж бодож хvний буян хvнд юм болдоггvй гэдэг бодлыг зайлуулав.

– Хөгшин минь vнээгээ саая гэж өглөө авгайдаа хэлэхэд өөрөө ивэлгэж өгдөг болсон бөгөөд <бvлтийсэн гайхал, бөөрөнхий дамшиг> гэх зэрэг vгээр тугалаа өхөөрдөн илж байдаг болов.

 Нэг өдөр Ням хvнээс цоо шинэ бvрхээр худалдан авчирч <Хөгшин минь өөрийн тогооны халуун архи уудаг цаг болсон> гэхэд Хишигт гуай амьтан шоолж муу хэлнэ гэж хориглосон боловч шийдсэн сэтгэлийг эргvvлж чадсангvй.

 Зуны сайхан өдөр Ням гуайн бор гэрийн тооноор хөх утаа манаран халуун цагааны эхvvн vнэр гэр дvvрэн ханхалж байлаа. Нямын нvvрэнд нь хөлс бурзайн дусал бvхэнд нь тvмэн баяр, цаглашгvй жаргал хөвж галын энд тэнд нь гаран бөгтөгнөж байлаа.

 Дээжийг нь бурхандаа тавиад донхор хар модон аяга дvvрэн халуун архи авгай нь барихад Ням эцэг өвгөөс дамжин ирсэн бөгөөд цагаан сараар өмсдөг хуучин хилэн малгайгаа vл мэдэг хазгай тавин уранхай нударгаа сэгсрэн эргvvлж их л намбатай аваад хошуу нь мурилзан нусаа шоржигнуулан татаж уугаад <Сайхан гарч хөөрхий минь> гэснээ <төрийн минь сvлд> гээд хоолой нь чичрэн нvднээс нь нулимс vргэлжлэн урсав.

 Гурван аяга халуун архинд согтсон өвгөн гэрийнхээ хоймор завилан суугаад <Нямын угсаа нэрж байгаагvй> гээд ташаагаа тулан, далаа хөдөлгөснөө <Муу хvv нь нэрж байгааг бурхан болооч аав минь харсан бол юу гэх байсан бол> енгэнvvлэн уйлахад авгай нь хар нулимс муу. Өвгөн минь битгий уйл гэсэн боловч өөрөө тэсэлгvй нулимсаа дуслуулж байлаа.

 Yдийн vед сvрхий согтсон Ням хоёр галуун хvзvvт архи аваад мордож шууд шогшсоор хошуу сахиусны өмнөх мөнгөн цөгцөнд хийж <олон жил таны сархдыг хvртсэн өвгөн би танд баръя> гээд залбирав.

 Тэндээс Ням шууд явсаар Итгэлтийнд ирлээ. Урьд адуу мал багшран vймж байдаг Итгэлтийн гэрийн гадна гурав дөрөвхөн сарлагийн торой идэж байлаа. Гэрийн цаад талын зvлгэн дээр дөрвөн унага уяатай байх бөгөөд зэлнээс нилээд зайтай азарга орчим адуу идэж байлаа.

 Итгэлтийн гадна угсраатай байдаг олон тэрэгний оронд тав зургаан тэрэг харагдана. Урьд гадна нь байдаг айлууд vгvй болоод Итгэлтийн том гэр, илvv гэр хоёр байлаа. Харлан байдаг хонины том хашаа ор сураггvй алга болжээ.

 Энэ бvхнийг хараад <Манай гадна долоо, найман сарлагийн торой тоглож байхад Итгэлтийн гадна хоёр гуравхан байдаг, төр өөрчлөгдөнө гэдэг vvнийг хэлдэг байх даа. Хөөрхий> гэж бодоод гэрээс хол бус зоосон модон шонгоос морио уяж гэрийн зvг явлаа.

 Гэрт ороход Итгэлт сур элдэж байлаа. Ням Итгэлттэй мэнд амраа мэдэлцээд авчирсан халуун хvзvvтээ жижигхэн даш хадган дээр тавин <Архиныхаа дээжийг чамд барих гэж ирлээ. Олон жил чиний хаяаг тvшиж сайн сайхан явсныг би мартахгvй. Манай архи овоо гарсан шvv> гэлээ.

 Итгэлт сураа тавьж баяртай мишээн архи хадгийг намбатай хvндлэн авч <зарим улс ч манайхыг хижиг гарсан айл шиг л тойроод байдаг болж шvv. Эр хvнд доройтох нэг өдөр байхад сэхэх нэг өдөр байдаг юм даа. Би энэ засагт муу санаагvй, санах ч vгvй> гэснээ босож Должинг дуудан Нямыг урьж хоймроо зэрэгцэн суув.

 Итгэлтийн хөрөнгийг өнгөрсөн хавар хураажээ. Хороос бусдаар хоол хийж, холтсоноос бусдаар эд хийж, хэмжээлшгvй хvч ухаан зарцуулан байж хуримталсан хөрөнгөө хураагдсанд Итгэлт vлэмж бухимдан сэтгэл бодол нь хоосон хөндий болоод хvч чадал нь далавчаа огтлуулсан бvргэд шиг болжээ.

 Өглөөнөөс эхлэн vдэш хvртэл ямар нэгэн юм хийж харласан сэтгэлээ зугаацуулан уур бухимдлаа дарж байлаа.

 Ноёд, тайж нар болон жасын хөрөнгийг хураасан нь тvмэн зөв бөгөөд тэр хөрөнгөнд тэдний нэг дусал ч хөлсгvй болохоор тvvнийг эзэмших эрх тэд нарт vгvй юм. Харин би бол тэдэнтэй адил биш. Би бол нэгдvгээрт ард хvн. Хоёрдугаарт миний хөрөнгө бол миний хөлс, ухаан учраас намайг тэдэнтэй адилд vзэж болохгvй байсан шvv дээ гэж бодоод хөрөнгийг нь хураасан засаг төрд гомдож байсан. Гэвч энэ гомдлоо гаргавал нэмж хохирно гэж бодоод засаг төрийг муу хэлдэггvй байлаа.

 Яваандаа шинэ байдалдаа дасаж, бvх гуниглал бухимдлыг Итгэлт, хэзээ ч хvнээс доргvй амьдарч чадна гэдэг бодлоор дарж байжээ.

 Итгэлтэд дарсан хөрөнгө байсан. Амны эхний модонд vнэтэй зvйл чихэж хийгээд булсан дөрвөн авдар буй юм. Сvрэн бол ядуу ардын охин гэдэг нэрээр Хонгор, Сvрэн хоёр мал хөрөнгө нэлээдийг тасалж авсан. Авдартаа бол их юм хийжээ. Тэгээд Хонгорынх салж нvvсэн бөгөөд Итгэлт дуртай өдрөө хvvгийнхээ хотноос хонь шилж аваад идэж болох байв.

 Сvрэн тэр хөрөнгөнд бvрэн биеэ дааж эзэгнэн байх нь Итгэлтийн бахдалыг төрvvлнэ. Ингээд Итгэлт дуртай цагтаа малжиж чадах байв. Гэвч цагийн байдал юу болохыг харах нь чухал байлаа.

 Хөрөнгө малгvй болсноос хойш орж гардаг хvний хөл татарч урьд Итгэлт гуай гээд л сvйд болдог хvмvvс бараг мэндгvй зөрдөг болсон. Yvнд Итгэлт vлэмж хорсож олноос тусгаарлагдмал байдал нь тvvний сэтгэлийг дарж байлаа.

 Гэтэл Ням өвгөн архиныхаа дээжийг муу боловч хадагтай барьж ирсэнд Итгэлт хагартал баярласан билээ.

– Ням гуайд идээ, цай гэж орж ирсэн Должинд хэлээд өвгөний ирсэн учрыг нvдээ гялалзуулан ярьж архи, хадгийг vзvvлэв. Должин ч баярлан Нямын хvн сайтайг магтан, цай идээ тавьж өгсөн ба мөнгөн аяга гаргаж нөхөртөө өгөв.

 Итгэлт архинаас амтархан уугаад <Yнэхээр сайхан гарч дээ. Архийг ч би мэднэ. Эзэн хичээвэл заяа хичээнэ гэдэг юм даа Ням гуай минь. Засаг төр ивээж өгсөн хөрөнгийг сайхан бөөцийлөх хэрэгтэй> гээд мөнгөн аяга дvvрэн архи хийснээ <идээ эзнээ таньдаггvй> гэж хэлээд Нямд өгөв.

– Ням гуай ч ажилч, малч, хvн дээ. Өгсөн юмыг өөд нь татаад авч чадах байх гээд Итгэлт дуугvй болж архийг аяганд хийлээ.

 Итгэлт хамтрал хомооныхны ажил нь бvтэмжгvй, мал нь vхэж vрэгдэж байгааг хараад <Ээ чааваас даа. Миний гарт өгөөсэй хайран мал гэж боддог байсан. Энэ ч учраас Нямд <Эзэн хичээвэл заяа хичээнэ> гэж хэлсэн билээ.

– Манай Итгэлт ч ухаантай хvн юм даа. Нөхөр го туслагч хөрөнгөө авахуулсны маргааш нь хар vзvvрийн улиасанд боож талийсан гэдэг шvv. Ум маний бад мий хум гэж Ням хэлээд залбирав.

– Би ч vхэхгvй. Манай мал сайхан мал байсан шvv.

– Яриа юу байхав. Цэврvv шиг л амьтад байж билээ. Нөгөө танай жороо хээрийг хамтралын адуучин унаад явж байхыг харсан. Ясан яндан болчихсон байна билээ гэж Нямын хэлэхэд Итгэлт санаа алдан гомдолтой мишээснээ <За тэр ч яахав> гэлээ.

– Энэ хоёр архи уун ярьж байтал морин төвөргөөн сонсогдож удалгvй сvрхий согтсон Галсан орж ирлээ. Бvгдтэй мэнд амраа мэдээд суухад нь Должин цай аягалж өгөхөд уусангvй өмнөө тавиад <Би ардын засгийн ачаар саах vнээтэй, унах морьтой, идэх хоньтой болсон> гээд хэл нь тультран их л бардамнан хэлэв.

– Аштай юу даа гэж Итгэлт тоомжиргvй хэлээд гаансаа гаргаж тамхи татлаа.

– Та аштай юу даа гэнэ. Нударган Итгэлт бол чамайг мөлжиж дарлаж байсан харгис этгээд гэж Дорж гуай хэлсэн. Энэ бол аргагvй vнэн vг. Чи намайг загнадаг байсан тийм vv? Одоо загнаж чадахгvй. Хэрэв чи загнавал би Дорж гуайд хэлж орхино гэж Галсан агсагнан хөндөлдөхөд Ням тасалж,

– Галсан минь дэмий олон vг хэрэггvй. Чи бид хоёр Итгэлтээс идэхээрээ болсон! гэлээ

– Хурга тэжээвэл тосдоно. Бэлтрэг тэжээвэл устгана гэдэг л болж байна гээд Должин ширэв татлаа.

– Должин оо! Галсанд архи хийж өг гэж Итгэлтийн хэлэхэд нvдэнд нь хязгааргvй хорсол тодорч байлаа. Итгэлтийн уур багтан ядан бадарч Галсанг одоохон өшиглөөд хөөж гаргамаар байсан авч сэтгэлийн гvнд тэгж болохгvй, өнөөдөр Галсан vнэтэй болохоор хэрэгт амархан орно. Гэвч чи ухаантай хvн шvv гэж нэг хvн хэлээд байх шиг байлаа. Итгэлт тэвчин:

– Галсан чи согтож шvv гэж давтаж байлаа.

 Хэсэг дуугvй байсан Галсан

– Итгэлт чамаас болж Дулмаа надаас зугтсан. Чи намайг ямар хvн болгосноо мэдэж байна уу? гэж хашгирав.

– Харин миний хvчээр чи Дулмааг хэд хоног тэвэрсэн биш vv. Чи архины халуунд битгий олон vг хэлээд бай гээд Итгэлт өндийснөө буцаж суув.

 Итгэлтийн гvрээ оволзон магнайд нь хөлс бурзайн царай нь минчийн, хvрэн хар болон гөлөлзөж байлаа.

– Би чамайг бушуухан зайлахгvй бол vvгээр цохиж орхино шvv гээд Должин vнснийхээ төмөр малтуураа барилаа.

– За яахав. Муу сайн нударган нар сөнөтvгэй гээд Галсан босож найгасаар гэрийн vvдээр гарлаа.

 Том гэрийн дотор ямар ч анир чимээгvй бөгөөд хэн ч энэ нам гvм байдлыг эвдэхийг хvссэнгvй. Итгэлтийн шанааны булчин зангиран тавирч нvд нь тулга руу ширтэн гөлөрч байлаа. Должин нөхрөө ширтэн нvдэнд нь нулимс тунаран уруулаа vл мэдэг татвалзуулна.

 Ням, хадам эх, төрсөн эх хоёрынхоо хэрvvлийг сонсон юм л дуугарвал цааш шатаахаас өөр тус болохгvйг мэдээд арга барагдан байгаа залуу хархvvгийн царай гарган бvлтэлзэж байлаа.

– Тэжээсэн бяруу тэрэг эвдэнэ гэдэг болж байна гэж Должин хэлэв.

 Маргааш нь Ням гуайнд Эрдэнэ ирлээ. Өвгөн эмгэн хоёр их л хөл болж тогоо нэрж донхор модон аяга дvvрэн халуун архи хадгийн хамт барихад Эрдэнэ энгэрийнхээ товчийг товчлон, малгайгаа өмсөж сөхрөн сууж аваад

<Зээ, архи нэртэй амтат идээгээ

Алтан амсартай агар аяганд

Амсар дvvрэн бялхуулж барьсан

Ашдын баярт, vлэмжийн учралт энэ сайхан өдрөө

Зээ, идээ бvхэн чинь амттай болтугай

Эзэн хvн нь жаргалтай болтугай

Өлзий буян чинь цацран дэлгэртvгэй

Өмнө зам чинь саруул байтугай

Хvсэл бvхэн чинь биелж байтугай

Хойчийн өдөр чинь гэгээн байтугай

Хот билчээр чинь малаар дvvртvгэй

Хувин сав чинь сvvгээр бялхтугай

Урт удаан насалж

Улам улам жаргахын

Өлзийт сайхан ерөөлийг

Өөд нь дэвшvvлэн баръя >

гэхэд Ням <тэр ерөөл бат орштугай> гээд өөрийн эрхгvй бөмбөрөн гарсан нулимсаа арчив.

 Эрдэнэ том балгаж залгиснаа <сайн гарч шvv> гэж магтав. Эрдэнийн тавьсан аяганд Ням дахин архи хийх зуур <миний өвгөд ч нэрж байсан хvнгvй. Муу Нямын vед нь тогоо, бvрхээр нийлvvлэх учралтай байсан юм байх даа, хөөрхий минь. Ах чинь шавхруу л горьдож байсан болохоос өөрөө нэрээд ууж байна гэж зvvдлээгvй явлаа. Одоо ч нэрээд л сөгнөөд л байдаг хэрэг ээ. Ирж халуун архи ууж байгаарай> гэлээ.

– Төр өөрчлөгдөнө гэдэг энэ дээ Ням гуай минь.   

– Ёстой доо. Итгэлтийн буян. Тэр хvнээс мөн ч их хvртлээ. Надад өгсөн энэ хэдэн мал чинь уул нь Итгэлтийн мал юм шvv. Олон хvн хvртлээ дээ.

 Итгэлтийн ачаар нэрж байгаа юм бол та олон жил хонийг нь хариулж байхдаа л нэрж байхгvй яасан юм бэ? гэж Эрдэнэ өвгөнийг зальтай нvдээр харлаа.

– Хоёроос дээш шувтрах юмтай байж vзсэнгvй шvv дээ. Зарим жил ганц ч vнээ сааж байлаа. Хоногийн тараг л залгуулж байсан хэрэг.

– Тэгвэл ардын засаг л зургаан vнээтэй болгож өгөөд нэрж байгаа хэрэг байна шvv дээ.

– Тийм дээ. Гэхдээ над өгсөн мал чинь Итгэлтийн хураалгасан мал юм.

– Ням гуай минь Итгэлт таныг зараад өгөөгvй байсан малыг ардын засаг авч өгсөн хэрэг шvv дээ. Ням гуай хэсэг зуур гөлрөн бодолхийлснээ эрvvний сахлаа шувтарч

– Манай Итгэлт ч овтой нь ч овтой хvн. Гэхдээ би буруу санахгvй. Алдас болно гэлээ.

 Эрдэнэ юм хэлэх гэснээ болив. Энэ өвгөн Итгэлтийн хонийг олон жил бараг хөлсгvй хариулж хvчээ, хайрлалгvй өгчээ. Бас охин нь тvvний бэр болов. Тэгээд ардын засгийн хvчээр хэдэн vнээтэй болсноо Итгэлтийн ач гэж бодож байна. Эрдэнэ ч ингэж бодож байсан. Чамайг Итгэлт мөлжиж байна гэж Петрийн хэлэхэд огт хvлээхгvй маргаж явсан. Гэвч хожим Петрийн vгийн vнэнийг ойлгосон. Харин Ням гуай бол тvvнийг ойлгоогvй. Одоодоо ойлгох ч vгvй. Ойлгосон ч алдас болно гээд зөвшөөрөн хvлээхгvй юм.

– Эрдэнэ минь ардын засаг маань тэгээд цаашдаа олон малтай болсон хvний хөрөнгө малыг хураагаад л байх хэрэг vv? гэж Ням гуай хэсэг дуугvй байсны дараа асуув.

— Юу ч л гэсэн таны хөрөнгийг хураахгvй гээд Эрдэнэ хөгжилтэй инээв.   

 — Эрдэнэ энд хаанаас ирсэн бэ? Хоршооны орлогч сургагчаар ажилласнаас хойш юу болсон бэ?

 — Намын долдугаар хуралд Эрдэнэ Цэцэрлэг мандалын аймгийн төлөөлөгчөөр сонгогдон очиж хоёр сар гаруй хуралдав. Энэ хуралд оролцох зуур тун их юмыг ойлгож авлаа.

 — Монгол орон бол өвөрмөц, шарын шашин гvн нэвтэрсэн орон болохоор феодал, ялангуяа жасын хөрөнгийг шууд хурааж болохгvй гэсэн Дамбадорж, Жадамбаа нарын бvлгийн бодлогыг олонхи төлөөлөгчид шvvмжлэн буруушаав.

– Ард тvмний аж амьдралыг сайжруулахад тvvнд олгосон эрх чөлөөг баттай болгох гэвэл шар хар феодалууд, зарим баян чинээлэг суман эрийн хөрөнгийг даруй хураах нь зөв билээ. Шарын шашин хvчтэй нь vнэн. Гэвч бид тvvнээс айгаад зорилгоосоо няцаж болохгvй гээд Эрдэнийг vгээ төгсгөхөд хэсэг төлөөлөгчид алга ташиж баяр хvргэв.

 Тэмцэл хvчтэй өрнөн таньдаг хvмvvс ч мэндгvй зөрдөг болов. Эрдэнэ олон дахин босож vг хэлсэн бөгөөд тvvний vгэнд онолын дэлгэр санаа хомс авч, амьдралын зайлшгvй баримт арвин болохоор хvмvvс ч сонсох дуртай байдаг байлаа.

 Хурлын завсарлагаар тамхи татаж суусан Эрдэнийн дэргэд Жадамбаа бас нэг өргөн шанаатай тарган хvний хамт ирлээ.

 Энэ тарган хvнийг хэдэн улсын хэл мэддэг, өндөр боловсролтой гэж ярилцахыг Эрдэнэ сонссон билээ.

– Та энэ орны хэдэн малд тун их өшөөтэй хvн юм аа. Монгол улс малгvй болбол яахыг бодсон уу? гэж Жадамбаа асуув.

– Монгол улсыг малгvй болгох гэж энэ орны хоолыг идэж байгаа хэн бvхэн бодохгvй байх гэж би итгэж байна гэж тайван хэлэв.

– Та бод л доо. Цөөн малтай, олон ам бvлтэй нэг айл байна. Тэр айл цөөн болохоор идэхдээ хайрлана. Гэтэл тvvнд хvний малыг хурааж аваад өгч орхиё. Идэж орхино шvv дээ гэж тарган хvн хэлэв.

– Тэр айл vргэлж өлсөж байх хэрэг vv?

– Бид тvvнийг цатгахын тул өөр vйл бодох чухал. Улсын эдийн засагт хор болохгvй юм бодож олбол сайн байна.       

 Би та бvхэн шиг тэнгэрийн мэргэн бодолтой хvн биш. Гэвч би өлсгөлөнд нэрвэгдсэн хvмvvсийн хурц нvдийг vзсэн хvн. Тэр нvдний өмнө том гэгчийн хар цоожтой байшинд гурил будаа дvvрэн байсан юм шvv.

– Урьдаар эдийн засгаа хvчтэй болгож авах ч алсын бодол. Та бол хээлтэй vнээгээ идэж орхиё гэж бодож байна. Бид бол тэсвэрлэж байгаад тугалыг нь гаргаж авъя гэж бодож байна.

– Олон жил тэсвэрлэж, олон дахин тугаллуулсан боловч нөгөө өлссөн хурц нvд арилаагvй шvv дээ. Цөөн хvний гарт их хөрөнгө байсан цагт олны амьдрал сайжрахгvй гэдэгт л би итгэж байна гээд Эрдэнэ хуралд орж билээ.

Эцэстээ Дамбадорж, Жадамбаа нарын бvлэг ялагдаж тэд төв хорооны удирдлагаас зайлуулагдав. Хурал дууссаны дараа Эрдэнэ Намын Төв Хороонд ажиллаж байгаад феодалын хөрөнгө хураах ажлаар Цэцэрлэг мандалын аймагт томилогдон явж билээ.

 Аймагт очмогц Эрдэнэ салбар комиссуудыг байгуулан ажилдаа орсон бөгөөд өөрийн биеэр Заяын гэгээний сангийн хөрөнгийг хураасан. Ажлынхаа голыг нь амжилттай нугалж байтал Улаан уулын хошууны намын хорооны даргаар томилогдов. Энэ vед уул хошуунд хамтрал байгуулах ажил эхэлж байлаа. Хамтралд зөвхөн сайн дураар оруулах ёстой гэсэн намын шугамыг Эрдэнэ хатуу баримтлан ажиллав.

 Хувьсгалын жил хэдэн малтай болон эхэлж байгаа хvмvvс бол хамтралд орохдоо тун хойрго байлаа. Гэтэл Улаан уулын хошуунд хамтрал байгуулах ажил удаан явж байгааг аймгийн намын хороо зэмлэн буруушаагаад уг ажлыг тvргэн болгохоор Эрдэнийн хуучин танил Доржийг ирvvлжээ.

 Дорж ирмэгц ардуудыг шахаж хэдэн өдрөөр хорьж хуралдуулан орохгvй байсан хvмvvсийг элдвээр хавчиж нугалаа хийснээр барахгvй хомооно гэгчийг байгуулж эхлэхэд Эрдэнэ эсэргvvцэв.

 Доржтой хэдэн удаа учран ярилцахад тэр нь өөрийн хийж байгааг зөв гэж зvтгээд Эрдэнийг ангийн хувьсгалын зорилгыг ойлгохгvй хоцорсон этгээд гэж доромжлоход нь <Одоохондоо би энэ хошууны намын хорооны дарга. Чи зайл. Явахгvй бол хvчээр барьж аваад хvргэж өгнө> гэж заналхийлэв.

 Дорж аймаг руу явсан боловч аймгийн намын хорооны дэмжлэгийг авч эргэж ирээд хошууны намын хурал хийлгэж, Эрдэнийг Довчин бэйсийн эхнэрийн нууц амраг, цагааны цэргийн дарга байсан хvн. Ганц хvv нь нударган Итгэлтийн хvргэн гэх зэргээр хатуу шvvмжлэн барууны этгээд нэр зvvлгэн ажлаас нь халсан бөгөөд эцэст нь хошуунд байгуулагдсан хамтралын нягтлан бодох болгожээ.

 Тэгээд хот орж хамтралдаа мөнгөн зээллэг олж аваад буцаж явах замдаа Нямынд айлчлан ирсэн юм. Нямынд нарийн хоол хийлгvvлэн идэж хоноод маргааш нь эрт мордож явсаар Хануй голын урд эрэг дээр харуй бvрий болох vед нэг айлд ирж хоновол Содном гэдэг айл нvvдэллэн ирсэн тухай сонсож өглөө нь очив.

– Энэ жил нутгийн тал асуувал багш Хануйд нутагла. Нvvхгvй байвал модоо барина гэсэн. Тэгээд л энд нvvж ирээд байна гэж Содном шинэ нутагт нvvдэллэн ирснээ тайлбарлан ярилаа.

 Эрдэнэ замын дагуу нvvдэллэж яваа хэд хэдэн айлаас <тал муу> гэснээс хойшилж яваа тухай сонссон билээ. <Лам нар юу болоод ингэж айлуудыг хойт зvг рvv нvvлгэж байгаа юм бол? Энэ жил урьд нутгаар зуд болох ямар нэгэн шинж тэмдэг олж мэдээд, мэргэн болох гэж байна уу? Нэг л учиртайдаа> гэж Эрдэнэ бодов.

 Содном бол их шvтлэгтэй хvн бөгөөд лам багшаас тал асуулгvй нутаг ч сольдоггvй хvн юм.

 <Өвгөөн, багш пvрэв гаригт нvvгээд хэрэггvй гэж байна>, <Өвгөөн хонио даваа гаригт хяргаж эхэлбэл сайн гэж багш айлдаж байна>, <Өвгөөн эсгийгээ мягмар гаригт зээрд зvсмийн мориор эхэлж татвал сайн гэж багш айлдав> гэх зэрэг юмыг Долгорт vргэлж хэлдэг бөгөөд хоёр биеийн час өдөр, ижийгийн бурхан болсон өдөр гэж хэсэг өдрийг хvндэтгэн цээрлэнэ. Ер нь л алхам бvхнээ лам багшаар мэдvvлсэн хvн байлаа. Тэгээд өнгөрсөн хавар Заяын хvрээний хамбаас нутгийн тал асуувал Хануйн гол өнгөрч нутаглавал биед барцад, хөрөнгөнд гарзгvй гэсэн ажээ.

 Чухам юу болоод ингэж олон айлыг хойш нь нvvлгэж байгаа юм бэ? гэвэл ардын хувьсгалыг эсэргvvцсэн лам голдуу хvчин их тэмцэлд бэлтгэж байлаа. Тэд энэ vед Архангай гэж нэртэй болсон аймгийн хойт хэсэгт буюу Хөвсгөл аймгийн өмнөд хэсэг бөглvv нутагт хувьсгалын эсэргvv зэвсэгт бослого гаргахын тул хvмvvс хуралдуулж байв. Гэвч тvvнийг Эрдэнэ ч, Содном ч хэрхэн мэдэх  билээ.

 Эрдэнийг ирэхэд Долгор vнээгээ билчээрт гаргаж залж явсан билээ. Гэрт нь морьтой хvн ирэхийг танихын аргагvй холоос харсан. Гэвч сэтгэлд нь <Эрдэнэ  ирэв vv дээ> гэж нэг дуу шивэгнэх шиг болоход эхлээд бушуухан очиж уулзмаар санагдаад гэрийн зvг тvргэн явснаа алхалт нь аажим болов. Гэхдээ буцаж эргэсэнгvй явсаар гэртээ орвол гэрийн баруун талд нь Эрдэнэ товшрогдон суугаад цай ууж байлаа.

 Долгорыг хармагц Эрдэнэ аягатай цайгаа тавьж ханцуйгаа сэгсрэн босоод <золгох уу?> гэхэд Долгор инээмсэглэх мэт болсноо шууд очиж Эрдэнэтэй золгоод Содном өөд сэтгэл нь зовсон бололтой харлаа.

 Зөвхөн энэ зовсон харцанд их учир байлаа. Гэмт хvн гэлбэлзэнэ гэж vг байдаг. Эрдэнэ сэтгэлд нь ер бусын дотно санагдсан учраас л Содномд ямар нэгэн гэм хийсэн мэт Долгорт бодогдсон бөлгөө.

 Халимаг нь шанаанаасаа бууралтаж эхэлсэн Эрдэнэ, тvvний дасал болсон бөгөөд сvvлийн vед зvvдэнд нь байн байн vзэгдэх болсон зөөлөн том нvдийг хармагц Долгорын хацарт улаан туяа гэрэлтэн, өдөр шөнөгvй эрж байж арай гэж олсон vнэт юмаа харж байгаа хvний догдолмол боловч өрнvvн гэрэлтэй сэтгэл тvvнийг эзэмдэв. Тvvгээр ч барахгvй Эрдэнэд дотнын сайхан vг хэлмээр бодогдов.

– Хавьдаа чи хvvтэйгээ уулзсан уу?

– Хавар Солонготойгоо ирж уулзаад явсан. Одоо Солонгын хvvхэд лав гарсан байх.

– Гарсан бол харах юмсан. Тvрvvчийнх нь хvv байсан юм гэнэ билээ гээд Долгор хөврөн гарсан нулимсаа ханцуйгаараа арчив.

– Тэр хоёр ч Итгэлтээс болж нилээд юм vзсэн байх аа. Одоо ч нэг болох байлгvй дээ.

– Уржнан жил аймгийн наадам дээр Төмөр, Дулмаа хоёртой дайралдсан. Дулмаа сайхан эхнэр болсон байна билээ. Хvv нь ёстой л тоостой гараар барьшгvй амьтан байдаг гээд Долгор vл мэдэг мишээв.

  Эрдэнэ тэр өдрөө явсан бөгөөд холдолгvй зvс таних айлд очиж унтав.

 Тvvний бодлыг Долгор эзэмдэж байлаа. Долгорыг бодох тусам өөрийн тvргэн занг зэмлэж хорвоо дээр дахин олдохгvй хvнээ засагдашгvй гомдоосондоо харамсана.

 Эрдэнэ нь Долгорт холын ангид байсан бол энэ өдрөөс эхлэн урьдын дотно Эрдэнэ сэтгэлээс нь салахгvй болов. Их хайрыг ойртуулах хvчтэй зvйл бол салалт гэж хэлдэг нь vнэн бололтой.

 Зовлон салалт хоёрыг давж гарсан энэхэн хоёр сэтгэл гомдлын хэрмийг эвдэж эхлэв. Урьд Эрдэнийн тухай бодохдоо өөрийгөө зөвтгөхийг хичээдэг байсан Долгор Эрдэнийг ирээд явснаас хойш < Эрдэнэ  минь намайг гуйсан шvv дээ? Би л, мунхаг эм, болоогvй> гэж бодож байлаа.

 Эрдэнийн явсан орой vнээ сааж байхдаа Долгор бараг л өөрөө мэдэлгvй амандаа дуу аялж байлаа.

 

X

 Хамтралд шинэ гишvvн элсvvлэх хурлыг удирдаж хийлгэхээр аймгаас улаан хувьсгалч Дорж ирж гэнэ гэдэг яриа Хан өндөр сумынхны сvvлчийн сонин яриа болжээ.

 Энэ яриа сониноо алдаагvй байхад маргааш өглөө сумын төв дээр хурал болно гэсэн зар тархаж Төмөр, морио барьж хонов.

 Хамтрал байгуулагдаад хоёр жил шахам болсон авч Төмөр ороогvй байлаа. Анхны хурал хийхэд хотод жин тээж явсан. Өвөл нь хамтралын мал vхэж, гишvvд нь хурал хийхээс өөр ажилгvй байгааг хараад хоёр удаагийн хурал дээр хичнээн шахавч дуугаралгvй сууж өнгөрvvлэв. Гэтэл энэ хавраас эхлэн нутаг усаар хавчиж, хоршоонд ирсэн цай, тамхи нь ч олдохгvй болов.

– Өвгөн минь энэ хамтралд бушуухан оръё. Тэгэхгvй бол юу ч болж магад гэж Дулмаа vргэлж хэлдэг болов. Өглөө эрт босоод Дулмаагийн урлаж хийсэн шинэ торгон дээлээ өмсөж, том мөнгөн хэт бэлээ зvvгээд мордохдоо <Өвгөн минь би орж орхиё. Чи минь өгөх малаа бодчихоод байгаарай. Ардын засгийн ачаар vржсэн мал > гэжээ.

 Төмөрийг очсоноос хойш хvмvvс цугларан ирж хурал болов. Ногоон даавуу дээл дээр мөрөвчтэй суран бvс бvслээд, мөрөвчийн нь дагуу элдэв тэмдэг зvvсэн Дорж улаан даавуу бvтээлэгтэй ширээний ард зогсож, нvvр рvvгээ унжсан халимаг vсээ толгойгоо гэдрэг сэжлэн хаяад, хvмvvсийг тойруулан зангидмал ширvvн нvдээр ажиглаад <Ангийн хувьсгалыг мандуулж, таван жилийн төлөвлөгөөг биелvvлэн тариа будаа тарьж, vйлдвэрийг хөгжvvлж харгис дээд ангийн хар шар феодалууд болоод нударган нартай хоёр тийш тэмцэж нийгэм журмыг байгуулахад ядуу дунд ард тvмэн хамтралд орох хэрэгтэй. Ангийн тэмцэл бол хvvхдийн тоглоом биш болохоор ширvvн байдаг. Биднээс хамтралыг байгуулахад барууны этгээдvvд саад тотгор хийж, феодализмын мал аж ахуйг тvших гэж оролдож байна. Тэд бол японы тагнуулууд мөн. Нийгэм журмын зам бол ядуу ард та бvхний ганц зөв зам. Энэ учраас хамтралд ороогvй хvмvvс бол хар шар феодалуудын зарц, баруун болоод японы тvрэмгийчvvдийн гар хөл мөн> гэж эхлээд vргэлжлvvлэн ярьж байхдаа зангидсан гараа сvртэй даллан, цээжээ зогсоо, жолоогvй ханхалзуулж байлаа.

 Дорж хоёр цаг гаруй ярилаа. Зарим хvмvvс дуг нойрондоо унтаж байв. Зарим нь хазаар дарж байв. Зарим нь ажил төрөл, арилжаа наймаагаа ярилцана.

 Төмөр илтгэгчийн vгийг анхааралтай сонсоогvй. Гэхдээ бусдын адил унтаагvй. <Хамтралд орох саналаа өгөөд бушуухан харих юмсан. Нөгөө сэнсээ зорж дуусгавал хvv минь баярлана> гэж бодон vгийн төгсгөлийг тэсэн ядан хvлээж байлаа.

 Доржийг суухад Төмөр босож олны дундуур аажмаар алхсаар дэргэд нь очив.

– Сайн байна уу?

– Сайн. Нөхөр Төмөр сайн байна уу? гэж Дорж ихэмсэг хөндий дуугаар хариулав.

– Би хамтралд орох саналтай байна.

– Туйлын зvйтэй. Yгvй. Чи чинь өдий болтол ороогvй байсан юм уу?

– Тийм ээ. Ороогvй байсан юм.

– Муу байна даа. За овог нэр хэн билээ? гэж огцом ширvvн дуугаар асуув.

– Засагт хааны цахиур Төмөр гэдэг шvv дээ гэж Өлзий олны дундаас хариулав.

– Элэнцэг, баланцгийн чинь Засагт хаан. Феодалын ийм яриа, хамтралын гишvvдийн дотор байж болохгvй. Нөхөр Өлзий мэдэв vv гэж Дорж нvдээ солбилзуулан зандрав.

– Бурхан Гончигсvм минь vvнээс хойш болъё гээд Өлзий гэмшилтэй суув. Хvмvvс нирхийтэл инээв.

– Чимээгvй нөхөд өө! За нөхөр Төмөр хэдэн бодтой билээ?

– Зуун гурван бодтой.

– Юу зуун гурав аа?

– Тийм ээ. Зуун гурав. Юу гэж?

 Доржийн царай барайн, хэсэг бодолхийлснээ шийдэмгий дуугаар <Чи бид хоёр танил. Гэвч хувьсгалын хэрэгт танил талыг харж огт болохгvй. Чи болбол хамтралд орох гавьяагvй этгээд байна> гэж Дорж долоовор хуруугаа гозойлгон хэлэв.

– Яагаад?

– Ардыг мөлжигч ангийн дайсан нударган байна.

 Өлзий босож хэсэг зуур ангалзан ээрснээ <улаан хувьсгалч гуай. Энэ Төмөр бол нударган биш. Нударгатай дээл ч өмсөхөө бараг больсон хvн. Ардын засгийг байгуулахад улаан сахиусны> гэтэл Дорж vгийг нь тасалж:

– Нөхөд өө: Ангийн тэмцэл хурц болж байгаа vед энэ мэтийн нударган нар хамтралд шургалан орох гэж оролдоно. Иймийн тулд хувьсгалт сонор сэрэмжийг vсний тонгорог шиг хурц байлгах хэрэгтэй. Энэ учраас нударган Төмөрийг алга ташиж хурлаас даруй тvргэн хөөх хэрэгтэй гээд Дорж алгаа ташихад хэдэн хvн дагаж ташив.

 Төмөрийн уур нь хvрч, бие нь чичрэн босоод

– Би нударган бишээ! гэж бvдvvн дуугаар хашгирав.

– Нударган биш гэнэ шvv гээд Дорж ха, ха гэж инээснээ царай нь хувирч, долоовор хуруугаараа Төмөр рvv чичлэн зааж, vvнийг өмссөн эдэлснийг хараач. Ангийн дайсан ийм л зальтай байдаг юм даа. Бушуу зайл гэлээ.

 Төмөр шууд ухасхийн гараад морио унаад эргэж ч харалгvй давхилаа.

– Бид хувьсгалын өндөр сэрэмжтэй байсан учраас нударганыг илрvvлж чадлаа гэж Дорж ихэмсгээр хэлэв. Олны дундаас Цамба босож <Ер нь энэ Төмөр бол нударганаас гадна Улаан хайрхан уулын хошууны дарга байж байгаад барууны этгээд болсон Эрдэнийн төрсөн дvv байгаа юм. Ийм дайснуудын өмнө манай хамтрал vvд хаалгаа чанга хаах хэрэгтэй> гэлээ.

– Хvv минь чи гvвээний цаанаас тархидаад яах юм бэ. Ямар хөгшин борхи биш гэж Өлзий хэлэхэд цугларагсад шуугилдан инээлдэв.

– Нөхөр Өлзий, нударганыг хамгаалж байдгаа зогсвол дээр гэж Цамба хэлэв. Олны дундаас хот хийцтэй хvрэн дурдан дээл ногоон бvс бvсэлж, саравчтай малгай тавьсан хvvхэн босож царай нь улайсхийснээ

– Төмөр гуайг нударган гэдэг бол буруу. Хувьсгалын өмнө ядуу зvдvv улсад тусалж явсныг нь би сайн мэднэ. Хувьсгалын хэрэгт идэвхтэй орсон хvн гэж ярихад Дорж тасалж:

– Урьд ямар байсныг ярихгvй. Бас ардын хувьсгалын хэрэгт оролцож явсан хvн. Ангийн хувьсгалаас урваж зайлахыг алийг тэр гэх вэ. Хуяг комиссарын гэргий ийм яриа ярьж болохгvй гэж хэлэв.

– Тийм биш. Төмөр гуай бол сайн хvн гэж хvvхэн хашгирав.

– Та vзэмж гуа авч ухаан чинь богино байна гэж Цамба хэгжvvн хариулав.

– Миний vзэмж чамд падгvй. Олдох ч vгvй гэж хvvхэн хорсолтой инээмсэглэв.

– Нөхөр өө. Ядуу ардыг битгий дарлаад байгаарай гэж Цамба хэлээд шар нvvр нь төмсний цэцэг шиг болов.

– Наадах хvvхэн чинь Төмөрийн нууц амраг болоод л ингэж хашгирч байгаа бололтой гэж саяхан хар болсон нэг хvн хэлэхэд хэд хэдэн хvн хөгжилдөн инээлдэв.

– Нөхөд өө. Та нар хэтэрч байна. Эмэгтэй хvнтэй ингэж харилцах нь феодализмын ёс. Дуугvй болцгоо гэж Дорж зандран хэлэхэд хvмvvс чив чимээгvй болов.

– Хар дээлийнхээ цаана халзан магнай чинь далдлагдахгvй шvv. Шударга ардыг хавчиж байгаагийн чинь хорт санааг би илрvvлнэ дээ гээд хvvхэн явлаа.

 Энэ хvvхэн хэн гэдгийг уншигч та лав мэдэж байгаа биз ээ. Энэ бол таны танил Хуягийн эхнэр Цэнд шvv дээ. Хэдэн өдрийн өмнө эцгээ эргэж нутагтаа ирээд өнөө өглөө хамтралын хуралд сонирхон ирсэн юм.

 Тэр орой Төмөрийн гэрт Цэнд орж өдрийн болсон явдлыг шvvмжлэн ярилцав.

– Чи аймаг орж учраа ол гэж Дулмаа хэлэв.

– Аймаг орохоор барах уу даа. Хэрэгтэй бол төвд очиж гомдол эрэх хэрэгтэй гэж Цэнд зөвлөв. 

– Болъё доо. Yнэнээр явбал vхэр тэргээр туулай гvйцнэ гэдэг. Юу л болбол болог. Би энэ засгийг байгуулахад бага боловч оролцсон нь vнэн юм даг гэж Төмөр хэлэв.

 Цэнд хот явахдаа <Би таны тухай Хуягт хэлнэ. Бид хоёр заавал ярина. Яагаад ч ийм байх л ёсгvй> гэлээ.

 Төмөр хамтралд орох тухай яриа дахиад гаргасангvй. Гэтэл хавчиж гадуурхах нь улам их болж наадамд тvрvvлсэн морийг нь нударганы морь гээд бай өгсөнгvй. Бас Төмөрийн бухыг хамтралын бух мөргөсөн эсэргvv бух гэж хамтралын идэвхтэн Цамба буудаж алсан байлаа.

 Бухныхаа тухай сумын захиргаанд гомдол гаргаж очсон чинь <цадиггvй бухаа харж байлгvй мөргvvлсэн нь чиний буруу> гэж хариулжээ.

 

XI

 Шөнө дунд өнгөрч Зая бандид гэгээний хvрээ гvн нойронд дарагджээ. Баруун хойноос зэвvvн хvйтэн салхи vлээн, тэнгэрт тvг тvмэн од анивалзан мяралзана. Хvрээний тал бvхэнд нохой янз бvрийн дуугаар яншин хуцах нь хvйтэн агаарт төмөр дэлдэх мэт сонсогдоно. Энэ шөнө хамба ламын гэрт арваад хvмvvс цугларан бvдэг дуугаар шивэгнэн ярилцана. Энэ хvмvvсийн дунд Ванчин богдтой хоёр дахин холбоо барьсан Цамба, баруун хязгаарын цэрэгт өндөр алба хааж байгаад улсын хөрөнгө vрэгдvvлсэн хэргээр халагдсан Жамбал, хулгайн хэргээр шоронд ороод саяхан суллагдаж ирсэн Тvгжил, эхнээс нь аваад эдvгээ хvртэл бараг гvн нойрондоо ардын засгийг зvхэж байдаг Бадарч мэт хvмvvс байлаа.

– Хийд жасын хөрөнгийг цөлмөн хураав. Зая гэгээнийг барьж аваачаад хороов. Лам нарыг хар болохыг уриалан дэмжиж байна. Ардын засаг шарын шашныг vндсээр нь устгах гэж байна. Ноёд дээдсийг бузарлаж гvйцэв. Одоо бид гар хумхин vvрэглэж сууж болохгvй болов. Эсхvл ингэж зvvрмэглэн сууж байгаад шашин бурхан ёс дэглэмтэйгээ хамт булшлуулах, эсхvл эрэгчин эмэгчнээ vзэх, vхэх сэхэхээ харах цаг ирлээ гэж хамба хэлээд Цамба руу хяламхийн толгойгоо дохив.

– Ванчин богд хөдлөх цаг болсон гэж хэлсэн. Биднийг эхэлмэгц тусална гэж айлдсан. Ванчин богдыг их наран улс дэмжиж байгаа билээ. Ялангуяа намайг сvvлийн удаа Долнуур хотод очиж уулзахад <цаг болсон хойшилбол хожимдоно> гэж хэд дахин айлдсан. Иймд ардын засагт дургvй бvх хvчийг нэгдvvлэн нэгэн зэрэг хөдөлж vхэлдэн занчилдах цаг болжээ гээд Цамба vгээ тасалж бvхнийг тойруулан харснаа чимхэж байсан шар тамхиа татаж хөндий ханиагаад, – миний хэлэх гэсэн юм энэ л байна гээд нимгэн манан хөөргөө даалиндаа хийх гэхэд хажууд нь сууж байсан нэг лам гараа тосож

– Таны тамхи яасан сайхан vнэртэй юм бэ. Аль вэ? гэлээ.

– Ёстой гvйхуар гээд Цамба хөөргөө өгөв. Лам хэд дахин халбагадаж чимхээд татсанаа:

– Аргагvй л юмтай газрын эд байна даа гэв.

 Цамба Ванчин богдтой хоёр дахь удаа холбоо барьж ирээд хагас сар болж байгаа юм. Ирэхдээ хэдэн боодол шар тамхи, хоёр манан хөөргө авчирчээ. Очоод Ванчин богдод зөвхөн мөргөсөн ба харин нэг япон хvнтэй уулзаж хамбын захиаг өгч хариу заавар авсан юм.

– Ванчин богд, монголын олон лам нар та бvхэнд их найдаж байгаа юм шvv. Та бvхний зvтгэлийг бурхан болоод их наран улс өндөр vнэлж байна. Цаг сайхан болсон хойно Токио хотод айлчлан очихыг уръя гэж япон хvн салахдаа хэлжээ.

 Цамбын ярианы дараа хvмvvс нэг хэсэг дуугvй сууцгаав. Хамба олны байдлыг хулгай нvдээр ажиглан, шvрэн толгойтой том хашин хөөргө алган дээрээ цохиж суув.

– Ард тvмний олонхийн дэмжлэгийг авсан бvхэл төрийн эсрэг зэвсэг барин босно гэдэг амар хэрэг биш. Та нарын дунд уг ажилд оролцохоос айж байгаа хvн байвал vнэнээ хэлэх хэрэгтэй. Миний хувьд гэвэл бурхан шашин ёс төрөө аврахын төлөө юу ч хийхээс буцахгvй болсон хvн гэж хамба хэлэв.

– Ардын засаг бид хоёр нэг нарны дор байж чадахгvй болсон. Ингэхлээр хамба таны хэлснээр vхэх, сэхэхээ vзэх цаг болжээ. Хөдлөхөд бидэнд зэвсэг л хэрэгтэй. Би хувьдаа арваад л хvнийг хурдан буугаар зэвсэглэж чадна. Орос ланжуу шvv дээ. Сум гэвэл хоёр хайрцагтай гэж Жамбал хэлээд хvйтэн инээмсэглэснээ орост байгаа зэвсэг бvхэн ардын засагт буй шvv дээ гэлээ.

 Жамбал баруун хязгаарын цэргийн хvнсний мөнгө vрэгдvvлснээс болж халагдсанаас эхлэн ардын засгийг занаж, арав гаруй винтов, хоёр сэлээдий, хоёр хайрцаг сум, хэдэн гар бөмбөг хулгайлж авсан юмсанжээ. Халагдсан тушаалаа аваад гарахдаа <гайгvй дээ. Жамбал хэн болохыг та нарт vзvvлээд өгнө> гэж дотроо бодон шvдээ хяхнуулан хавирч явсан билээ.

– Зэвсэг олоход тун хэцvv байна даа. Наран ноён юуны өмнө та нар өөрийн газартай бол. Тэр vед чинь бид зэвсэг хvргэж өгнө гэсэн гэж Цамба хэлэв.

– Зэвсгээс чухал зvйл байна. Энэ бол олны сэтгэл. Одоо бол тун аятай цаг. Ардын засаг шашныг дайрч байна. Монгол шашиндаа хайртай. Олон тvмэн хамтралд дургvй болжээ. Гэтэл ардын засгийнхан тvvнийг байгуулах гэж хvчилж байлаа. Энэ байдал, удаан vргэлжлэхгvй. Ухаантай хvмvvс нь энэ бvхнийг буруу гэж ойлгоод байна. Та нар нөгөө манай энд дарга байсан Эрдэнийн тухай сонссон биз дээ. Хамтралыг хvчлэн байгуулах нь буруу. Чинээлэг ардын хөрөнгийг хавтгайруулан хураах нь буруу гэж тэмцээд ажлаасаа халагдсан гэнэ билээ. Эрдэнэ мэт бодож байгаа хvмvvс олон байгаа юм. Ингэхлээр тэд энэ алдаагаа засаж авч чадна. Тvvнээс өмнө л амжих нь чухал. Бас энэ алдааг нь аль болохоор дэврvvлэх ажил хийх хэрэгтэй байна. Цамба мэт хvмvvс хар болж хамтрал, хомоонд орж дотор нь дарь булах цаг болжээ гэж Хамба хэлэв.   Ардын засгийг устгахад зэвсэг тэгэх тусмаа маш хурц зэвсэг хэрэгтэй гэдгийг хамба хэн бvхнээс илvv ойлгож байлаа. Гэвч зэвсгийн тухай яриагvйн шалтгаан бол нэгдvгээрт тэр нь олдохгvй зvйл байлаа. Энэ учраас байгаагаа барьж хөдлөөд цааш нь юу болохыг дараа нь бодохоос өөр аргагvй ажээ. Өнөөдөр зэвсэггvй гээд хөдлөхгvй, цаг алдвал маргааш ардын засаг улам хvчтэй болно. Хоёрдугаарт зэвсгээр биш бурхны хvчээр ардын засгийг ялж болно гэдгийг сvсэгтэнд ойлгуулах нь чухал болохоор зэвсгийн тухай ярих хэрэггvй ажээ. Гуравдугаарт цагийг нь олж цохивол арсланг саваагаар алж болно гэж боддог хvн юм.

 Жамбал нvvрээ гарын алгаар илж эвшээн, суниаснаа <надад ярих хэдэн зvйл байна> гээд хэн нэгний зөвшөөрлийг хvлээлгvй <зэвсэгтэй хөдөлгөөнийг олны хvчээр гэнэт алс бөглvv газар гаргаж чадвал бид тvргэн зуур ардын засаггvй газар оронтой болно. Тэгвэл Ванчин богд одоо цагийн нисдэг тэргээр бидэнд зэвсэг хvргэж өгөх боломжтой болно. Ийм зэлvvд газар бол энэ аймгийн хойт нутаг. Хөвсгөл аймгийн өмнөд нутаг. Тал бvрээсээ усаар хаагдсан болохоор машин тэрэг явах боломж муутай, vлэмж зохимжтой нутаг> гээд бvхнийг харлаа.

– Энэ тун мэргэн санал байна. Энэ учраас тэр зvг сvсэг бишрэлтэй олныг дөхvvлэх ажлыг хийвэл зохино гэж хамба хэлэв.

 Урт цагаан соруултай гаансанд тамхи татан, бусдын яриа сонсож дуугvй суусан Тvгжил

– Нэгэнт хөдлөөд явах юм бол хvмvvсийг хvчээр дагуулж болно шvv дээ гэлээ.

 Хамба хамрын тамхиа сайн гэгч нь татаж аваад

– Гэгээнийг барьж авч хороосныг олонд тараан ярих нь чухал. Тэгэхдээ ардын засаг хороосон боловч гэгээн удахгvй эргэж ирнэ гэж айлдсан. Ардын засгийг хуурч цагийг хvлээн таалал барьсан дvрс vзvvлжээ гэж ярина шvv гэлээ.

 Зая гэгээн бол хорин хэдхэн настай гэнэн залуу байж билээ. Гэтэл энэ хамба тvvний нэрийг барин тvмэн зvйлийн хорт цуурхал дэгдээсэн юм. Ардын засгийн газраас аргагvй болж Зая гэгээнийг олноос тусгаарлаж хотод аваачсан. Гэтэл хамба санаачилж Заяын гэгээн ардын засгийг тэгж чадсан. Ингэж давсан гэж өдий төдий худал цуу яриа дэгдээв.

 <Шөнө шар хаданд аваачиж буудаж алсан чинь, маргааш нь дотоодыг хамгаалах газрын байшинд урьд шөнө хээр хоноод ирлээ. Бузар хvйтэн байна гээд орж ирсэн гэнэ>, <Арав гаруй цэрэг туугаад явж байтал гэнэт шар гэрэл татаад алга болжээ. Сандарч байтал маргааш нь урьд шөнө Бээжин орж усгvй хар архи дарж дарж ирлээ. Толгой сvрхий өвдөж байна. Балгачих юм байна уу? гэсээр Шvvх яаманд орж ирсэн гэнэ > гэх зэрэг хамгийн гэнэн хvмvvсийг хуурахад зориулагдсан цуурхлыг хамба санаачлан тарааж билээ.

 Ард олны дунд Заяын гэгээний ер бусын ид шидийн тухай цуу яриа тарааж тvvнд сvсэг бишрэлт гэнэн хvмvvс итгэж байсан учир Улаанбаатар хотод олон нийтийг оруулан ил шvvхийн хурал хийж улсын яллагч нь <Гэгээн чи vнэхээр ер бусын ид шидтэй бол тvvнээ энд vзvvл. Энэ олон харж байг> гэсэн юм.

 Зая бандидын гэгээн ер бусын ямар нэгэн ид шидгvй жирийн нэгэн хvн гэдгээ олны өмнө хvлээсэн билээ. Гэтэл Зая гэгээний тухай нөгөө цуурхал дарагдсангvй улам ч ер бусын хэлбэрээр тарж байлаа.

 <Байсан байгаагvй нь адил энэ гэнэн залуугаар шашин хохирохгvй. Харин ардын засгийн гарт vхвэл сvсэгтэн олон ардын засгийг буруушаахад тус болно> гэж хамба дотроо бодож байсан. Харин бусад нэг ч хvнд энэ санаагаа хэлээгvй билээ.

 Хамбын гэрт цугларсан хvмvvс ардын засгийг унагаахын тул нилээд юм хийхээр тогтон ярьжээ. Бадарч, Тvгжил хоёр аль болохоор зэвсэг, ялангуяа хурдан буу олох, Жамбал өөрийн хэлсэн нутагт очиж, хvмvvсийг хөдөлгөхөд бэлтгэх, Цамба хэдэн лам нарын хамт даруй хар болж хамтрал, хомоонд орж ардын засгийн алдааг улам шатаах, хамба найдвартай хvмvvсийг бослого гаргах газар руу ойртуулах зэрэг ажлыг хийхээр хуваарилжээ.

– Одоо vvрэглэж суух цаг байхгvй. Ирэх хавар гэхэд бууны дуу гарсан байх хэрэгтэй. Би Ванчин богдод энэ тухай айлтгал явуулна гээд хамба хvмvvст тарах дохио өгчээ.

 Хvмvvс гэрээс гарч, хамбын бурхны гэр, галын гэрээр таран унтацгаав.

 Yvний дараа өдөр хамба нилээд олон лам нарыг янз бvрийн нэрээр хvрээ хийдэд явуулахдаа нэгэн санаат том лам нартаа Хаврын дохиог хvлээж бvх ажлыг ян тан болгох тухай хэлvvлжээ.

 Өөрөө Ванчин богдын элчтэй маш нууцаар уулзаж бvх бодлоо хэлээд ирэх намар буюу өвөл Ванчин богдыг монголд морилон ирэхийг урьжээ.

 Хувьсгалын эсэргvv хvчин их тэмцэлд бэлтгэв. Гэтэл хамтрал хомооныг хvчээр байгуулан ард тvмний сэтгэл санааг эвдэх явдал улам ч ширvvн болж байлаа.

 Нэг мянга есөн зуун нэгэн онд японы империализм Манжуурыг эзэлж монголын дорнод хилд бөөн аюул заналхийлэв. Энэ бvхэн нь тогтоод хэдхэн жил болж байгаа ардын засгийг хvнд хэцvv байдалтай болголоо.

 

XII

 Тариатын хvрээний харанхуй гудамжаар хоёр хvн явсаар хvрээнээс гарч танхимын зvг чиглэв.

 Тэнгэрт одод мяралзан гялалзаж, хvрээний ноход бvдvvн нарийн дуугаар яншин хуцаж, ам уруудан жихvvн хvйтэн салхи vлээнэ.

 Хэрэв өдөр байгаад энэ хоёрын нэгийг харсан бол галзуу хvн гэх байлаа. Сарлагийн сvvлээр vс хийж унжуулан, vстэй дээл эргvvлж өмсөөд нvvрээ элдэв будгаар эрээлэн будаж, эхнэр хvний тал vс зvvжээ. Харин нөгөөх нь бол лам хvн байлаа.

– Том гэрийн гадна очоод муухай дуугарахад хvvхдvvд нь айж шуугина. Тэгээд лаагаа барина. Яг тэр vед нь ор. Yймээн эхлэхтэй зэрэг маш тvргэн гарч ирээрэй. Би хvлээж байна гэж лам хувцастай нь шивэгнэн хэлээд би хоцоръё гэхэд золигийн багш нар нь унтаж байдаг байгаа даа. Го туслагчийн хураагдсан хөрөнгөнөөс хоёр бярдаан буу олон сумтай авсан гэдэг шvv гэж нөгөө хачин хувцаст хэд алхсанаа эргэж шивэгнэв.

– Хар авсан биш. Битгий олон vг ярь. Хэлснээр хийгээд ир. Буудсан ч харанхуй шөнө, бурхан сахиус хоёр хамгаалж чадах байх.

– Тэнэсэн сум толгойд гэж айхтар vг бий шvv.

– За бушуу.

 Хачин хувцаст гэтэн алхсаар пад харанхуйд хайлан алга болов.

 Энэ хоёр юун улс вэ? Яах гэж яваа юм бол?

 Чөтгөр болж сургуулийн хvvхдийг айлган тараах гэж яваа юм.

 Өдөр өнгөрөх тутам лам нар сургуулийг эсэргvvцэх тэмцлээ өргөжvvлж байгаа vе билээ. Тэд танхимын хvvхдийг элдэв аргаар ятгаж гэр гэрт нь хариулах гэж оролдсон, Цөмийг нь чадаагvй. Харин арваад хvvхдийг оргуулсан. Бат Жаргал хоёр арав гаруй өдөр хөөцөлдөж баймаажин буцааж авчирсан.

 Танхимын хоолны гэрийг шатааж бас vзсэн. Гэтэл харин, амар байна уу гэсэн гай болно гэгчээр Батын шаардлагаар хошуу захиргаа цогчин жасад байсан гурил будааг дайчлан авч танхимын хvvхдийн хоолонд өгсөн ба феодалуудаас хураагдаж ирсэн малын аль тарганыг алж бэлтгэв.

 Нэг удаа Батын орны араас сэлэм орж ирсэн. Хэн хутгалсныг барьж чадсангvй. Харин тvvнээс хойш багш нар орон дээрээ унтаж чадахгvй болжээ.

 Аз болж Бат Жаргал хоёр хураагдмал хөрөнгөнөөс нилээд сумтай бярдаан буу тус бvр нэгийг худалдаж авснаас хойш овоо зоригтой байдаг болов. Өдөр бvхэн буугаа тослон зvлгэж, шөнө бvхэн сумлаж унтдаг болов.

 Хvрээ хангалын vеэр багш Бат, Жаргал сумын анхны хоршооны нягтлан бодогч Шагдар зэрэг эвлэлийн гишvvдийн хvчээр лам нарыг эсэргvvцсэн жvжиг зохиож цогчин дуганы өмнөх талбай дээр тоглож билээ.        

 Лам, ноён, пvvсийн данжаад гурав гарч ирээд ардын засгийг элдвээр муучлан ярьсны дараа тvvнийг устгахын учир хvчээ нэгтгэхээр шийдэж байтал буутай хvмvvс хvрч ирээд барьж авч жvжиг дуусдаг байлаа. Бат пvvсийн данжаадад тоглож хувьсгалыг муучлахын завсраар эхнэр хvvхдийн тухай алиа завхай юм ярьж, яр өвчиндөө болон алцагнан явж, гуншаа дуугаар ойр хавьд байсан эмэгтэйчvvдийг дуудахад хvмvvс их л хөгжилдөн инээлдэнэ.

 Жаргал гурван нvдтэй тогосын өдтэй малгай, хамбан дээл өмсөж янгинасан дуугаар <Манжийн хааны vед малгай дээрээ жинстэй, автономитын vед алба хахууль ихтэй явлаа. Ардын засгийн vед аль муугаа vзэж алт мөнгөнөөс салж, авгай хvvхэн эргvvлэх завгvй явна> гэж дахин дахин ярьж байв.

 Шагдар том гэгчийн шанам малгай, шар торгон хиазтай дээл өмссөн, урт бөгөөд бvдvvн шар эрих барьж бvдvvн дуугаар хvнгэнvvлэн хэхэрч ойр хавиар гарсан залуу бvсгvйчvvдийг дуудан <Багшийндаа очоорой. Банш бууз бэлэн гэж бодоорой> гэхэд тэд хөгжилтэй хөхрөлдөн зугтааж байлаа.

 Жvжиг төгсөх дөхөж байтал хэсэг лам нар олны дундуур зvсэн ирж Батын дэргэд очоод ханцуйгаа шамлан <Эндээс тvргэн зайлахгvй бол намалдгий чинь чихэж орхино шvv> гэж занал хийлэв.

 <Та нар биднийг хувьсгалын дайсан нарын хар мунаар занчих санаатай байна уу? Удахгvй, харин бид та нарыг хувьсгалын улаан лантуугаар няц цохино. Бидэн рvv дайраад ирвэл ард маань улаан цэрэг бий. Цөмийг чинь барьж аваад холбож аваачаад буудна> гэж Бат хэлэв.

 Лам нар баахан хаахалзаж байгаад зодож чадахгvй явсан бөгөөд Бат ч жvжгийн ёсоор лам ноёдынхоо хамтаар буутай хvмvvст туугдан явж билээ.  Иймэрхvv тэмцлээс болж өдөр бvхэн хvрээний банди нар танхимын хvvхдийн хооронд зодоон болж байлаа.

 Хачин хувцаст сэмхэн гэтсээр эрэгтэй хvvхдийн том гэрийн хаяанд очоод муухай дуугаар хэдэн хvvхдийн нэрсийг дуудав. Унталгvй vлгэр ярьж байсан хvvхдvvд шуугилдан тосон дэнгээ барих vед vvд нээгдэж муухай амьтан орж ирээд <Та нарыг цөмийг чинь эрлэг номон хааныд аваачиж, арван найман халуун тамын адгийн тамд зовооно> гэж чарлав.

 Хvvхдvvд хашгиралдан vvдэнд ойр ортой нэг жаал ухаан алдан унав. Муухай амьтан буцаад алга болов. Хvvхдийн багш нар босож бярдаан буугаа барин гарлаа. 

 Жаргал хачин хувцастын гvйх хөлийн чимээг сонсож тэр зvг буудаад гvйсэн боловч юутай ч тохиолдсонгvй. Багш нар хvvхдийн гэрт ороход зарим хvvхэд <Чөтгөр чөтгөр> гэж хашгиралдан уйлна. Зарим нь уйлах ухаангvй нvд нь дvрлийж, ам нь ангалзана. Нэг хvvхэд ухаан алдан шалан дээр гулдайн хэвтэнэ. Ухаан алдсан хvvхдийг орон дээр тавьж бусдыг нь тайвшруулах гэсээр байтал vvр цайлаа.

 <Танхим дээр чөтгөр гарч> гэсэн vг нэгээс нөгөөд дамжин тарж нилээд хvvхдийн эцэг эх vрээ амьд мэнд дээр нь авъя гэж ирлээ. Заримд нь ухуулж, заримтай нь хэрэлдэж баймааж буцаав. Ухаан алдсан хvvхэд, өглөө нь ухаан орон боссон боловч нэг хэсэгтээ дvйнгэ, vлгэн салган явлаа. Эцэг нь ирж авах гэхэд Бат өгсөнгvй.

– Миний ганц хvv шvv. Осолдох юм бол чамаас нэхнэ гээд тэр хvн явжээ.

 Багш нар чөтгөр гэж байхгvй Дайснууд манай танхимыг тараах гэж хийсэн ажил гэж хичнээн яривч нэг их тус болсонгvй. Харин сургуулийн хашааны энд тэнд чөтгөр явж байгаа тухай яриа хvvхдийн дотор дамжиж байлаа. Эцэст нь аргагvй болж танхимыг шинэ байранд нvvлгэв.

 Хангай газрын уяхан хавар эхэлж дов ногоорон модны захад шар яргуй vзэгдэж, нvvдлийн шувуу гангар гунгар дуугаран таатай ажээ. Байгаль сэргэж, өвлийн нойрноос хорвоо салж тэнvvн амьсгал ирэхэд сургуульд шинэ гай тохиолдов. Хvvхдvvдийн дунд өвчин гарч яах ийхийн зав өгөлгvй нэг хvvхэд нас барлаа.

 Бат аймгийн төвөөс эмч дуудахаар явах болов. Сумын эвлэлийн гишvvдийн дотроос Жаргал, Шагдар зэрэг өөрийн итгэдэг арваад хvмvvсийг цуглуулан <За нөхөд минь, танхимыг нvд салгалгvй хамгаалж бай. Дайсан улайрч байна шvv. Осолдож огт болохгvй. Би маш хурдан ирнэ > гэж хэлээд маргааш өглөө нь шинэ татагдсан цэрэгтэй хамт мордох гэсэн боловч чадсангvй. Учир нь танхимд будаа, гурил зэрэг хоолны хольц бага болсон тул хамтралын захиргаанаас vvнийг олж авах гэсээр байтал vд өнгөрөв.

 Yдээс хойш өртөө хэрэглэн гарлаа. Удтал өртөөнд гvйсэн хаврын харшмал морь явахгvйн зовлон, шинэ цэргийг гvйцэх хvслэн хоёр мөргөлдөн явсаар нар хэлбийх vед Дархан уулын өртөөн дээр ирээд гэрт оролгvй морь тvргэн эмээллэхийг шаардав.

– Хvv минь хоноод, маргааш хvмvvстэй нийлж явахгvй бол болохгvй. Замд чинь мөстийн царманд Хоовон хар бvгж байгаа. Ганц нэгээр явж болохгvй. Сум даадаггvй эр гэнэ билээ гэж өртөөний ахлагч хижээл насны хар хvн хэлэв.

 Батад хvнд хэрэг болох юм байсангvй. Тvvний өмсөж яваа сургуулийн хуучивтар ногоон даавуу дээл тэр хулгайчид хэрэг болохгvй нь мэдээж хэрэг байлаа.

– Би яаруу яваа хvн. Надад муу янгиа тохоод дараачийн өртөө хvргэж чадах хөл хөнгөнтэй vзэмж муутай гvv, азарга аль. Тэр хулгайчид хэрэг болох юм надад байхгvй гэж Бат шийдэмгий хэлэв.

 Өртөөний ахлагч Батыг хориглож ядсан боловч Бат бодлоосоо буцсангvй тул хөл хөнгөнтэй байдсан гvv, ачаатай элчид хэрэглэдэг будаггvй янгианд хавирган дөрөө хийж өгөөд явуулав.        

 Хулгайчийн бvгж байгаа уул ойртох тусам Батын сэтгэл аягvй болж сэтгэл нь доголдон дөрвөн зvг найман зовхисыг хялалзан ажиглаж, байдсаа давирна.

 Хаанаас ч юм бэ гарч ирээд бvдvvн ташуураар цохиж орхивол яах билээ гэж бодоход бие арзасхийж vс нь босох шиг болно.

 Гэтэл хажуугийн модон дотроос сум шиг гэдэстэй улаан бор морь унасан, бvдvvн ташуур барьсан хvн гарч ирлээ. Батын хоолой зангиран, нvд нь бvрхэв. Гэвч ирсэн цагт нь эсэргvvцэхээр богино боловч овоо бvдvvн хулсан ташуураа чанга атгаж бэлтгэв.

 Удсан ч vгvй тэр хvн Батын ойр ирээд морины амыг татаж ажигласнаа <Батаа ямар сайхан учрал бэ> гэж дуу алдав.

 Бат нvдээ цавчиж, бvрхээсээ гаргаад харвал цэнхэр торгон дээлийн энгэр заамыг задгай орхиж улбар шар бvс ороогоод наамал ултай шинэ булигаар гутал өшиглөж, цагаан алчуураар толгойгоо ороосон дэгжин эр өөр хэн ч биш, харин багын найз Хонгор нь байлаа.

– Хонгор … чи юу? гэж Бат хашгирав. Бие биеэ таньсан хоёр найз мориноосоо vсрэн бууж өмнө өмнөөсөө инээмсэглэн очиж золгов.

– Чамтайгаа энд учирна гэж огт бодсонгvй шvv. Сайхан аа! гэж Хонгор баяр багтаж ядсан нvдээ гялалзуулан амьсгаадаж хэлэв.

– Хоовон хар гэхэд нь чамайг гэж огт бодсонгvй гэж Бат хэлэхэд гэнэт учралын их баяр нvvрний нь ширхэг бvрээс хуурай хар модны оч шиг vсэрч байлаа.

– Багад  минь аавын хайрласан хоч шилийн хулгайч болсон ч хамт явдаг учиртай бололтой. Өртөөнийхөн хоовон хар гээд л сvр бадруулан шуугиж байна уу?

– Ярьж л байна. Чи энд юу хийж явдаг юм билээ?

– Баруун талаар ажлаа хийж явсан сэдэв авахуулаад буутай хvмvvст хөөгдөж бор мориныхоо хvчээр энд зугтааж ирлээ. Тvрvvлж ирсэн нэгийг нь чулуугаар цохиж унагаагаагvйсэн бол салахгvй улс байдаг шvv. Тэгээд энэ ууланд хоёр хоног морь биеэ амраагаад явъя гэж бодсон юм. Гэтэл шvдэнз ч vгvй болоод өчигдөр энэ замаар хоёр юм явах дээр нь сvрдvvлж байгаад хайрцаг шvдэнз авч орхисон юм. Бодвол өдийд хоовон хар өртөө зам дээр дээрэмдэж байна гэж ярьж байгаа байх. За тэр ч яахав. Өвгөн чинь өнөө өглөө энэ ууланд сууж байхдаа замаар шинэ татагдсан цэрэг дуу дуулан хөгжилтэй явж байхыг хараад сэтгэл хөдлөөд өдөржин юм бодлоо. Ингэж цасаар унд хийж, цармаар гэр хийж явахын оронд цэрэгт мордъё гэж бодлоо.

– Зөв Хонгор минь. Одоо vед ингэж яваад хэрэг алга. Чи ухаантай сэргэлэн хvн Зөв замаар явбал олонд их тус хvргэж чадна.

– Өвгөний чинь хийсэн хэрэг багагvй болохоор очиход минь барьж аваад гянданд хорьж орхивол яана?

– Буруугаа мэдээд зөв замд оръё гээд өөрөө очиж байгаа хvнийг тэгэхгvй.

– Гэхдээ би хvн алаагvй юм шvv. Энэ ардын засаг гэдэг чинь vнэндээ ямаршуу зорилготой эд вэ дээ?

– Хуучин харгис лам ноёдын засгийг унагаагаад оронд нь тогтсон засаг. Энэ засгийн эзэн бол жирийн харц ард тvмэн. Бvгд эрх тэгштэй. Харин дарлаж мөлжих явдлыг цээрлэнэ. Yнэнч шударга ёсыг эрхэмлэнэ гэж Бат тайлбарлав.

– Би харц ард мөн vv?

– Чамд ноён, тайж угсаа байхгvй болохоор харц ард мөн шvv дээ.

– Ижий минь ч нэг муу тайж угсаатай шvv дээ.

– Тэр хамаагvй. Аавын талыг авч хэлэлцэнэ гэж Бат мэдэмхий бөгөөд итгэлтэй хэлэв.

– Чамтай хамт яваад байдаг хэрэг ээ.

 Хоёр найз мордож хатируулав. Хонгорын бор морь толгой даран хатирахад Батын байдас сарвайж байлаа. Яриандаа болсон хоёр хаврын туранхай байдас тэлэгдэн хөдөлж чадахгvй эцэхийг бодсонгvй. Нэг мэдэхэд байдас яг болж таг зогсов.

– Хаяж орхиод миний бор моринд сундалдаад явъя.

– Энэ эзгvй газар эцсэн байдас орхивол чонын идэш болгоно. Хоноод өглөө дараагийн өртөө хvрч чадах байх гэж Бат хэлэв.

– Уул нь ч Архангай  хvрэхэд юмгvй газар vлдсэн юмсан. За тэгвэл наадах муугаа ногтоор нь миний морины хvзvvнээс холбоод тавьж орхи.

– Алга болчихгvй байгаа.

– Намайг амьд байхад миний бор морь явгалахгvй. Морьдоо Хонгорын хэлсэн ёсоор тавьж Хонгор богцноосоо жижиг тогоо, борц, цай давс гаргаж <Иймэрхvv л аж төрж явна даа> гээд тааламжтай инээмсэглэв.

 Тэнгэрт од тvгж, vдшийн хvйтэн салхи vлээв. Гэвч удалгvй мөнгөн сар уулын оройгоос тасран гарч дэлхийг цэвдэг саарал гэрлээр гийгvvлэв. Чихний vзvvрт уулын vv vv гэж жигд бөгөөд амьсгаадан дуугарах аягvй дуу сонсогдож байв. Тэр хоёр тохмоо дэвсэн, эмээлээ дэрлэж хэвтэхэд монгол хvний амьдралд эмээл, тохом дээлийн зохицсон тухай анги Эрэнчингийн хэлж байсныг ярив.

 Дvнгэр дvнгэр ярилцан vе vе инээж хэвтэхэд хорвоо хосгvй сайхан бөгөөд юм бvхэн баяр жаргалын аялгуугаар дуулж байлаа.

– Аав чамайг ингэж явахад загнахгvй байна уу?

– Нэг удаа зэмлэхэд нь би таны хоточ нохой болоод мал хөрөнгий чинь манаж чадахгvй гэсэн. Тvvнээс хойш юм хэлэхээ больсон.

 Yvр цайхын өмнө хоёр найз тvр дуг хийлээ. Нам унтсан Батыг Хонгор сэрээхэд зvvн уулын орой дээгvvр vvр манхайн цайж байв.

– Тvргэн шиг хөдөлдөг хэрэг ээ гээд Хонгор босож гурай, гурай гэж уянгалуулан дуудахад бор морь нь хvзvvнээсээ уясан байдсыг хөтөлсөөр шогшин ирлээ.

– Муу нөхрөөс дээр морь байна даа.

– Яриад юу байхав, өвгөн минь. Цэрэгт vvнийгээ аваад явна даа гэж Хонгор дvvрэн баяртай хэлэв.

 Хонгор богцноосоо боодолтой юм задалж цахиур бууны тугалган сум хэдийг гаргаж өвөртлөв.

– Чи vvнийг өвөртөлж яах нь вэ?

– Өртөөн дээр очиж тvвчирхэнэ. Чи харж байгаарай гээд хөгжилтэй инээв.

 Тэр хоёрыг өртөөн дээр очиход хvмvvс Хонгороос айн хоорондоо шивэр авир ярилцаж чоно харсан зээр шиг сэрвэлзэж байлаа.

– За та нар битгий сэжиглээд бай. Хоовон хар хvн болж ардын засгийн цэрэгт явж байна. Энэ элчийн морийг солиод өг. Бид яарч яваа улс гээд Хонгор ажиггvй гэрт орж хувинтай тарагнаас аягалан идэж байлаа.

 Өртөөнийхөн гэрт орж хатавчинд зогсон Хонгорыг гайхан харж байв. Хонгор тэднийг харж нvдээрээ инээмсэглэснээ бvсээ тайлахад хэдэн бөөрөнхий тугалган сум унав.

– Эртvvд намайг хөөж буудсан улсад vvнийг өгөөрэй. Харин цоолуулсан дээлээ цэргээс ирээд оёулж авна гэж байна гэж хэлээрэй гэв.

 Энэ vгийг дуулсан өртөөчдийн нvд нь том болон биеэ хурааж хана руу шигдэж байлаа.

 Хэсэг хvмvvс гэрийн гадна зогсон улаан бор морийг шагшин магтана.

– Ёстой армаг л ийм байдаг байх даа.

– Тэр хоёр чихийг нь, гунжин согоо шиг

– Ташаа нь тэлсэн асар шиг.

 Хонгор, Бат хоёрыг гарч ирэхэд хvмvvс нам гvм болов. Өртөөний ахлагч ийш тийш хялалзан байж Батын зарыг шалгаж vзээд мордоход нь улаач залууд: <Битгий давхиарай. Энэ бор морины энг даахгvй шvv> гэж шивэгнэв.

 Хоёр найз өртөө дамжин довтолсоор нар ханын элэг өөд гарч байхад Цэцэрлэг мандалын аймгийн төв заяын бааюуны хойтох амыг уруудан орж ирлээ.

– Хоёулаа модон дээрээ очих уу? гэж Бат асуув.

– Маргааш очъё. Нэг л сэтгэл хөөрөөд байна.

– Хоёулаа танхим дээр таньдаг багшийнд хоноод, маргааш цэрэгт ор гэж Батын хэлэхэд нэгэнт шийдсэн хойно нь шууд очъё. Улаан дээр нь давт, бvлээн дээр нь ооч гэж vг байдаг. Өвгөн чинь явъя, маргааш уулзана гээд цэрэг дайчилж байсан гэр майхны зvг тоос татуулан давхив.

 Багын найз, анд нөхөрт нь ямар сvрхий учрал тохиолдож, амьдралын зам нь хаашаа эргэхийг Бат яахин тааж мэдэх билээ.

– Өглөө заавал уулзана шvv гэж Хонгорын хойноос хашгираад танхимын зvг явлаа.

 Бат танхим дээр очиж урьд сургуульд хамт байсан найзындаа хоол идээд хэвтсэн нь нам унтжээ. Нэг сэрэхэд өглөөний нар тоонын цагирагт тусаж байлаа. Тvргэн босож юм идэж уугаад гарлаа.

– Хонгортой уулзах оргилсон хvсэлд хөтлөгдөн шууд цэрэг татлагын байр руу алхав. Нэгэн гэрт орвол улаан даавуугаар бvтээсэн ширээний ард хоёр хvн сууж байлаа.

– Сайн байна уу?

– Сайн, сайн байна уу? Юу гэж явна гэж цэрэг татлагын комиссын дарга ширvvн дуугаар асуув.

– Би Хонгортой уулзах гэсэн юмсан.

– Хонгор оо! гээд цэрэг татлагын комиссын дарга Батыг хөмсөг зангидан ажигласнаа, – хулгайч хоовон хар уу?  гэж асуув.

– Тийм ээ. Хонгортой уулзах гэсэн юм.

– Барьж аваад шоронд хийчихсэн. Тэнд л очиж уулзахгvй юу гэж тоомжиргvй хэлэв.

– Юу? гээд Бат тэр хvнд ойртсоноо зогсож, тэр минь vнэн сэтгэлээсээ цэрэгт орох гэж ирсэн хvн. Барина гэсэн чинь юу гэсэн vг вэ?

– Yнэн сэтгэлээсээ гэнээ. Хулгайч нарын цэрэг биш. Ардын цэрэг Ламын гэгээний жасын хорин атны хэрэгтэй оргодлыг ардын цэрэгт авах уу? Болдоггvй хэрэг хvv минь.

– Би Хонгорыг сайн мэдэж байна. Тэр бол буруу замаар будилж явснаа мэдээд ардын цэргийн албанд орж, ард тvмэнд тус болъё гэж ирсэн хvн гэж Бат чичирсэн дуугаар амьсгаадан хэлэв.

– Бид төрийн ажилтай улс. Өөрөө хойноос нь орох гээгvй юм бол гар. За дараагийн хvнийг оруул гэж комиссын дарга өндөр дуугаар хэлэв.

 Бат энэ хөлдvv царайтай хvний нvvр өөд нулимаад барилцаж авмаар санагдсан боловч биеэ барьж гараад шууд гяндангийн газар очсон боловч хуяг сахиул нь оруулсангvй. Өдөр турш аймгийн дээд мэдлийн хvмvvстэй хөөцөлдөж уулзаж баймааж оройн нар жаргасан хойно арай гэж уулзах зөвшөөрөл олоод очвол орой болсон өглөө ир гэж буцаав.

 Батаас салаад Хонгор цэрэг дайчлагын газар очиж билээ. Татлагын комиссын даргатай уулзаж vнэн учир явдлаа яриад <Чоно шиг хот өнгийж явахаа болиод ардын цэрэгт орж хvн болъё гэж бодсон юм?> гэлээ.

 Дарга зальтай нvдээр Хонгорыг харан бодож байснаа, <авна, авна. Би гараад эмч авчиръя. Эрvvд мэндийг чинь vзнэ. Чи vvдний майханд ороод хувцсаа тайл> гээд инээмсэглэв.

 Хонгор гэрийн хаалганд асарлаж барьсан майханд дуу аялан хувцсаа тайлав.

 Дөрөв таван залуу хvмvvс гэрт орж байх нь нvдний нь буланд харагдав. Хонгор бvх хувцсаа тайлж гуяа алгадан дэвтэл орж ир гэж гэрээс дуудав. Дээлээ авч нөмрөөд орвол том биетэй дөрвөн залуу тал бvрээс нь довтлон ирж ноцолдов.

 Нөмөрсөн дээлээ алдаад чармаа нvцгэн болсон Хонгор хvч тэмцэн ноцолдсон боловч мултарч чадалгvй баригдан хvлэгдэв.

 Хvлээтэй хэвтэж байгаа Хонгорын дэргэд нөгөө хvн ирээд ёжтой инээмсэглэснээ <Энэ хулгайч мөн цэрэгт оров оо> гэлээ.

 Хонгор хариу дуугарсангvй. Нvд нь гөлөлзөж шvд нь тачигнаж хөмсөг нь зангиран хорссондоо бие нь чичирнэ. Ингээд Хонгорыг гянданд хvргэхээр аваад явахад <Эр хvний замын хvзvv урт гэдэг юм шvv> гэж тэр хvнд хэлжээ.

 Бат өглөө босож гяндангийн газар очвол бөөн шуугиан болоод байлаа. Тэр шөнө пийшингийн нvхээр Хонгор оргож гараад шинэ цэргийн морьдын хамт байсан бор морио аваад алга болсон ажээ.

 Маргааш нь Бат Архангай аймаг дээр ажиллаж байсан Зөвлөлтийн эмчийг аваад танхимын зvг буцав.

 

 

XIII

 Дөнгөж хаваржаандаа буусан айлд цөм хөтөлгөө морьтой буу цоор болсон дөрвөн хvн ирж буув. Тэдний дотор модон хуйтай сэлээдий буу зvvж, хvрэн торгон дээл дээр шар гяраг ороосон эр байсан нь нөгөө Тvгжил гайхал байлаа.

 Энэ бол Содномынх байсан бөгөөд <биднийг хамба багш явуулсан> гэж ирэгсдийн нэгний хэлснийг сонсмогц Содном хөл алдан тарган мах чанав.

– Дөрөө чангалах юм бий юу? гэж ирэгсдийн нэгэн нь хэлэв.

– Мартаж орхижээ гээд Содном авдраасаа морин шил арз гаргаж халаалган өгөв. Морин шил чанга арзанд халж, ам нь цоорсон хvмvvс ярьж гарлаа.

 Маргааш өглөө ардын засаг болоод хамтралыг vнсэн товрог болгох их дайн бvх монгол орон даяар эхлэх тухай тэд нар ам булаалдан vлэмж тvрэмгий ярилаа.

– Ардын засгийн цаг нь гvйцсэн гэж Ванчин богд Лvндэн буулгасан гэж нэг нь хэлэхэд <Бид өнөө шөнө хамба багшийн зарлигаар улааныхны сумын дарга Дорж, хамтралын нягтлан бодох Эрдэнэ бас бус хэдэн хvний бодийг хөтөлнө> гэж vлэмж согтсон Тvгжил тультран хэлэв.

 Долгорын царай vнс шиг хөх болсноо эрс эргэж шууд гараад уяан дээр байсан морьдоос хамгийн дөмгийг нь унаад давхилаа.

 Морин төвөргөөний чимээгээр хэрэг биш болсны сэжиг авсан ирэгсэд гэрээс цувралдан гvйж гарлаа. Долгор морио ташуурдан баруун өмнө зvг хурдалж байлаа.

– Сум руу явлаа. Буудаач.

 Тvгжил сэлээдийгээ авч нэг буудаад дахиж буудах гэтэл Содном гараас нь барьж авлаа.

– Миний эхнэр битгий буудаач. Алчихвал яана.

– Бушуухан мордооч. Хөөгөөч.

 Тvгжилийг уяа руу явах гэхэд нь Содном, зууран авч ноцолдон <та нар яаж байна> гэж амьсгаадна.

– Хамаг хэрэг нурлаа. Бушуул.

 Тvгжил хvчтэй өшиглөхөд Содном гэдрэгээ унасан боловч дахин зуурч авлаа. Гэтэл буугаа гэдсэнд нь тулгаж байгаад буудаж унагаагаад морио авч мордон Долгорын хойноос хурдлав.

 Энэ хvмvvс шөнийн харанхуйгаар гэтэн очиж Дорж, Эрдэнэ зэрэг нэр бvхий хvмvvсийг барьж аваад шууд буудаж алах зарлигийг хамбаас хvлээж аваад явж байгаа юм. Гэтэл архины халуунд чалчиж орхив. Маргааш өглөөний нарнаар ардын засгийг эсэргvvцсэн дайн хамбын хэлснээр бvх монголд гарах ажээ. Хэлэхгvй юмаа хэлснээс болж тэр дайны өмнө хийх ёстой юмаа бvтээж чадахгvйд хvрэв.

 Тvгжил морины дэлэнд хацраа нааж байн байна ташуурдан буугаа бэлхэн барин давхина. Долгор уяан дээрээсээ овоо морь авчээ. Гэвч хамгийн сайныг олж чадсангvй бололтой. Удаан боловч мөч өнгөрөх тутам зугтаж яваа Долгор, нэхэж байгаа Тvгжил хоёрын зай ойртоно. 

 Сум хvртэл уг нь юм vгvйсэн. Хагас өртөө шvv дээ. Тvгжил хааяа хааяа буудаж эхлэв.

 <Морь минь бага газар vлдлээ шvv дээ. Яваач дээ> гэж Долгор vглэн морио ташуурдан байн байн эргэж харна. Баруун далыг хавсран нэг сум оноход Долгор золтой л мориноосоо унасангvй. Сумын захиргааны бараа харагдав.

 Долгорын цус ямар ч хаалтгvй урсан бvх юм нь улаан боловч давхисаар байлаа. Дахин нэг сум буслэхээр нь онов. Ухаан нь балартан урьд бvvргээсээ зууран барьж авлаа.

 Энэ vед оройн нар жаргаж, уулын сvvдэр хvvшлэн байлаа. Бууны дуугаар сумын төвийн хэдэн гэрээс хvмvvс гарч хөөцөлдөн яваа хоёр хvнийг гайхан харлаа. Гvйцэхгvй болсноо мэдээд Тvгжил урамгvйгээр морины амыг эргvvлэн хурдлав.

 Гэзэг нь задран сэгсийж, бvх юм нь цус болсон Долгор шууд явсаар Эрдэнийн гэрийн дэргэд очиж зогсов. Гаднаа зогсон буудалцан хөөцөлдөж яваа хvмvvсийг гайхан харж байсан Эрдэнэ ирсэн хvн бол Долгор гэдгийг арай ядан таньж мориноос нь тэврэн буулгав.

 Сум зад татан гарсан хөхөө зvvн гарын алгаар дарж байгаад <Эрдэнэ минь чамайг өнөө шөнө ирж алах гэж байна. Бас хушуу даргыг.. маргааш өглөө буутай хvмvvс ардын засгийг устгах … гээд vгээ хэлж дуусалгvй тормолзож байдаг хоёр алаг нvд нь цагаанаар эргэлдэн бие нь сулран хөшив.

– Долгор минь. Долгор минь гэж Эрдэнэ хяхарсан давчуу дуугаар хашгирав. Тэвэрсэн гар нь цус болж нvднээс нь ойрын жил гараагvй гашуун нулимс ундран гарлаа.

 Хацраа Долгорын хvйтэн хацарт наан <Чи минь яав даа> гэж гvн санаа алдаж хэлснээ тэврэн босож гэртээ оруулаад орон дээрээ тавьж сөхрөн суугаад амьдралын тэмдэггvй болсон нvvрийг удтал ширтсэнээ хацарт нь цустай наалдсан шанхыг салгаж хойш нь илэв.

– Би чамайг ирнэ гэж vргэлж хvлээж байсан юмсан гээд өргөн магнай дээр нь vнсээд босож гарын алгаараа нулимсаа арчаад ханын толгойд дvvжлээстэй байсан бярдаан бууг авч мөрөвчлөн авдраасаа сум авч өвөртлөөд гарах гэснээ зогсож <Би буцаж ирж чадахгvй ч байж магад> гээд эрс эргэж гарлаа.

 Урьд Эрдэнэд олон сумтай сэлээдий буу байсан. Гэтэл баруун болсон найдваргvй хvнд хурдан буу байлгаж болохгvй гээд тvvнийг нь хураажээ. Энэ бярдаан бууг хэдэн сарын өмнө хvнээс худалдаж авсан юм. Шууд явж Доржийнд очвол тэр нилээн халамцаг унтаж байлаа. Эрдэнэ угзран сэрээж эхнэр хvvхдийг нь зовоочихоос болгоомжлон бараг чирч гаргаад учир явдлыг хэлэв.

– Чи ямар санаатай ингэж ярьдаг эсэргvv вэ? Ард тvмэн засагтаа тэрслэх ёсгvй. Би сумын дарга мэдэж байна.

– Ард тvмэн биш. Эсэргvv нар. Миний хэлдэг vнэн болох нь.

 Эрдэнэ сvvлийн vед лам нарын зан нэг л биш болоод байгааг тод баримтаар биш боловч зөн ажиглалтаар мэдэж байв. Өмнөх нутгаас улаан хан сумын нутагт нvvдэллэн ирсэн айлуудын заримтай нь ярьж vзэхэд цөм л лам нарын заавраар иржээ. Yе улиран нутагласан газар нь өдий олон хvний аминд зэрэг барцадтай болно гэдэг vлэмж сонин хэрэг байлаа. Өөрийн сэжиглэлтийг Доржид хэлэхэд <Эрдэнэ  чи ямар санаатай хvн бэ? Дахиж ийм яриа гарвал зvгээр орхихгvй шvv> гэсэн юм.

 Гэвч Эрдэнэ санаа амраагvй. Ялангуяа хоршооноос бярдаан бууны сум хайрцгаар авсан нэг хvн саяхан хар болсон лам байсныг мэдсэнээс хойш тун сэрэмжтэй болж хэн нэгэн хvнд сум, дарийг их хэмжээгээр хамаагvй худалдахаа зогсохыг худалдагчид нь зөвлөжээ. Гэтэл vvнийг нь Дорж мэдээд учиргvй уурлан <Ард тvмнийг хардаж байгаа> Эрдэнийн зан байдлыг намын vvрийн ойрын хурлаар авч хэлэлцэх болсон юм.

 Доржийн согтуу нvд гөлрөн байснаа <Чи өөрөө эсэргvv мэдэв vv> гэж хашгирав.

– Чи саяын бууны дууг сонсоогvй гэж vv? Өнөө шөнө бид хоёрыг алах гэж байна. Маргааш өглөө буутай хvмvvс ардын засгийг устгахаар босох гэж байна. Тvргэн хөдлөхгvй бол болохгvй гэж Эрдэнэ нам боловч тvргэн бөгөөд тод хэлэв.

– Юу, намайг алах гэнээ? Хэн,

– Буутай эсэргvv нар гээд Эрдэнэ Доржийг орхиж сумын төвийн бvх эрэгтэйчvvдийг цуглуулбал Доржтой арав болов. Доор нь хэдэн хvн явуулж хамтралын ойр байсан адуунаас дөч шахам морь авчруулав. Ингээд хамтралын дарга толгойтой дөрвөн хvн хоёр бярдаан, зэс малгайт, цахиур буу тус бvр нэгийг өгч, бvх эхнэр хvvхдийг авахуулан аймаг руу бөглvv замаар явуулав.

 Хоёр бярдаан, нэг зэс малгайт хоёр цахиур буутай vлдсэн хvмvvс сумын төвөө хамгаалах болов.  Харин Дорж бол герман хийцтэй хурдан буутай байлаа. Эхлээд Дорж нэг л итгэж өгөхгvй байсан боловч бусдын эхнэр хvvхэд явахад эхнэр хvvхдээ явуулжээ. Гэвч маргааш өглөө нь лам нарын зэвсэгт бослого эхэлснийг сонсоод Эрдэнийн эрхэнд орлоо.

 Бага vдийн vед зэрэглээ хойт сумын хамтрал, хоршоог зэвсэгтэй лам голдуу хvмvvс талж, vлдсэнийг нь шатаасан тухай мэдээ ирлээ.

 Орой нар ханын элэг өөд авирахын vед сумын хойт даваагаар Бадарч, Тvгжил хоёр удирдсан гуч гаруй морьтой хvмvvс орж ирэхэд харвал бараг л буутай ажээ.

 Эрдэнэ хvмvvсээ нууцлан хэвтvvлж <Дохио өгөхөөс нааш буудаж огт болохгvй`!> гэж тушаав . Хvмvvс ойртож ирэхэд Эрдэнэ өндөр дуугаар <Та нар буц. Нааш нэг л алхвал буудна шvv> гэж хашгирав.

 Тэр тvр зогссоноо мориндоо ташуур өгч дайрахад Эрдэнэ буудах тушаал өгөв. Зургаан буу нижигнэн сvртэй дуугарав.  

    Эсэргvvнvvд морьдын амыг эргvvлэн зугтав. Гэтэл нэг хvн мориноос унаснаа босоод бусдынхаа хойноос гvйв. Эрдэнэ Доржийн бууг шvvрэн аваад буудав. Гvйж байсан хvн тvрvv урагшаа унав. Удалгvй морьтой хvмvvс хойт даваагаар даван алга болов.

 Тэр унасан хvн бол Бадарч байсан бөгөөд тvрvvчийн сум мөрийг нь хальт шархдуулсан бөгөөд Доржийн буугаар буудсан Эрдэнийн сум зузаан гуяар нь оножээ.

 Эрдэнэ, Дорж хоёр буу онилон барьсаар ойртон очиход Бадарч уйлан залбирч амь гуйв. Эрдэнэ эсэргvv нарын тухай мэдээ асуухад Бадарчийн нvvр нь татганан, амьсгаа нь давхцан хариулж байлаа.

– Yvнийг яах вэ?

– Таны хэлдгээр ангийн тэмцэл ширvvсэж байгаа vед гээд Эрдэнэ Бадарчийг буудаж орхив. Маргааш нь vvрийн гэгээ хаяарахын vед эсэргvv нар нилээд их хvчээр Улаан хан сумын төв рvv дайрч хоёр цаг гаруй байлдсаны дараа Эрдэнийн дөрвөн нөхөд алагдаж, Дорж баруун мөрөндөө хvнд шарх авлаа.

– Одоо бид тогтоохгvй. Би тvр ч гэсэн тогтоож байя. Чи урд гvдгэрт байгаа морьдоос нэгийг унаад бушуу зайлж, аймагт юу болсны мэдээ хvргэ гэж Эрдэнэ буудах зуур хэлэв.

– Yгvй хоёулаа хамт зайлъя.

– Бушуу яв.

– Эрдэнэ минь. Чамайг таниагvй миний сохор нvдийг өршөөгөөрэй.

– Бушуу яв. Хожимдвол болохгvй.

– Хамт явъя

– Одоо явахгvй бол чамайг буудна шvv.

Чи vvнийг ав гээд Дорж буу сумаа Эрдэнийн дэргэд тавиад цааш гvйв.

– Гvдгэрээ дагаж яваад урьдах модонд ороорой гэж Доржийн хойноос Эрдэнэ хашгирав.

 Өглөөний нар дээр мандсан хойно эсэргvv нар сумын төвийг эзэлж юуны өмнө хоршоо, хамтралын юмыг цөлмөн хувааж vлдсэнийг шатаав.

 Хvлэгтэй Эрдэнийг Тvгжилийн өмнө авчрав. Эрдэнийн халимаг vсийг Тvгжил их л шогтой харж байснаа <Алив. Тэр сайхан vснээс над нэг тугийг аваад өгөөч> гэж нэг хvнд хэлэв.

 Тэр хvн ирж Эрдэнийн vснээс чангааж нилээд ноцолдоход <Биш ээ. Ингээд авахгvй юу> гээд Тvгжил өөрөө очиж <Ингээд, ингээд> гэж гурав дөрвөн туг vс авч хаялаа.

 Эрдэнийн толгойн хуйх халуу оргино. Гэвч цааш юу vзэхийг бодоход vс зулгаах нь юу ч биш байлаа. Бидний өмнөөс буудаад байдаг чинь чи биз дээ.

– Бид буудсан.

– За vvнийг хадгалж бай. Дvвчин гэгээн ирээд ямар янзаар тамд хvргэж өгөхийг зааж өгнө гээд Тvгжил эзэнгvй орхисон гэрvvдийн зvг явлаа.

 Орой нар жаргасан хойно Цамба ирлээ. Хvмvvс тvvнийг Дvвчин гэж мөргөнө. Эрдэнийг Цамбын буусан гэрт оруулахад Тvгжилтэй хамт архи хамт уун сууж байлаа.

– Уухай. Хуучин танил хvн байна.

– Содномын эхнэрийг орон дээрээ алаад орхисон хvн дээ.

– Би алаагvй.

– Тийм бий? Урьд Луу гvний хошуу наадмаар бид хоёр нэг оосор зангилсан юмсан. Би тvvнийг одоо тайлна. Чамаар нар тахина. Өглөө яг мандахад нь зvрхийг чинь амьдаар чинь сугалж шvv дээ гээд нэг хvнийг дуудаж Эрдэнийг харж хонох зарлиг буулгав.

 Цамба Тvгжил хоёр ойр орчмоос залуу бvсгvйчvvл авчруулан архидан завхайрав. Эсэргvv нар цөм хэн юу олсноо ууж шуугилдан хашгиралдсаар нам болов.

 Шөнө дунд нилээд өнгөрсөн хойно Далай Вангийн хошуунд ардын засгийн төлөөлөгчөөр очиж байхад нь галч нь байсан нэг хvн Эрдэнийг тавьж морь өгөөд аймгийн зvг довтолгов.

 

XIV

 Өвөл өнгөрч хавар болов. Гэтэл нэг өдөр Төмөрийнд дөрвөн морьтой хvн ирлээ. Цөм Хан өндөр сумын таних хvмvvс ажээ.

– Төмөр минь. Цаг зэвvvн болж байна. Зуу илvv бодтой хvнийг барьж аваад Дотоодыг хамгаалах газрын нvхэнд хориод зовоож зовоож буудах гэнэ. Зарим газар барилж эхлэхэд нь тэмцэлд гарч байна. Рашаантын хvрээн дээр Очирбатын яам байгуулагдаад хамтралын эсрэг байлдахаар цэрэг эр цуглуулж байгаа гэнэ. Тvvний нэг удирдагч нь Жамбал гэдэг ардын цэргийн дарга байсан хvн болжээ. Бид баригдаж муугаа vзэхийн өмнө уралцъя гэж шийдээд Очирбатын яам руу явж байна. Чи ч амьд дээрээ явбал дээр гэж нэгэн нь хэлэв.

– Уул vзээгvй хормой шууж, ус vзээгvй гутал тайлах гэгчээр учрыг нь мэдээгvй байж юу гэж очих юм билээ дээ гэж Төмөр бодолхийлэн хэлэв.

– Учрыг нь олох гэсээр байтал нэг шөнө л баригдана. Явж vзье. Төмөр минь.

 Ингэж баахан ярилцсаар Төмөр явах болж шилдэг морио барьж ирлээ.

 Энэ хамтрал байгуулах буруу нь буруу болсон гэдэг нь Төмөрт тодорхой байлаа. Yvнийг устгахгvйгээр энэ улс орон хөгжиж чадахгvй. Мал хөрөнгө ч сvйдэх болж байна. Энэ учраас тэнд юу болж байгааг vзье гэж Төмөр бодсоноос явах болжээ.

– За эхнэр минь. Би очиж vзээд ирье гэж Төмөрийг мордоход Дулмаа <Өвгөн минь хянамжтай яваарай> гэж хэлээд хойноос нь тахил өргөжээ.

 Гурван өдөр яваад дөрөвдэх өдрийнхөө өглөө Рашаантын хvрээн дээр очив. Олдсон юмаараа зэвсэглэсэн хэдэн зуун хvн бужигнан сvлжилдэж бvрээ бишгvvр хангинаж их л хөл vймээнтэй ажээ. Хvн бvрийн хvзvvнээс элдэв өнгийн зангиа хадаг зvvсэн харагдана.

 Төмөр олны дунд орон байдлыг ажиглан явлаа. Хvмvvсийн ярианы ихэнх нь хамтралыг устгах, улаан мухар толгойтон халимаг vстэнг дарах тухай байв.

 Шинэ ирсэн улс цогчин дуганы өмнө цуглаарай. Шамбалын дайнд мордох тангараг өргөнө гэж хэд хэдэн хvн өндөр дуугаар зарлаж байгааг сонсоод Төмөр хамт ирэгчдийн хамт очив.

 Очсон хvмvvсийг морьдоос буулган, газар суулгав. Төмөр урд эгнээнд тавтай гэгч нь завилан суув.Цогчин дуганы vvд алгуур нээгдэж барсын сvvл барьсан хэдэн лам гарч ирээд хоёр талаар зэрэглэн зогсов.

 Хиазтай улаан торгон дээл өмсөж хадаг яндар болсон сэлээдий буу баруун ташаандаа зvvсэн лам гарч ирлээ. Харвал хэдэн сарын өмнө халимаг vстэй хар хvн байснаар барахгvй, хамтралын идэвхтэн гишvvн байсан Цамба ажээ. Тvvний дараа хөх торгон дээл дээр ногоон бvс бvслээд баруун ташаандаа сэлээдий буу, зvvн ташаандаа хадаг яндар болсон урт сэлэм зvvсэн Тvгжил гарч ирлээ.

– Шамбалын дайнд мордох гэж байгаа олон шавь нар аа! Энэ бол халхын хаяа буянгаар тодрон гарсан Цамба гэгч хувилгаан билээ. Та бvхэн цөм шавь орж, тариндсан зангиаг нь хvзvvндээ зvvвэл улааны суманд огт даагдахгvй гэж нэг лам хэлээд Жамбал руу эргэж энэ бол улаантныг дарах ариун дайныг удирдахаар заяагдан тодорсон их жанжин төрийн багана Жамбал.  Улааныг дарах дайныг дуусгаж, төр тvвшин болтол vхэшгvй мөнхийн хутаг олсон хvн гээд ихэмсгээр хоолойгоо засаж Тvгжилийг заан энэ бол шар цэргийн өмнийг нээгч, барсын хvчит ямар ч суманд vл автагдагч хувилгаан жанжин Тvгжил гэлээ.

 Төмөр тоомжиргvй хvйтэн инээмсэглэснээ босож шууд явсаар цогчин дуганы довжооны дээр гарахад хэн ирж байгааг таньсан Тvгжил ум хумгvй дуган руу зугтан орлоо.

– Төмөр цугларсан олныг тайвнаар тойруулан харснаа энэ зальтай этгээдvvд та нарыг мэхэлж байна. Эд нар өөдтэй юм хийхгvй. Саяын дуган руу зугтан ордог Тvгжилийг хувилгаан жанжин гэж байна. Yнэндээ хэдэн морины төлөө, хамт явсан нөхрөө хутгалж байсан хулгайч шvv дээ. Цамба чинь саяхан хамтралын идэвхтэн гээд хамтралын бухыг мөргөсөн эсэргvv бух гэж миний бухыг буудаж алж байсан биш бил vv? Өнөөдөр та нар бие биеэ хувилгаан өргөмжлөн олныг мэхэлж байна гэлээ.

– Олон шавь нар аа. Энэ бол улааны нохой байна. Yvний vгийг битгий сонс гэж Цамба хоолойгоо чихруулан хашгирав.

– Чамд vнэн vг аягvй байна уу? Тийм байх ёстой. Та нар бол худалч луйварчингууд. Олон тvмэн минь эд засаг төртэй чинь тэмцэлдvvлэн амийг чинь сvйтгэх гэж байна. Аль вэ чи тийм сvрхий хувилгаан юм бол зvvж байгаа буугаа надад аль. Би буудъя. Тэгээд чи vхэхгvй юм бол бид vнэмшье. Чиний хэлсэн бvхнийг дагая.  

– Олон тvмэн шавь нар аа. Yvнийг барь гэж Цамба дэргэдээ зогсож байгаа хэдэн лам нарт дохио өгөв. Тав зургаан лам Төмөр рvv дайран ирэхэд заримыг нь өшиглөн заримыг нь цохиж унагаав.  Гэтэл араас нь хvнд юмаар мөр рvv нь хvчтэй цохив. Эргэж харвал Жамбал том муна газар шидээд зугтав. Хvмvvстэй зодолдож байгааг нь далимдуулан том мунаар Төмөрийн толгойг хага цохъё гэсэн нь алдаж мөрөн дээр нь буужээ.

 Төмөр ухасхийн Жамбалыг барьж аваад толгой дээрээ өргөж <Чи vхдэггvй мөнхийн хутаг олсон хvн билvv? Чамайг ардын засаг хvн гэж байхад чи ингэж яваа гэнээ> гээд vлэмж их хvчээр чулуун шалан дээр хаясанд <хэг> гэсэн битvv дуу гараад хамар амнаас нь цус оргилон эгшин зуур амь нь гарлаа.

 Цамба хичнээн хашгиравч Төмөрт халдах хvнгvй болжээ.

– Олон тvмэн нvдээ нээцгээ. Төрд тэрсэлсэн энэ зандалчин нарыг барьцгаа гэтэл нэг том биетэй лам vсрэн ирж ноцов.

 Дуганд орсон Тvгжил арай чамай сэлээдий буугаа авч гэгээвчээр Төмөр руу шагайхад гар нь чичирч, зvрх нь цохилон гохоо дарж чадахгvй байлаа. Гэвч Төмөрийг залуу ламтай ноцолдож байх зуур жаахан сэхээ орж буудвал барилцсан хоёрыг давхраар онов.

 Тvгжил ингэж өөрийгөө хоёр удаа алаагvй өршөөсөн Төмөрийн ачийг бачаар хариулжээ. Эхлээд оногдсон залуу ламын гар сулран Төмөрийн дээрээс салж унахад Төмөр босоогоороо vлдэв. Гэвч амьсгалах бvрийд өргөн цээжнээс нь хөөсөрсөн цус бургилан гарч байлаа.

– Та нар энэ зальтай дээрэмчдийг барьж засагтаа тушаах гэтэл Тvгжилийн дахин буудсан сум хоёр далны хооронд тусав. Төмөр бvх биеэр алгуур эргэж харснаа хоёр хөлөө чирч урагш бөхийн алхав.

 Тvгжил сандран хэд хэд буудаад эргэж зугтав. Тэр сумууд Төмөрийг оносонгvй. Харин ард нь байсан хvмvvсийн заримыг алж, заримыг шархдуулав.

 Төмөрийн гар гэгээвчний сараалжин модноос атган авч хvчлэн угзрахад хэсэг нь хугаран салсан учир гэдрэгээ пад хийтэл vлэмж чанга унаад дахин боссонгvй.

 Энэ бvхнийг харсан хvмvvс vймэлдэж, зарим нь эндээс зугтан алга болов.

 Цогчин дуганы довжоог ухаа ягаан цусаараа будаад хөдлөлгvй хэвтэж байгаа Төмөрт удтал хэн ч ойртож чадсангvй. Тvгжил дуганы арын хаалгаар гарч байн байн эргэж харж гvйсээр тусгай бэлтгэсэн гэрт ороход тэнд байсан лам нар <Энэ золиг чинь галзуурчихав уу> гэж бодон зайлж байв.

 Тэр орой их гал тvлж Төмөрийн шарилыг шатаах гэтэл алга болжээ. Харин Төмөрийг буудсан суманд алагдагсдыг шатаагаад <Олон тvмэн шавь нар аа? Эд бол шамбалын дайнд оролцох хувь зохиолгvй нvгэлтэн байсан болохоор ингэж vхсэн байна> гэж Цамба хэлжээ.

 

XV

 Бат аймгаас эмч авчран, өвчтэй хvvхдээ эмчлvvлснээр удалгvй өвчин дарагдаж хvvхдvvд эдгэрэв. Ингээд нэг өглөө эмчээ аймагт хvргэж өгөх болоод өртөөнөөс морьд авчрав.

– Таныг Жаргал хvргэж өгнө. Энэ алс нутагт ирж биднийг аюултай өвчнөөс аварсан ачийг чинь хэзээ ч мартахгvй. Миний нас барсан орос ах <Монгол Зөвлөлт хоёр ах дvv. Гар гараасаа барилцаад явсан цагт алзахгvй> гэж vргэлж хэлдэгсэн.

– Тэр бол миний ч ах байсан юм. Петр комиссар гэдэг юм. Та таних уу? гэж Жаргал асуув.

– Танихгvй байх аа. Намайг тусал гэж ард тvмэн минь явуулсан болохоор би vvргээ гvйцэтгэж яваа хvн шvv дээ.

– За баяртай.

– Харошо. По ко-ням! гэж Жаргал уянгалуулан хэлээд эмчид морины цулбуурыг өгөв. Эмч Жаргал хоёр мордох гэж байтал морьтой хvн хvрээний зvгээс сандран давхиж ирээд лам нар ардын засгийг эсэргvvцэн зэвсэг барьж боссон тухай мэдэгдэв.

– За та хоёр бушуухан мордож яв. Шагдар чи тvргэн явж сумын даргад хэл.

– Би явахгvй.

– Лам нар олон. Аюултай. Та бол гадаадын хvн. Бушуу яв.

– Монгол Зөвлөлт хоёр ах дvv. Гар гараасаа барилцаж явсан цагт алзахгvй шvv дээ гээд эмч Батын дэргэд ирж

– Би явахгvй гэлээ.

 Эмчийг явуулах гэж Бат чармайн оролдсон боловч чадсангvй. Лам нарын бослогын сургаар сумын зарим хvмvvс зайлан алга болов. Хоршооны манаач арав гаруй сумтай бярдаан буугаа хаяад алга болсныг эмчид өгөв.

 Сумын дарга толгойтой долоон хvн буу сум зэхэж төвөө хамгаалахаар бэлтгэв. Орой сургууль руу зэвсэгтэй лам нар дайрахад буудалцав. Бат эмч хоёр маш мэргэн буудаж бараг л сум тоолж байлаа.

 Сумын дарга, хоршооны нягтлан бодогч бараг л эхний бууны дуугаар алагдаж, намын vvрийн дарга хvнд шархдахад эмч vvрэн гэр рvv хөдлөх гэтэл шархдав. Бат мөлхсөөр дэргэд нь очиход vхлvvт шархадсан эмч муу амьсгаатай байв. Бат тэврэн авч <эмч ээ!> гэж хашгирав.

 Эмчийн нvд гөлрөн огцмоор амьсгаадан байснаа <би ч өнгөрөв бололтой. Ленинград, Невскийн гудамжинд ижий минь буй…захиа> гээд дуу тасран ам нь хэд дахин ангалзсанаа бие нь сулраад явчихлаа.

– Эмч ээ! эмч ээ! гэж хичнээн хашгиран, сэгсрэвч дахин хариу дуу гарсангvй.

 Удсан ч vгvй намын vvрийн дарга ч шархаа даалгvй нас барж, эвлэлийн vvрийн дарга Шагдар гарын булчингаараа шархдав.

 Ингээд сумаа дуусан аргагvй болж хvчинд тvрэгдсэн гурван хvн харанхуйг ашиглан явган нvцгэн зугтаж дөрөвдэх шөнийн vvр цайхын vед хэсэг модонд оров.

 Тэд сумгvй болсон хоёр бярдаан буугаа ээлжлэн vvрч явахад тvvнээс хvнд юм энэ орчлонд vгvй ажээ. Ийм vед сумтай буу бол хөнгөн байхсан. Сумтай буу бол амь, амьдрал, харин сумгvй буу бол хvчгvй, хvнд ачаа. Гэвч хаясангvй.

 Учир нь нэгдvгээрт хоосон буунаас хорин хvн айна гэж vг байдаг. Хоёрдугаарт сум олдвол энэ хvнд төмөр сэргэж амь орно. Гуравдугаарт хоосон ч гэсэн зэвсгээ хаявал бvрэн ялагдсаны шинж билээ. Гэтэл энэ гурван хvн ялагдсан гэж огт бодсонгvй. Харин тэмцлээ эхлэж байна гэж бодож явлаа. Энэ бодол ч тэдэнд хvч чадал, ухаан санаа өгч байлаа.

 Өлссөн гэдэс нь заримдаа мушгирч, заримдаа хоржигнох бөгөөд хэзээ нэгэн цагт идсэн сайхан хоолны тухай бодол алсад харагдах их талын зэрэглээ лугаа адил ажээ. Удалгvй модны оройд өглөөний шар нар тусаж зөөлөн ногоон туяа бvхнийг гийгvvлэв.

 <Яагаад ч болсон аймгийн төв орох хэрэгтэй> гэсэн санаа гурван хvний хөлийг аажим боловч зөрvvлэн урагш ахиулна.

 Шагдарын шархадсан гар нь янгинан өвдөвч шvд зуун нөхөддөө шаналж байгаа зовлонгоо мэдэгдэхгvйг хичээнэ.

– Гар чинь яаж байна гэж хоёр нөхөр нь заримдаа шивэгнэн асуухад Шагдар шvдний завсраар <зvгээр> гэж хий vлээн хариулна.

 Гэвч энэ <зvгээр> гэдэг vгний цаана хатуу тэвчээр нуугдаж байгааг нөхөд нь сайн ойлгож сэтгэлээ хамт шаналгана. Морин жим нарийсан бvдгэрсээр уулын оройд гарлаа.

 Тэр замын адагт хэдэн гэр байна гэж тvрvvлж явсан Жаргал хэлээд зогсон магнайн хөлсөө ханцуйгаараа арчив. Бат, Шагдарын эрvvл гараас сугадан тусалж мацсаар Жаргалын дэргэд ирж амьсгаадан зогссоноо <Тамир, Тунгалаг Тамир> гээд доод уруулаа хэлээрээ чийглэв.

 Тэртээ өмнө зvгт манаран харагдах хөх уулын наад талаар махирлан урсаж байгаа Тамир голын мандал нь нарны гэрэлд цайран харагдана.

– Аймаг хvртэл өртөө гаруй vлдээд байна уу? гэж Шагдар асуугаад дэргэдээ байсан том чулуун дээр сандайлан суув.

– Тийм л байх даа гээд Бат бvдvvн хар модыг тvшив.

– Уг нь юмгvй vлдэж байна санж дээ гээд Жаргал өвөр тvрийгээ хий тэмтэрснээ санаа алдав.

 Хатуу тамхи хэдхэн сорохсон гэдэг бодол Жаргалын сэтгэлийг маажихад хоолой нь хатаж, толгой нь vл мэдэг өвдөх шиг санагдана.

– Гайгvй дээ. Аймаг дээр очиж зэвсэгжиж аваад эргэсэн цагт уу. Энэ муусайн эсэргvv нарт ардын засгийн хvчийг амтлуулна даа гэж Шагдар хэлээд ухасхийн босох гэснээ гараа хөндөж нvvр нь галд хийсэн шар тосны гvзээ шиг хуниралдав.

 Тариатын хvрээг би энэ гараараа vнсэн товрог болгоно доо гээд Жаргал зангидсан гараараа зангахад чичирч байв.

– Хvрээ ямар гэмтэй юм бэ?

– Yvр нь шvv дээ

– Yvрийг нь устгахад чоно vхдэггvй гээд Бат Жаргалыг харав.

 Аймаг дээр очно гэдэг бол аврагдахын нэр. Шинэ хvч олж задарсан эсэргvv нартай тэмцэж ялахын нэр билээ. Гэвч аймаг дээр очиход та нар сургууль, хоршоо зэргийг орхин амь зулбан зугтаж ирсэн гэж ял тулгаж магад. Энэ засаг төрд тэрсэлсэн vймээн гарах сэжгийг мэдээд мэдэгдсэний хариуд ард тvмнийг итгэдэггvй, цуурхал дэгдээгч гэдэг нэр авч зэмлэл хvлээснийг бодоход ямар ч vг дуулж болох мэт. Гэхдээ зарим нэгэн хvнтэй адилхан эсэргvv нартай нийлээгvй болохоор тэдэнтэй зэвсэг барин тэмцсэн, хэрэв сумтай байсан бол зогсолтгvй буудалцах нь vнэн болохоор Батын сэтгэлд хөнгөн байлаа. Дохио өгөөд байхад юу ч хийгээгvй цаг алдсан гэмтэй хvмvvстэй ярих хэрэгтэй. Гэвч одоо тvvнийг хөөцөлдөх цаг биш. Юуны өмнө зэвсэг барьж ардын төрд тэрсэлсэн дайсныг дарах нь чухал. Тvvний дараа хэн нь юун дээр алдсан, хожсоныг ярих хэрэгтэй гэж Бат бодно.

 Пулемёт, их буу, нисэх онгоц авчирч энэ балмад хулгай нарыг тэдний хvрээ хийд, ялангуяа Тариатын хvрээг газрын хөрснөөс арчвал зохино. Тэр ч байтугай энэ хэрэгт орсон бvхнийг ялангуяа зайлж алга болсон хамтралын орлогч даргыг буудан алах бага байна цавчиж албал таарна. За яахав. Хэдэн өдрийн дараа Жаргал багш пулемёт барьж ирээд та нарт сайхан хичээл зааж өгнө. Уулзах цаг бий гэж Жаргал сэтгэлдээ ярина.

 Ай даа. Энэ муу гар юу болох юм бол доо. Нэг хурдан буу, мянган сумтай бол та нарыг уу даа. Тэр гэр хутгалдаг ламыг алж орхисон бол ийм юм болохгvй ч байсан байж магад юм. Бат ч тvvн дээр муухай алдсан даа. Харин шашин бурхныг бvдvvлгээр доромжилсноос учир мэдэхгvй олон хvнийг бид дайсны талд өгсөн гэж Батын хэлдэг ч голтой байх шvv гэж Шагдар бодно.

– За алхаад байдаг хэрэг ээ гээд Бат тvрvvлэн хөдлөх гэтэл хажуугийн модон дотроос < Зогс, Гараа өргө> гэж хэдэн хvн огцом бөгөөд гэнэт хашгирав.

– Гурван нөхөд цочин ухасхийснээ замгийн тачигнах дуугаар зогсож эргэж харлаа.

– Буугаа хая. Гараа өргө. Хөдөлбөл буудна шvv гэж зvvн хажуугийн модон дотроос нэг хvн хашгирахад Бат харвал ногоон цамц, өмдтэй хэдэн цэргvvд буу шагайн хэвтэж байлаа.

– Бид эсэргvv нар бишээ гээд Бат мөрөндөө байсан буугаа авч тавиад алгуураар гараа өргөхөд нөхдийн нь гар холбоотой юм шиг дээш болов.

– Модон дотроос буутай арваад цэрэг гарч ирлээ.

– Манайхан гэж Шагдар сөөнгө хоолойгоор хяхтнуулан хэлэхэд нvднээс нь том том нулимс дуслав.

 Ингэж гурван нөхөд ардын цэргийн нэгэн салаатай уулзаж юуны өмнө Шагдарын шархыг боолгож дараа нь хоол идэж гол ороод бvх явдлыг ярьж өглөө.

– Та нар болбол цэргийн эрдэм мэдэхгvй учраас дайсанд ялагдсан байна. Хэдий тийм боловч та нөхөд улс хувьсгалын төлөө бярдаан буу барин байлдсанаар барахгvй хэдэн нөхөд чинь улаан цусаа асгаруулсан гавьяаг бид сайшаан vзэж газарчнаар авна. Ангийн дайсантай ган зоригтой тэмцэх тангараг өргөх хэрэгтэй гэж салааны дарга залуу эр ойворгон огцом дуугаар хэлэв.

<Онгиргон хvн байна даа> гэж Бат бодсон боловч тvvний зааснаар сөхрөн сууж тангараг  өргөв.

– Бидэнд зэвсэг хэрэгтэй . Эсэргvv нарыг уу. Эхнэр хvvхэдтэй нь vнсэн товрог болгоно доо гэж Жаргал нvдээ гялалзуулан хэлэв.

– Тэр буруу. Эсэргvv нарын хvчинд авагдан дагаж яваа ядуу буурай хvмvvс буй. Тvvнийг буудаж  болохгvй. Энэ дайн бол ангийн дайн юм. Бид ухуулан сэнхрvvлэх аргаар ард тvмнийг эсэргvv нараас салгаж чадах хэрэгтэй. Yvний тул дарга миний тушаалгvйгээр буудсан хvнийг цэргийн цаазаар аваачна. Ойлгов уу.

– Ойлголоо гэж Шагдар өчив..

 Тэр гуравт морь зуу зуун сумтай гурван винтов өгч явсаар хэд хэдэн хот айлтай тохиолдсон авч эзэд нь vгvй ажээ. Зарим айлын хурга нь хашаатай хэвээр заримы нь бvрсэн тараг нь хучаастай хэвээр байлаа.

 Хоёр дахь өдрийн нар шингэх хирд нэгэн жижигхэн толгойн хажууд бууж харуул манаагаа тавин хонох болов. Тэнгэрт нэг ч vvлгvй, сэрvvн бөгөөд ариухан салхи vлээнэ. Хоёр ангир өмнө зvгийг барин шууд дэвсээр харагдахгvй болов.

 Нялх ногоонд тавьсан морьдын тургих  чимээ, цэргvvдийн дvнгэр дvнгэр ярилцахтай холилдон vргэлжилсэн битvv шуугиан гарч байлаа. Шөнийн харанхуй эхэлж, одод сvvмэн гэрлээр татвалзан анивчиж гялалзах нь хорвоогийн амьтдын хvсэл бодлыг таах гэж цавчлан бодож байгаа мэт харагдана.

 Дорно зvгээс шинэ өдөр тvмэн уулсыг даван айлчилж ирэх болсон vед салааны дарга Батыг таван цэргийн хамт хайгуулаар явуулав.

 Хайгуул баруун хойт зvгийг барин явсаар vvрийн гэгээний эхний цайвар туяа зvvн уулсын орой дээгvvр өнгийн цацрах vед давааны орой дээр гарвал тэртээ доор аманд хvн малын vлэмж чимээ сонсогдож байлаа. Нэгдvгээрт холын бараа харагдахгvй. Хоёрдугаарт давааны арын мод бvхнийг далдалж байгаа болохоор хайгуулын гурав нь vлдэж, Бат нэг цэргийн хамт алгуурхан бөгөөд хянамгай уруудав. Модны зах хаяа хvрэхэд холын бараа харагдаж эхлэв. Хоёр гурван саахалт зайтай газарт хэдэн зуун морьтой хvмvvс замбараагvй цувралдсаар даваа өөд ирж явлаа.Хvмvvсийн магнайд яваа өндөр хар морьтой хvн гурван бvчтэй том шар туг дөрөөвчлөн барьж хоёр талд нь ижил улаан зээрд морьтой дөрвөн хvн сэлэм огшин хос хосоор зэрэгцэн явлаа.

– Дайсан гэж Бат шивэгнэв.

– Тугчийг нь унагааж орхиё гээд цэрэг винтовоо мөрөвчлөн шагайснаа нvд бvртэлзээд овоо хараа нийлэхгvй байна гээд Бат руу харлаа.

– Ачийг нь бачаар гэгч болж ардын засгийг буу барьж эсэргvvцнэ гэнээ гээд Бат винтовоо шагаймагц гохоо мултлав. Гол шар туг налан гэдрэгээ унаж, тугч нь мориныхоо буруу тал руу алгуурхнаар гулгав.

– За нисээд байдаг хэрэг гээд цэрэг эргэж мориндоо ташуур өгөхөд Бат ч мориныхоо дэлэнд хацраа нийлvvлэн хурдлав.

 Батын морь хурдан ажээ. Өмнөө явсан цэргийг гvйцэж тvрvvлэх vед ард нь морьдын туурай сонсогдоход эргэж харвал арваад хvн цувралдан яваагийн өмнө бор морьтой, хөх дээлтэй хvн хуй салхи шиг хурдлан явлаа.

Энэ бол Хонгор байжээ. Гэвч зугтаж яваа Бат ч, нэхэж яваа Хонгор ч хэн хэнээ таньсангvй. Батаас хорь гаруй метр хоцорсон цэрэг эргэж харах гэтэл Хонгорын урт бугуйл хvзvv ороож мориноос нь гуд татан унагаав.

 Даваан дээр хvлээж байсан хайгуулчид буудаж эхлэхэд эсэргvv нар мод руу таран орж алга болов. Бугуйлдуулсан цэрэг чирэгдэж явахдаа толгойгоороо  бvдvvн мод савсан учир доороо vхжээ.

Энэ хооронд хайгуулчид шаламгайлан довтолж ангидаа хvрээд учир явдлыг хэлжээ. Хэдэн зуун морьтой хvн ирж яваа болохоор ардын  цэргийн салаа хоёр толгойг эзлэн хориглолтод бэлтгэв. Бат баруун талын толгой дээр байр эзэлж авлаа. Бугуйлдуулсан цэргийн зэвсгийг Тvгжил жанжны зарлигаар Хонгорт шагнаж, Хонгор дал гаруй сумтай винтов буутай болжээ.

 Yд өнгөрөхийн vед эсэргvv нарын зуу гаруй морьтой хvн ардын цэргийн эзэлсэн байр өөд халз довтолсон боловч хоёр толгой дээр байрлуулсан хөнгөн пулемётын шөргөн галд дайрагдаж нилээд хvн, морьдоо алуулаад буцаж байр эзлэн хааяа хааяа энд тэндээс буудаж эхлэв.

 Удаан буудалцах сумгvй учраас Тvгжил бууны ам долоосон хvмvvсээр халхавч хийж байгаад довтлохыг оролдсон боловч бас л амжилт олсонгvй.

– Мориндоо ташуур өгч, улааны буруу номтонг дайраад гэж Цамба хичнээн бахиравч хоёр пулемётын эсрэг дайрах хvн гарсангvй.

– Жанжин та над шилдэг морьтой зуун хvн өгвөл би улааныхныг  бvгдийг  нь хvлээд ирье гэж Тvгжилийн дэргэд ирсэн Хонгор хэлэв.

– Бачимдан хашгирч байсан Тvгжил ширvvн нvдээр Хонгорыг харснаа <Дуртай хvмvvсээ аваад яв> гэлээ.

– Бид нар тэр уулын оройд гараад улааныхны баруун гараас дайрна. Та нар тэр vед зогсолтгvй буудаж байгаад биднийг баруун талын толгой дээр гармагц мөн дайрна шvv гэж Хонгор хэлэв.

– Энэ хэргийг гvйцэтгэсний дараа залуу баатар чамайг туслах жанжин болгоно гэж Тvгжил ярвайн инээмсэглэх дvрс vзvvлэн хэлэв.

– Залуу баатрын амь насыг би даана гэж нэг хvн хэлэхэд нь харвал Цамба байлаа.

 Хонгор тоомжиргvй хvйтэн  инээмсэглэв. Тvvний сэтгэлд Заяын хvрээн дээр байсан нь, Цамбад доромжлуулсан нь бодогдов. <Хvний амийг даана гэнээ. Өөрийнхөө нохой амийг аргалж явбал дээр бишvv> гэж Хонгор дотроо боджээ.

 Хонгор зуун шилдэг морьтой хvмvvсийг сонгож аваад ардын цэрэгт vзэгдэлгvй явж, тvvний баруун гарт байр эзлэв. Оройн нар баруун уулын оройд наалдаж алтан шар гэрлээр юм бvхний баруун талыг гийгvvлэв.

 Энэ vед Хонгор зуун хvнээ мордуулж явсаар ардын цэргийн баруун гарт очиж оройн нар дагаж ойртон гэнэт довтлов. Наранд гялбасан цэргvvд чухам юу дайрч байгааг ойлгож ядаж байтал захын хvний толгой дээр Хонгорын хvнд бороохой буужээ . Мөн энэ vед эсэргvv нарын гол хvч дайрав . Хэсэг зуур ширvvн тулалдаан vргэлжлэв. Цэргvvд vхэлдэн байлдсан боловч эзэлсэн байранд нь хэдэн зуун морьтой хvмvvс орж ирээд баруун зvvнгvй цохилцох тул ихэнх нь алагдаж ухаантай ухаангvй арваад хvн баригдав. Бат хоёрыг тоолон буудаж алаад гуравдахиа буудах гэж байтал хажуунаас нь дайрсан хvнд цохиулан ухаан алджээ .  Шархадсан хvмvvсийн шаналах дуу чих зvсэн зvрх шимшрvvлж, шархадсан морьдын тэлчлэх нь нvд рvv харваж харахын аргагvй ажээ.

 Эсэргvv нар их ялалтын баяр хийж Хонгорыг дэд жанжин өргөмжилж  <Хатан зоригт бvргэд баатар> цолоор шагнав. Дайны талбараас нилээд зайтай газар байгаа хивс дэвссэн юм шиг ногоон зvлгэн дээр буудаллаж Тvгжил жанжны улаан халзтай гэр, Цамба дvвчингийн шар халзтай гэрийг зэрэгцvvлэн бариад ард нь <Хатан зоригт, бvргэд баатар>-т тусгай гэр барьж өгөв.

 Тэр орой ухаангvй баригдсан салааны дарга ухаан орж тvvнийг эрvvдэн шvvж эхлэв.

– Цэцэрлэг мандалын аймаг дээр улааны хичнээн цэрэг ирээд байгаа вэ? гэж Тvгжил асуухад салааны дарга

– Дээрэмчин та нарыг vнсэн товрог болгож чадах цэрэг ирээд байгаа гэж хариулжээ.

 Зодож элдвээр эрvvдсэн боловч нам биетэй, залуухан бор дарга vг дуугарсангvй ажээ. Yvнийг харсан Хонгорын сэтгэл гайхан бишрэх бахдалаар дvvрч байлаа.

 Эцэст нь тэр залууг янгинатал хvлж байгаад өрийг нь цоолж зvрхийг нь сугалан туг руу шидэв. <Ижий минь> гэсэн битvv дуу залуугийн цээжнээс гарахад Хонгор чихээ даран нvдээ аньжээ.

 Шөнө нь Тvгжилийн улаан халзтай гэрт архидав. Нилээд согтож байтал арван долоо найман насны гурван бvсгvй оруулж ирлээ. Хонгорын согтож гөлөрсөн нvд чичрэн зогсож байгаа гурван залуу бvсгvй дээр тусав.

– За аль нь дээр байна? гэж сvрхий согтсон Цамба асууснаа гуйван босож очоод захын бvсгvйн эрvvг татаж хараад,

– Дарь эх баймаар хонгор байна гээд Тvгжил рvv харлаа

– Ногоон дарь эх баймаар гэж өргөмжилье гээд Тvгжил мөнгөн аягатай архийг цvл цvл залгиснаа,

– Эрхэм дарь эхчvvд бидэнтэй сууж хундага хуваалцахыг хичээнгvйлэн гуйя гэлээ.

 Бvсгvйчvvд хөдлөлгvй чичрэн, торонд орсон шувуу шиг бvртэлзэнэ.

– Тэр дундах миний дэргэд ирж суу. Ихэрхээд байвал ах чинь дарь эх нэрийг чинь хусаж хаяад шулам болгон бор зvрхээр чинь туг тахиж орхино шvv гэж Тvгжил зандран хэлээд гуйван босоод эмэгтэйн гараас барьж авлаа.

 Энэ бvхнийг харсан Хонгорын сэтгэлд хоёр хvчтэй бодол тулалдаж байлаа. Нэг сэтгэл нь Тvгжил Цамба нарыг жигшинэ.

 Гэтэл нөгөө сэтгэл нь архинд оволзсон залуугийн тачаалд хөтлөгдөн эр хvний жаргал гэдэг бодолд хvрч байлаа. Эцсийн эцэст хоёр дахь бодол нь давж Цамбаас өрсөн Тvгжилийн ногоон дарь эх гэж нэрлэсэн бvсгvйн гараас хөтлөөд гарч гэр рvvгээ орлоо.

 Маргааш нь эсэргvv нар хөдөлсөнгvй. Учир нь гурван бvсгvйтэй самуурч хоносон Тvгжил, Цамба, Хонгор гурав vд өнгөрч байхад арайхийн нэг юм өөдлөв.

 Yд өнгөрсөн хойно Цамба босож баригдагсдыг байцааж эхлэв. Байцаалт маш тvргэн явлаа. Учир нь Цамба хэдэн vг асуухад л хариулсан ч хариулаагvй ч <Далд оруул> гэхэд чирч аваачаад шууд буудаж орхино. Батыг оруулав.

– Цэрэг vv?

– Yгvй багш.

– Нөгөө Тариатын задарсан багш чинь энэ шvv дээ гэж Цамбын хажууд байсан нэг лам хэлэв.

– Тийм бол шөрмөслөж ал.

 Цамбыг Бат танив. Тийм ээ. Энэ бол богдоос алтан маниад авч байгаад анги Эрэнчинг цохиж алсан хоёр хvний нэг нь мөн ажээ.

– Чи алахаас өөр юм мэдэх vv? Богдоос алтан маниадын хөлс авч байгаад гандангийн анги Эрэнчинг чи алсан биз дээ. Хар яргачин.

– Yvнийг тvргэн гаргаж зvрхээр нь туг тахь.

 Хоёр хvн хvлээтэй Батыг чирч гэрvvдийн өмнө босгосон тугуудын дэргэд аваачив.

 Арай гэж босоод гэрийн өмнө зогсож байсан Хонгор цус нөж болсон хvн бол Бат гэдгийг танилаа.

– Наадах хvнээ тавь гэж хашгираад Батын дэргэд vсрэн очив.

– Хатан зоригт бvргэд баатар минь. Энэ бол Тариатын хvрээн дээр байсан улаантны чононуудын хамгийн сvрхий нь. Одоо бид Цамбын зарлигаар туг тахих гэж байгаа юм гэж Батыг авч явсан хvний нэг нь хэлэв.

– Миний гэрт оруул. Би хувилгаантай өөрөө ярина.

– Туслах жанжны зарлигийг хичээнгvйлэн биелvvлье.

 Хонгор хоёр хvнийг явуулаад эзгvй гэрт Баттай vлдэв.

– Чамд өөр юм олдсонгvй юу гэж Бат жигшиж занасан хvнд хоолойгоор асуув.

– Өөр яахав.

– Очиж очиж энэ дээрэмчин нартай нийллээ гэж vv? Даанч дээ.

– Над ондоо зам байгаагvй. Сайхан сэтгэлээр ардын цэрэгт орох гээд очиход минь яасан билээ? Чи мартаагvй биз.

– Энэ чинь төрд тэрсэлсэн зандалчингууд шvv дээ.

– Мэдэж байна. Гэвч намайг хvн гэж vзээд хэрэглэж байна. Би од нарыг сvсэглээд хамт явна гэж чи бодож байна уу? Yгvй. Болдогсон бол бvгдий нь зvрхийг суга татаж аваад зэрлэг нохдод хаяад өгмөөр байна. Гэвч би тэгж чадахгvй. Батцэнгэл сумын Хонгор хулгайчийг хаа явсан газар нь барь гэсэн зарыг эд тараагаагvй, танайхан тараасан биз дээ. Одоо танай засаг намайг баривал их өршөөвөл арван жил өгнө. Хэрэв  тэр өдөр намайг итгэж цэрэгтээ авсан бол би өнөөдөр Тvгжил, Цамбын толгойг авч өгье гээд гvйж байх байсан биш vv? гэж хэлэхэд Хонгорын нvд нь сvртэйеэ гялалзан амьсгаа нь дээр гарч байлаа.

– Яргачин минь намайг ал. Чи эдэнтэй нийлсэн хойно хол явахгvй гэж Бат хэлэв.

– Угаасаа надад хол явах зам байхгvй болсон. Амьдралаас нэг өдөр булааж авбал аз гэж бодож яваа хvн.

– Ингэж явснаас vхсэн ч дээр дээ.

– Yхнэ гэнээ. Хvн бvхэн амьд явахыг хvсдэг байхад надад тийм эрх байхгvй гэж vv?

– Муу явахаар сайн vх гэж байдаг шvv дээ.

– Надад сайн vхэх боломж байхгvй. Харин чамд бол байна гээд Батын дэргэд ирж явган сууснаа

– Чи бол амьдралд нэг зам шилж олоод тvvнийхээ төлөө зvтгэсэн. Тэгээд одоо vхвэл бас л тvvнийхээ төлөө vхнэ. Би бол замгvй ханан улаан хад мөргөсөөр яваа хvн болохоор юуны төлөө vхэх юм бэ? Би чамайг алуулахгvй. Өнөө шөнө оргуулна. Чи бол над шиг гvн худгийн ёроолд хаягдсан мэлхий шиг амьтан биш гээд санаа алдав.

 Эсэргvv нарын гарт орсноос хойш зоригтой vхье гэж Батын сэтгэл шийдээд ухаан орсноос нь эхлэн зодож занчин, халуун зvvгээр төөнөж, vснээс нь туг тугаар зулгааж байхад хараал зvхлээс өөр дуу гарахгvй байж билээ. Гэтэл <Чамайг алуулахгvй. Өнөө шөнө оргуулна> гэсэн Хонгорын vгийг сонсоод шулуудаж эхэлсэн зvрх сэтгэл нь амьдралын шуналаар дэвтэгдэн амьсгаалах болов.

– Yнэн бол хамт оргож манайхантай нийлье.

 Хонгор гомдолтой бөгөөд гашуун инээмсэглэснээ толгойгоо сэгсэрч <Нэг очсон. Одоо дахиж очихгvй> гэлээ.

– Жаргалыг яасан бол?        

– Ямар Жаргалыг?

– Надтай хамт багш байсан. Чи мэднэ шvv дээ.

– Мэднэ. Чамтай хамт баригдсан хэрэг vv?

– Тийм. Бид хамт явсан. Чи аварч өгөөч.

 Хонгор дуугvй бодол болон баахан сууснаа Батыг эгц ширтэж <Би өнөөдөр Жаргалыг тавихад Жаргал маргааш намайг буудна шvv дээ. Чадвал ална тийм vv?> гэлээ.

– Магадгvй. Гэвч би чамаас гуйж байна.

 Хонгор vг дуугаралгvй гэрээс гарлаа. Жаргалд туслах болов уу аль vгvй болов уу гэсэн таавар бодол Батын сэтгэлд эргэлдэн хvлээхийн шаналалд хурамч гэсэн арай ядан өнгөрөх мэт байв.

 Хонгор явснаас хойш их удав. Оройн нар унинд авирч байхад морин төвөргөөн ойртсоор гэрийн дэргэд зогсон удалгvй vvд алгуур нээгдэн Хонгор хөмсгөө зангидан орж ирээд <Хар яргачингууд> гэж тас зуусан шvднийхээ завсраар хэлээд маш хvндээр завилан сууж гаансаа гарган тамхи татлаа.

– Юу болов? Жаргалыг алчихаж уу? гэж асуугаад Бат босов. Хонгор хамар амаараа утаа савсуулан дув дуугvй байснаа Батыг хэсэг ширтээд санаа алдав.

 Хонгор гарч Жаргалыг баригдагсдын дунд эрсэн боловч олсонгvй. Гэтэл нэг өвгөн <Хvнийг ч хорхой шиг л хядаж байна даа. Тvрvvнд энэ хойшоо арваад сайхан залууг хvлээтэй нь туугаад явлаа. Давааны арын модонд л хороочих байх даа. Бурхан минь яасан ч их нvгэл бэ?> гээд залбирав.

 Хонгор мордоод тэдний хойноос довтлов. Yнэхээр ч арваад хvнийг давааны арын модонд дvvжилж алахаар хvлж холбоод Тvгжил жанжны баруун гар болсон хоёр яргачин туун явжээ. Модонд аваачаад нэг нэгээр нь том модны мөчрөөс дvvжилж эхлэв. Гурвыг алаад Жаргалын ээлж болов.

– Энэ чинь багш гуай байх аа? гэж нэг яргачин сvрхий доогтой асуугаад Жаргалыг бусдаас нь салгаж авлаа.

– Уг нь туг тахих ёстой золиг байгаа юм. Аваачаад уяж орхи. Нэг тамхи татаж аваад бодийг нь хөтөлж орхиё гээд нөгөө нь хожуул дээр тавтайяа сандайлан суув.

 Яг энэ vеэр модон дундаас нарийхан өндөр бор морьтой Хонгор гарч ирлээ.

– Хатан зоригт бvргэд баатар ирлээ гэж Жаргалыг чирч явсан яргачин хэлэв.

– Наад улсаа тавь! гэж Хонгор өндөр дуугаар хэлэв.

– Хэн тэгж байна?

– Би тэгж байна. Дэд жанжин хэлж байна.

– Дэд жанжин гэнээ гээд хожуул дээр сууж байсан яргачин хөгжилтэй инээснээ,

– Тvгжил жанжны зарлигийг нэг дэд жанжны битгий хэл, мянган дэд жанжин эвдэж чадахгvй хэрэг.

 Аргамжаа мөчир дээгvvр хаяж орхи бушуухан татаж орхиё гээд гаансаа тvрийлэн босов.

– Бушуухан сулла гэж байна шvv!

– Залуу минь өөрөө талийгаач болох гээгvй юм бол битгий гуаглаад бай гээд яргачин Жаргал руу явлаа.

 Хонгорын морь гэнэт ухасхийн, бvдvvн ташуур хэгжvvн яргачны дагзан дээр буув. Саяхан том vг хэлж байсан яргачин гулдайн унав. Нөгөө нь Жаргалыг орхин, модны бvдvvн мөчир барин дайрсан боловч Хонгор чадамгай зайлан мөн л бvдvvн ташуураар нам цохиж унагаав.

 Мориноосоо vсрэн бууж ардаа хавчуулаастай явсан хутгаа суга татан авч хvмvvсийн хvлгийг тайлаад <Дуртай зvгтээ явцгаа> гэж хяхарсан дуугаар хашгирав.

– Хонгор! Чиний ачийг мартахгvй гэж Жаргал дэргэд нь ирээд хэлэв.

– Олон vг vгvй зайлцгаа. Тэр хоёр морь, бууг аваарай.

– Чи бидэнтэй яв гэж Жаргал хэлэв.

– Бушуухан зайлаад өгөөч! Аль би та нарыг цохилох уу гэж Хонгор байдаг чадлаараа зандрав.

 Тэр хvмvvсийг ор сураггvй алга болтол Хонгор суусаар байлаа. Тэгээд огцом хөдөлгөөнөөр мөрдөн ирсэн замаараа хуй салхи мэт алга болов. Хурдаа саалгvй давхисаар Бат дээр ирлээ.

– Жаргалыг яасан бэ? гэж Бат асуугаад Хонгорын мөрнөөс угзрав.

– Дахиад л баригдаагvй бол дуртай зvгтээ явсан.

– Yнэн vv!

– Хонгор толгойгоо эргvvлэн Батыг харснаа <Иш чааваас даа> гээд гашуун мишээв.

Жаргалын амьд гарсанд баярласан Бат олон юм асуумаар байсан боловч <Иш чааваас даа>  гэсэн Хонгорын vг, тvvний арга нь барагдсан нvд дахиад надаас юм битгий асуугаач гэж байсан тул болив.

 Нэгэн хэсэг гэрт ямар ч анир чимээгvй байлаа. Хонгор бодол болон баахан сууснаа гарч хоол авчран Батад өгөв.

– Намайг лав тавих уу?

– Чамайг тавина. Харин ч танайхан ч намайг барьж авбал өршөөхгvй. Шууд ална шvv дээ.

 Yнэхээр ч Хонгорыг өршөөхгvй шvv дээ. Тvvний урьд хийсэн ял vлэмж. Гэтэл одоо улам нэмэгджээ. Урьд Хонгор шилийн хулгайч байсан бол тvvн дээр нь засаг төрийг эсэргvvцсэн зэвсэгт бослогын дэд жанжин нэмэгджээ.

– Yнэхээр ч өршөөхгvй байх даа.

 Тариатын танхимын багшийг шөрмөслөхийн оронд найрсаг ярилцан, хооллож байгаа дэд жанжны хачин зангийн тухай сонссон Тvгжил юу болж байгааг сонирхон vзэхээр Хонгорын гэрт орж ирлээ.

– Дэд жанжин юу болоод энэ гөлгийг дайлж байдаг билээ? Хонгор босож Тvгжилийн дэргэд очоод <Yvнийг баярлуулж байгаад өглөө өөрөө зvрхийг нь сугалж туг тахина. Эцгийн минь хөрөнгийг хураасан энэ бэлтрэгтэй ярих юм надад буй> гэж чихэнд нь шивэгнэв.

 Тvгжил тааламжтай инээмсэглээд эргэх гэхэд нь

– Дэд жанжинд туг байдаггvй юм уу?  гэж Хонгор зальжингуй асуув.

– Юу гэж?

– Байдаг юм бол өөрөө тахих гэсэн юм.

– Жижиг шар тугийг өөрийнхөө туг гэж бодоорой гээд гарлаа. Тэр шөнө Хонгор бор морио Батад өгч явуулахдаа <За сайн яваарай. Бодвол чи нөхөд дээрээ очиж зэвсэгжиж аваад бидэнтэй байлдах гэж ирэх байлгvй дээ. Бид хоёрын зам vvрд салж, уулзах газаргvй болов бололтой гээд гарыг нь чанга атгаснаа, баяртай өвгөн минь. За бушуу морд> гэлээ.

– Намайг тавьсныг мэдвэл чамд бөөн гай болно доо.

– Гайгvй байлгvй дээ. Мэдсэн ч яахав. Тавь шахмыг барьж өгсөн хvн, нэгийг тавих эрхтэй байхгvй яахав. Тvргэн яв.

 Улааны гайхлыг оргуулж байгаа Хонгорыг харсан хvн Тvгжилд очиж хэлэх гэсэн боловч залуу бvсгvйтэй самуурч байсан Тvгжил оруулсангvй.

 Өглөө нь Тvгжил жанжин Хонгорыг дуудахад очвол гэрийн нь хойморь хөх торгон дээл нөмгөн өмсөөд улаан олбог дээр ханхайн сууж байсан Тvгжилийн нvднээс нь гал бутран

– Муу хулгайч чи улааны нохойг яасан бэ? гэж сvртэй хашгирав.

– Алдчихсан.

– Тийм байх аа. Улааны оргодолд хөл залгуулж өгөөд оргуулсныг чинь мэдээгvй юм гэж бодож байна уу? Yvнийг тvргэн барь гэж Тvгжил хоолойгоо хяхруулан зандрав.

 Гэрт байсан дөрвөн хvн Хонгор өөд давшин ирлээ. Хонгор гэрийн дунд сөгнөсөн савтай айргаар цацсанаа эгшин зуур эргэж гараад Тvгжил жанжны салхин зээрд морийг унан өмнө зvгийг барьж бөхийн давхилаа.

 Тvгжил гvйн гарч ирээд <Муу хулгайчийн толгойг хага бууд> гэж бахирснаа хэдэн хvн буу хөллөн шагайхыг хараад <Муу сайн гуйлгачингууд минь миний морийг битгий буудаарай> гэлээ.

 Буу хэдэн зэрэг нvжигнэн дуугарав. Хонгор морины хажуу руу унах шиг болсон боловч удалгvй дахин эмээл дээрээ гараад давхилаа. Бас хэдэн сайн морьтой хvн хөөв. Гэвч Тvгжилийн салхин хээрийг бараадах морь яахин олон байх билээ.

 Ганц морьтой хvн овоо ойртож ирэхэд Хонгор явдал дундаа том чулуу шvvрэн авч цохиж унагаав.

 

XVI

 Хонгорын бор морины нуруун дээр гарсан Бат салхитай уралдан Архангай аймгийн төв рvv нисэв. Эсэргvv нарт эрvvдvvлж шархадсан бие нь өвдөвч vхлийн хар торноос гарсан баярыг нь барж хэрхэн чадах билээ.

 Бор морь хөлрөх тусмаа хөнгөрч, даваан дээр бууж бие засахад толгойгоороо тоглож газар цавчлан тогтож ядна.

 Батын сэтгэлийг зовоох юм гэвэл Хонгорын тухай бодол байлаа. Буруу замаар явсан сайхан сэтгэлт багын найзынхаа тухай бодох тусам тvvнийг хайрлаж хар мананд орсон хувь заяанд нь харамсан гашуудна.

 Yvр цайхын vед Тамирын эрэг дээр хvрч морио услаад мордох гэтэл өмнөөс ирсэн өргөн замаар хэдэн морьтой хvн хатируулж яваа харагдлаа. Ажиглавал ардын цэргийн хvмvvс бололтой.

– Юун хvн бэ? Зугтвал буудна шvv гэж тэдний нэг өндөр дуугаар хашгирав. Бат хөдлөлгvй зогсов. Буугаа бэлхэн барьсан хvмvvс дэргэд нь ирж учир явдлыг асуусанд болсон явдлаа ярилаа. Дарга нь бололтой нэг хvн, хоёр цэрэгт Батыг <Ангид хvргэж өг> гэлээ.

 Бат хоёр цэргийн хамт явж байтал төдөлгvй цагаан давааны замаар жагсан ирж явсан ардын цэргийн ангитай золгов.

 Төөрч төөрч төрөлдөө гэгчээр энэ ангийн дарга нь Хуяг ажээ.

– Бат чи аймаг орж наадах шархаа эмчлvvл гэж Хуяг хэлэв.

– Yгvй. Би эсэргvv нараас нөхдийнхөө өшөөг авна. Яасан ч буцахгvй гэж Бат шийдэмгий хэлэв.

– Эмч ээ. Yvний шархыг боож өг гэж Хуяг тушаав. Тэндээс Бат Хуягийн ангид газарчлан явлаа. Ганц ч vvлгvй цэлмэг хөх тэнгэр манхайж, зун цагийн гоёлоо өмссөн монгол газар vзэсгэлэнгээ гайхуулавч эзэнгvй орхисон гэрvvд, харах хvнгvй бэлчиж яваа мал энэ газар дээр vймээн болж байгааг гэрчилж байлаа.

 Цэргvvдийн царай дvнсийн барайж, vг дуу, баяр, баясгалангvй ажээ. Хvн бvхний царайнд багтаж ядсан уур хилэн, vзvvргvй гомдол холилдон харагдана.

 Тэр баруун нуруун дээр гараа, цаад талд нь байгаа урт амыг харуулдаад ир. Яг тэр хадны өмнө талаар шvv. Зун цагт айлууд олон байдаг юмсан гэж Хуяг хоёр цэрэгт тушаагаад дэргэдээ явсан Батыг харснаа < чи газар мэдэх хvн байна хамт яваад ир> гэлээ.

 Төрж  өссөн нутаг нь vймээний хөлд дайрагдаж зуны сайхан цагт цагаан идээ, нэрмэл архины эхvvн vнэр ханхалж байдаг гэрvvдэд сандран зайлсан эздийн хогшил навсайж байгааг хараад Хуягийн сэтгэл гvн уйтгарт дарагдаж явлаа. Алаглан билчиж байдаг сарлагууд хvртэл алга болоод хааяа энд тэнд нэг хоёр харагдахад нь тvvнийг удтал ажиглан харна.

 Бат хоёр цэргийн хамт хатируулан баруун хөтлийн зvг явлаа. Батад энэ нутагтай холбоотой явдал амьдралд нь олон тохиолдож билээ. Солонготойгоо хамт ижилхэн хоёр хар морь унаад Төмөрийнд очих гэж явахдаа тэртээ өмнө харагдах уулын наад талаар гарсан замаар явж байсан. Сургуулийн ажлаар энэ орчмын нутгаар хэд явсныг  тоолоход бэрх  байлаа. Энэ бvхэн Батын сэтгэлд жирэлзэн өнгөрөв.

 Явсаар нурууны орой дээр гарч ирлээ. Yнэхээр ч  vргэлжилсэн урт ам  өмнө нь тодров. Амны дундуур мурилзан урссан нарийхан гол нарны гэрэлд гялалзан тоглоно. Голын хоёр талаар хэд хэдэн хот айл харагдавч гадна нь амьд амьтан vл vзэгдэнэ. Бас айлуудад доод талд арваад сарлагаас өөр мал эс харагдав.

    Гурвуулаа мориноос бууж бvхнийг нарийвчлан ажиглав. Гэтэл тэртээ доорхи айлуудын дундуур ганц бараан морьтой хvн хурдлан ирж явлаа

    Морьдоо нуугаад буугаа бэлтгэн тvvнийг харуулдан хvлээв. Бараан морьт зогсолтгvй давхисаар эгц өмнөөс ирлээ. Энэ бол эсэргvv нарийн дундаас Тvгжилийн салхин хээрээр зугтан гарсан Хонгор байлаа. Хонгор тэндээс гараад юуны өмнө эхнэр, хvvхэд хоёртойгоо уулзах гэж гэртээ очвол эзэд нь ор сураггvй дvрвэн алга болж хоосон гэр vлджээ. Эсэргvv бослогын сургаар айлууд дvрвэхэд Сvрэн хvvтэйгээ хамт хадам эцгийндээ очжээ.

 Итгэлт Должин хоёр ач хvvгээ vзэн хязгааргvй баярласан бөгөөд Сvрэнг эсэргvv хөдөлгөөний тухай ярихад <Ардын засгийн хэдэн шалдан банди яаж тэлчлэвч дийлэхгvй. Аминаасаа уйдсан мөн ч тэнэг амьтад юм даа. Гол гарч, их зам бараадан буувал ямар ч аюулгvй. Харин хvv минь яаж яваа бол? Тvvнд л зовох юм> гээд санаа алдан их л юм бодсон билээ.

     Маргааш нь эрт ачаалж Тамирыг огтлон өмнө нутгийн аюулгvй газар руу нvvжээ.

     Хонгор эзгvй гэртээ ороод тамхи татан хэсэг сууж байх зуур хvvгий нь хоёр бойтог нvдэнд нь харагдахад нийлvvлэн чанга базаж элгэндээ тэвэрснээ хөмсгөө зангидан бодолхийлэв.

   <Хаачих вэ? Эхнэр хvvхэд. Эцэг эх минь яаж байдаг бол? Бат минь амьд явдаг болов уу?> гэх зэрэг өдий төдий асуудал сэтгэлд нь оровч өгөх хариу байсангvй. Учир нь сvvлийн хэдэн өдрийн дотор энэ хvний сэтгэлд буй болсон хvнд шарх  буглан юм гvн бодох чадваргvй болгожээ.

     Бойтгоо өвөртлөөд гарлаа. Дахиад л <Хаачих вэ?> гэдэг асуудал гарч ирлээ. Yнэндээ очих газар байсангvй. Байлдаж байгаа хоёр талын алинд ч очих нvvргvй болжээ. Хvсэж очсон хvv эхнэр нь хаа бvгж байгааг мэдэхгvй учраас хаашаа явах билээ.

 <Юу ч гэсэн аавтай уулзъя> гэж бодогдоход морио тайлж аваад мордов. Ингэж давхиж явахдаа Бат ба тvvний нөхөдтэй тулгарчээ. Нэг цэрэг босоод «Юун хvн бэ? Зогс буудна шvv» гэж өндөр дуугаар хашгирахад Хонгор мориныхоо амыг татаж эгшин зуур зогссоноо гэнэт эргэж хурдлав.

 Хашгирсан цэрэг буудав. Хонгор мориныхоо зөв тал руу алгуурхан налж унжив.

       Оночихож шvv гэж нэг цэрэг хэлтэл <Yгvй. Би амьд байна> гэсэн шиг дахин эмээл дээрээ гарлаа.

 Хэрэв бор морь нь байсан бол vхсэн болж  хажууд нь чирэгдэн явсаар сум хvрэхгvй газар зайлан гарч болох л байсан. Гэтэл Тvгжилийн морь тийм сургуульгvй болохоор эмээл дээрээ тvргэн гарсан билээ. Яг энэ vед Бат гохоо мултлав.

 Уушгиараа  нэвт буудуулсан Хонгор бөхөлзөн найгаснаа тvргэн явсан хурдан морины эрчинд шидэгдэн тэртээ хол харуулдан унаад хөдөлсөнгvй.

      Бат нөхдийн хамт хөдлөлгvй хэвтэж байгаа хvнийг ажиглан хэсэг болоод нэг цэргийн хамт мордож очлоо. Урт ургасан сахлаг ногоон дээр тvрvv урагшаа харан унасан Хонгорын цус ойр орчмоо хvрэн улаан өнгөөр буджээ. Yvдэн хоймрын зайтай газар хvvхдийн хоёр бойтог хэвтэнэ.

      Бат мориноос бууж, хэвтэж байгаа хvнийг эргvvлсэнд <ээ халаг, Хонгор минь> гээд тэврэн авлаа.

– Хонгор минь . Би Бат байна гэж хашгиравч хариу дуу гарсангvй. Гэтэл Хонгорын гал нь буурч, амьдралын сvvлийн тэмдэг нь орхиж байгаа нvд хагас нээгдэж удтал Батыг ширтсэнээ сулхан инээмсэглэл уруулд нь тодрох мэт болоод амьсгаагаа хураав.

 Бат нөхрөө элгэндээ тэврэн, нvднээс нь гашуун нулимс ундран гарлаа. Хонгорын цус болсон нvvрэнд зvvдэлж байгаа хvvхдийн инээмсэглэл тодрон хөхөрсөн уруул нь vл мэдэг ангайжээ.

     Бөгчим халуун өдрийн нар бvхнийг хайр найргvй төөнөж Хонгорын хацарт наасан Батын хацар өтгөрсөн цусанд наалдана.

     Хонгорын бор морь, Батын мөрөн дээгvvр толгойгоо унжуулан амь нь гарсан эзнээ удтал vнэртсэнээ ижил дасал болсон эзнийхээ цогцсыг булах газар малтах гэж байгаа юм шиг цавчлав.

 

XVII

        Зуны сvvл сарын нэгэн өдөр хоёр Тэрхийн билчээрээс нилээд доогуур, Дархан уулын өмнөөс өндөр зээрд морьтой, хөх даавуу дээлтэй, ногоон дурдан алчууртай эмэгтэй хvн ирээд голын захад буув.

    Энэ бол Дулмаа байлаа. Олон хоног уйлснаас нvд нь хавагнан бөлцийж, vргэлж ягааран туяарч явдаг хацар нь олон жил чийгтэй газар хэвтсэн хөсрий булууны яс мэт өнгөтэй болжээ.

      Тvрvv урагшаа харж жирэлзэн урсаж байгаа тунгалаг уснаас баахан залгилснаа явган сууж нvvрээ угаагаад дотоод хормойгоороо арчив. Ус ширтэн хэсэг сууснаа урт бөгөөд гvн санаа алдахад хоёр нvднээс нь сувдан хэлхээ цувран уралдаж байгаа юм шиг хацрыг нь даган урсахад  ханцуйгаараа арчив.

– Одоо нэг ч дусал нулимс гаргахгvй гэж  тод дуугаар хэлснээ босож ийш тийш ширтэн газар орныг ажиглаад мордож шууд гол гатлан баруун хойт зvгийг барин явахад хар булигаар богц нь морины аяар урагш хойш холхилон хаялна.

 Төмөр нь алагдсан тухай сонсоод хэд дахин ухаан алдаж унахад Өлзий тэргvvтэй айлын хvмvvс нь сэрээжээ. Төмөр минь байхгvй гэж бодоход ертөнц хоосон, пад харанхуй хонгил агуй шиг болж ээ. Энэ өршөөлгvй хорвоог болдогсон бол хvнд лантуу барьж байгаад бутартал цохимоор санагдана. Төмөртэй хамт Дулмаагийн хvсэл, эрмэлзэл, аз жаргал, цог жавхаа цөм vгvй болж, бvхнийг жигшин занах битvv хорсол сэтгэлийг нь эзлээд хорвоогоос зайлан зугтах бодлыг нь гагцхvv vргэлж нvдэнд нь тусаж байгаа Төмөрийн хvv чөдөрлөж байлаа.

      Төмрийн дvрс нvдэнд нь дахин дахин тодорч, Төмөртэй хамт өнгөрvvлсэн зол жаргал нь байн, байн аль сайн сайхан дvрсээрээ харагдана.

      Манарсан, тvмэн зэрэглээ болсон элдвийн бодлын тэртээ захад <Өшөө авъя> гэдэг бодлын зурвас гэрэл буй болоод цаг өнгөрөх тутам тодорсоор бvх сэтгэлийг нь эзлэв.

 Тэгээд хэд хоног элий балай юм шиг байснаа Дулмаа нэг орой хvvгээ Өлзийтэй хамт vлдээж жороо зээрд морио унан явахдаа <Би ирэхгvй бол хvvг минь Батад өгөөрэй> гэжээ.

      Өлзий хаашаа юунд явж байгааг нь янз бvрээр асуун шалж хориглоход <Надад их хэрэг байна. Явахгvй байж тун болохгvй > гэхээс өөр хариу сонссонгvй.

     Төмөр алагдсаныг дуулаад Өлзий vлэмж их гашуудаж хэдэн өдөр усан нvдтэй явсан юм. Гэхдээ Төмөрийн өшөө авахаар Дулмаа явлаа гэдгийг мэдсэн бол хориглох л байсан. Учир нь Төмөрийг алсан дайсан, Дулмааг алах нь нvд ирмэхийн хэрэг гэж Өлзий мэднэ.

 Дулмаа анх гэрээс гарахдаа <Төмөрийнхөө өшөөг авна> гэдэг ганцхан, vргэлж шатан буцалж байгаа бодолтой байснаас биш хэнээс яаж өшөө авах нь долоон уулын цаана, далан жалганы тэртээ байжээ. Гэвч харанхуйд хvний нvд дасаж юм тод болдгийн адил эхэндээ манан байсан бодол эцэстээ ил болдог болохоор сvvлийн хэдэн өдөр Төмөртэй хамт яваад шарын цэргээс оргож ирсэн хvмvvстэй уулзаж хvсэл жаргалын ширгэшгvй булаг болсон хvнээ яаж алагдсан, хэн алсныг сайн мэдэж авчээ. Гэтэл хамгийн хэцvv нь Тvгжил, Цамба хоёрыг олох байлаа. Учир нь энэ vед эсэргvv нар цохигдоод энд тэнд уул хадаар бvгсэн цөөн хvмvvс, ардын цэргээс зугтан, ард тvмнийг дээрэмдэж байлаа. <Бас тэгээд эрж олоод яах вэ? Тэд бол төрд тэрсэлсэн зэвсэгтэй дээрэмчид. Би олигтой ташуур байхгvй эмэгтэй хvн> гэж Дулмаад бодогдоно.

    Гэвч Төмөрийнхөө өшөөг авахгvй байж огт болохгvй гэдэг бодол бvхнээс хvчтэй байсан болохоор юу ч л гэсэн тэднийг эрж олох хэрэгтэй байлаа.

 Дулмаа явсаар Тариатын хvрээний байран дээр ирлээ. Шатсан нэлбэгэр хана vнсний дунд энд тэнд эвдэрхий шавар байшингийн хана дорсойн харагдана. Мориноос буугаад тэр бvхнийг ширтэж хэсэг зогсов. Дулмаа баруун зvг харж сөхрөн сууж <Тайшир хан минь. Тарлан хайрхан минь. Цамба, Тvгжил хоёртой ертөнцийн нарыг хамт харахгvй> гэж тангараг өргөжээ. < Намайг хориглосон бол миний Төмөр хэрхэвч явахгvй байсан даа> гэж бодоход нvдэнд нь нулимс өөрийн эрхгvй тунарахад нvдээ гөлийн ширтсээр дусаалгvй шингээж орхив.

 Оройн нар жаргахын vед тэндээс мордоод удалгvй нэг айлд очиж хонов. Эсэргvv нарын цохигдсон хэсэг бvгж байгаа газрын бvдэг бадаг баримжаа сонсож аваад маргааш нь Тариатын арын хvрээг дайрч, Тойн амыг уруудан Идэрийн голыг гатлан нилээд яваад их замаас зайлан уулын орой, царам барин нэг өдөр явлаа.  Шөнө орой болж хадны нөмөрт унтах болов. Тохмоо дэвсэж эмээлээ дэрлэж хэвтсэн боловч нойр нь хулжаад унтсангvй ээ. Шөнө дундын vед хажууд нь нэг чоно ульж эхлээд удалгvй эргэн тойронд нь нарийн бvдvvн хоолойгоор өдий төдий чоно ульж гарлаа.

– Би хоёр хөлтэй чоноос нөхрийнхөө өшөөг авах гэж яваа хvн. Та                                                                                нараас  айхгvй. Төмөр минь намайг хамгаалаач гэж хашгиран  <Эрдэнэ засгийн унага>-ыг баахан дуулав.

 Ийм vед айх сэтгэлийг аялах шиг хэцvv юм байхгvй. Шөнийн турш айхын аюултай тэмцэлдэн, vvрийн туяатай арай ядан золгов.

      Өдөр, гэрэл гэдэг хvнд ямар их хvч, итгэл өгдгийг энэ удаа Дулмаа сайн ойлгосон бөгөөд vvрийн цагаан гэгээгээр мордож цааш явахад эзэнтэйгээ хамт нойрмог хоносон морины нь хамар тачигнаж, чихээ солбин соотолзож  хулгана. Yд өнгөрөхийн хирд модны чөлөөнд эмээлтэй хээр морь хантраатай зогсож байхыг хараад цочмог хөдөлгөөнөөр морины амыг татаж зогслоо.

  <Яахав? Очих уу? Буцах уу ?> гэж эргэлзэн бодохын завсраар <хvнээс зугтаад байвал зорьсноо яаж хийх хvн бэ?> гэж ямар нэгэн дуу зэмлэн хэлэх шиг болов.

 Дулмаа морио ташуурдан хөдлөв. Хантраатай морины дэргэд хэвтэж байсан хvн чимээгээр цочин өндийж харснаа босож бvдvvн модны цаана ороод сэлээдий буугаа Дулмаа өөд чиглvvлэв. Тvvний мөрөн дээрх цагаан даавуугаар шар цэргийн хvн гэдгийг Дулмаа мэдлээ. Гэвч зогссонгvй явсаар ойртон очиж найланхай бөгөөд эрх дуугаар <сайн байна уу?> гээд инээмсэглэв.

 Тэр нуугдаж байсан хvн ямар ч зэвсэггvй гуа эмэгтэйг хараад модныхоо араас гарч ирлээ. Энэ бол гуч гаруй насны лам хvн байлаа. Хvрэн дээл дээр хуучин гяраг бvс бvсэлж жижигхэн шовгор даран өмсчээ.

 Өмнөөс нь инээмсэглэн харж байгаа бvсгvйг тачаангуйн гал нь оволзсон хоёр онигор нvдээр ширтэн зогсож байгаа ламыг харахад хоол барьсан хvний гарыг ширтэн маасганан далилзаж байгаа эрх хав шиг байлаа.

– Энэ зэлvvд модонд юу гэж явдаг хvvхэн бэ? Бvр цочоочихлоо гээд марсайн инээмсэглэж буугаа бvсэндээ хавчуулав.

– Тан шиг л тэнэж явахгvй юу гээд Дулмаа хөгжилтэй инээмсэглэхэд лам хамрынхаа угийг атируулан:

– Хи хи хэмээн инээж;  – Хvvхэн гуай минь буу л даа. Аль би буулгаж өгөх vv ? гэлээ.

– За яршиг алдас болно гээд нэг нь нөгөөгөөсөө ялгагдахаас айсан юм шиг ургасан цагаан шvдээ яралзуулан инээмсэглэхэд ламын царай шуналдаа мансууран эрvv нь сулран хэв нь эвдрэв.

 Дулмаа мориноосоо тав хийтэл бууж

– Буу цоор болсон ямар ч сvртэй юм бэ гээд тачигнтал инээсээр урт ургасан ногоон дээр суув.

 Лам хэсэг зогссоноо хvvхний дэргэд очиж морины нь цулбуурыг авч модноос уяад зэрэгцэж завилан суугаад юу ярих, яахаа мэдэхгvй ногооны vзvvр оролдов.

– Та чинь шар цэргийн хvн vv?

– Тийм санаатай. Би ч дарагдаад уул хадаар л нөхөр хийж явна.

– Муудаа дийлэгдэхгvй юу?

– Тийм биш ээ. Улааны гунан буу, мөлхөө тэрэг, төмөр шувуу гэдэг чинь адтай чөтгөр шvглэсэн эд гэж сvртэй хэлснээ гар нь Дулмаагийн нугалан суусан өвдгөнд хvрмэгц чичрэн татваганаад тvvндээ бантаж царай нь чинэрэв. Дулмаа ажиггvй сууж байлаа.

 <Ямар сайхан амьтан бэ? Би яах билээ. Шууд дараад авдаг хэрэг vv? Аль буу тулгаж сvрдvvлж байгаад…> гэж бодоход ламын зvрх тvргэн тvргэн цохилж амьсгаа нь тасалдан гарна.

 Дулмаа тvvний бодол, сэтгэлийн vймрэлийг мэдэх тутам тайван байдалд орж байлаа. Хvvхний ер бусын тайван байдал ламын биеийг vл мэдэг шижмээр хvлэх ажээ.

 Дулмаа суудлаа засах гэж хөдөлтөл лам эрс бөгөөд эв хавгvй цочмог хөдлөн хvзvvгээр нь тэврэн авлаа. Хэрэв Дулмаа хөдлөлгvй суугаад байвал гуа vзэсгэлэн тайван байдалд дарагдсан лам хөдөлж чадахгvй байсан.

– Байз л даа. Ямар хачин лам бэ? гээд Дулмаа хоёр гараараа гэдэс рvv нь хvчтэй тvлхэв. Лам бөгсөөрөө лаг хийтэл суусан боловч тvргэн босож ноцолдох гэтэл хэдий нь боссон Дулмаагийн гарт орсон сэлээдий буугийн  цэвдэг  ам цээж рvv нь могойн нvд шиг ширтэж байлаа.

 Ламын бvх бие нь сулран салганаж  гэдрэгээ ухрах зуур

– Наадах чинь сумтай шvv. Алдвал би өнгөрнө гэлээ.

– Бvv хөдөл, буудаж орхино шvv гэж Дулмаа хяхарсан өндөр дуугаар зандрав. Лам яг зогсов. Тvvний хамрын vзvvр, магнайн арьс нь хvртэл чичирч байлаа. Хатанбаатарын цэрэгтэй хамт явж байхдаа энэ бууг Дулмаа олонтой барьж vзсэн. Гэвч буудаж vзээгvй билээ. Гагцхvv гохыг нь дарвал буудаж  болдог байх гэж бодож байв.

 <Одоо тайван л байвал хамаг хэрэг бvтнэ> гэж бодоод буутай гараа унжуулан

– Цамба, Тvгжил хоёр хаана байна? гэж сvр vзvvлсэн шахмал дуугаар асуув.

– Жа энvvхэн дээр майхантай байгаа. Өчvvхэн би бол тэдний харуул

– Олуулаа юу?

– Гурвуулаа. Надтай бол дөрөв.

– Би тэднийг барихаар яваа хvн. Манай цэрэг энvvхэнд байгаа.

– Мөлхөө тэрэг бас байгаа юу?

– Хэд хэд буй гээд буутай гараа өргөхөд ламын царай vнс шиг хөх болж сөхрөн суугаад:

– Улаан хувьсгалч дагина гуай минь би ардын засагт буруу санасан удаагvй билээ. Хvчинд автагдсан ядуу хуврагийн амийг өршөөн соёрхоно уу? гэж чичрэн бувтнав.

 Бослогын дунд vеэс оролцсон энэ лам Гоогийн тулалдаанд алагдсан жанжныхаа сэлээдий бууг авч морины сайнаар зугтан амьд гарчээ. Тэгээд уул нутагтаа харья гэж бодсон боловч баригдахаас айн уул хадаар тэнvvчлэн яваад оргож яваа Тvгжил, Цамба нартай нийлжээ.

– Намайг дагуулж тэдэн дээр хvргэ. Мэдэв vv. Май энэ муу зэвээ ав. Бас засагтай тэмцэх санаатай гээд Дулмаа сэлээдий бууг лам руу шидэв. Лам нэгэн хэсэг юу ч ойлгосон шинжгvй тэнэг битvv царай гарган Дулмааг ширтэв. Улааныхан айхтар зэвсэгтэйг лам мэднэ. Бас тэгээд энэ хvvхний байж байгааг харахад цэрэг нь их ойрхон байгаа бололтой. Эдний гараас гардаг ч өнгөрлөө. Энэ хvvхний хэлсэн бvхнийг хийвэл амь өршөөж магад болов уу. Аль энэ бууг авах гэх дээр буудаж орхих гэж байна уу? гэх зэрэг бодсон лам байрнаасаа хөдөлж чадсангvй.

– Наадах буугаа аваад намайг дагуулж яв. Тэгэхгvй бол гээд магнай руугаа долоовор хуруугаараа чичсэнээ vvнд чинь vхэр бууны сум зооно шvv. За явъя. Замдаа яахыг би хэлж өгнө.

– Амь л өршөө.

– Олон таван vггvй наадахаа аваад бушуу морд. Чамтай заваарах цаг алга гээд хvvхэн тайвнаар алхаж морио тайлан авлаа.

– Та намайг буу авах дээр буудаж орхих гэж байгаа юм биш биз.

– Чи бушуу авна уу, vгvй юv

– Лам могой барьж байгаа юм шиг чичрэн очиж буугаа авахдаа хаанаас буу дуугарч насны тоо гvйцэх бол гэж чичрэн дагжиж байлаа. Гэтэл хvvхэн аль хэдий нь мордоод хормойгоо ямар ч ажиггvй засав

 Дулмаагийн vнэн байдлыг айн сандарсан лам ажиж хэрхэн чадах билээ. Лам буугаа авах vед Дулмаагийн сэтгэлд юу бодогдож байсныг бичихэд хэцvv. Хэрэв буу өөр рvv нь чиглэсэн бол морио ташуурдан эгц дайръя гэж бодож байжээ. Энэ ч учраас буунд ламын гар хvрэх vед өндөс хийсэн бөгөөд сvvлд нь тvvнээ баллах  гэж хормойгоо засав.

– Тvргэл гэж ширvvн зандарсан Дулмаагийн дуу ламыг бvр мөсөн ялж моринд нь мордуулав.

– Зэрэгцэн яв гэж тушаахад лам хажууд нь ирлээ. Тvvний бие тогтож ядан бээвэгнэн чичирч завьжаар нь шvлс савирна.

– Намайг модонд дайралдсан. Юу ч хэлж өгөхгvй юм. Тэгээд авчирлаа. Харин замдаа танай шар цэрэгт байгаа нөхрөө эрж явна гэсэн гэж хэлээрэй. Өөр илvv дутуу юм чалчсан байвал уу? гэж Дулмаагийн хэлэхэд лам хялалзан ийш тийш харах зуур  <жа> гэж шивэгнээд эмээл дээрээ намс гэлээ.

– Намайг хэн гэдгийг хэлсэн байвал мөч, мөчөөр чинь хяргаж ална шvv. Харин миний хэлсэн бvхнийг хийвэл нохой амийг чинь аваръя.

– Ээ бурхан минь. Юу боллоо гэж тэгэх вэ. Тэр хоёр зэрэгцэн нилээд явлаа. Дулмаа амандаа ямар нэгэн дуу гиншин аялна. Удсан ч vгvй модны цоорхойд байгаа хуучин хөх майхан харагдлаа. Майхны дэргэд эмээлтэй морьд харагдав. Морины чимээгээр майхнаас Тvгжил, Цамба хоёр гарч ирлээ. Тэдний гарт сэлээдий буу байхыг хараад Дулмаагийн дотор зарс гэлээ.

 Лам зааж өгсөн vгийг тоть шиг давтан хэлээд мориноосоо буухад Дулмаа ч буужээ.

– Дулмаа. Чи чинь хаанаас гараад ирэв гэж Цамба инээмсэглэн хэлэв.

– За Дулмаа чамайг хэн явуулав? гэж Тvгжил ойртон очиж сэжигтэй нvдээр ширтэн асуув.

– Хэн явуулсан баймаар байна? гэж Дулмаа асуудлыг асуудлаар хариулаад ламын тушсан морины хvзvvнээс морио ажиггvй уяв.

– Улааныхан явуулсан биш биз дээ? Хатуу тоглоом эм хvнд огт хэрэггvй гээд Тvгжил гартаа барьсан сэлээдийгээр тоглож, Дулмаагийн байдлыг ажна.

 Дулмаа тачигнатал инээснээ

– Намайг ч улааныхан л тооно доо. Тийм амьтдад дийлэгдээд энд бvгж байдаг. Ямар заяагvй амьтад вэ ?Та нар чинь гэлээ.

– Тэгээд чи юу гэж яваа юм бэ?

– Миний нөхөр та нартай хамт явсан . Нөхрөө эрж явна.

– Нөхрөө эрж явна гэнээ. Тэр чинь бидэнтэй хамт байх ёстой юм уу? гээд Цамба ёжтой инээмсэглэв.

– Шарын цэрэгт л явсан юм даа.

– За тийм бол майханд ор. Тавтай ярь гээд Тvгжил Дулмаатай ирсэн ламд хандаж

– Чи урьдах өндөр дээр гарч хvн харж байгаад бvрэнхий болохоор ир гэлээ.

 Дулмаа хэлснээр нь яваад  ир гэдэг дохио хулгай нvдээр ламд өгөөд шууд майхан руу явлаа. Гараа vл мэдэг хаялан хоёр сvvжин дээрээ ганхан яваа Дулмаагийн хойноос Тvгжил, Цамба хоёр тачаангуйн гал дvрэлзсэн нvдээр ширтэв.

 Сар шахам аглаг ууланд бvгж, эмэгтэй хvний бараа хараагvй энэ хоёрт           Дулмаа улам ч гуа vзэсгэлэнтэй болсон юм шиг бодогдож байлаа.

 <Ёстой тэнгэрийн дагина л ийм байдаг байх даа?> гэж Цамба дотроо бодож байсан бол <сайхан хvvхэн гэж хошуу дамжин ярилцдаг нь арга ч vгvй юм даа. Тэр гэзгий нь …суналзаад, нуруу нь> гэж Тvгжил бодож байлаа.

   Дулмаа майханд ороод ийш тийш харвал хамба лам байсангvй. Учир нь зугтаж бvгд явахад бөөн дараа болсон хөгшин ламыг Тvгжил өдөр ойрхон модонд дагуулж аваачаад  цохиж орхисон юм.

    Тvгжил хамбыг хөвдөөр булж орхиод ирэхэд <багш яваад өгөв vv?> гэж Цамба асуужээ.

– Ингэж ууланд баавгай шиг байж чадахгvй гэнээ гээд Тvгжил ажиггvй хэвтэж байлаа. Тvгжил их юм бодож байгаа хvн. Цамбыг барьж өгвөл ардын засаг амь өршөөх болов уу? гэж бодно. Гэвч хийсэн ял нь нэг Цамба байтугай, хэдэн Цамбаар төлөгдөхгvй учраас тэгж чадахгvй байлаа. Цамба ч баригдвал амьд гарахгvй гэдгээ сайн мэднэ. Улааны мөрдлөгөөс зугтахад ганцаараа бол дээр мэт бодогдовч ингэж явахад хоёулаа бол бие биендээ тvшигтэй юм шиг санагдана. Ганцаараа бол дээр гэж бодсон vедээ Тvгжилийн хоолойг хяргаж орхимоор байдаг билээ. Дулмааг харснаас хойш <Тvгжилийг алж орхиод, энэ хvvхнийг авч хил давъя> гэдэг бодол орж ирлээ.

– За та нар нөхөр минь хаана байгааг хэлээд аль? гэж майханд орж ирсэн. Тvгжил, Цамба хоёроос Дулмаа шийдэмгий шаардав.

 Тvгжил ч гэсэн, Цамба ч гэсэн Төмөрийг алсан гэж шууд хэлж чадсангvй.

– Уулзаж болох байлгvй дээ. Өнөөдөр нэгэнт орой болсон болохоор бидэнтэй хоноод яв л даа гэж Цамба хэлэв.

– Ууланд бvгж сурсан хvн болохоор та хоёр шиг ийм амархан ч олдохгvй л дээ гэж Дулмаа санаа алдан vлэмж гомдолтой хэлэв.

 Yдшийн бvрэнхий болоход харуулд гарсан лам эргэж ирлээ. Тvгжил, Цамба хоёрын зайг харж байгаад Дулмаа <миний дохиогоор л хөдөлнө шvv> гэж ламд хэлжээ.

 Дөрвvvлээ майханд хэвтсэн боловч хэн ч унтсангvй.

 Бие биеэс Дулмааг харамлан Тvгжил, Цамба, хоёр нэг нь нөгөөгөө хөдлөх бvр дэр доорхи буугаа атган авч байлаа.

 Дулмаа унтаж байгаа дvр vзvvлэн жигд амьсгаалан хааяа, хааяа хухиравч нvдний булангаар хоёр тийшээ хялалзан байжээ.

 Yvр цайхад Дулмаа босож <эмэгтэй хvн байна. Та нарт цай чанаж өгье> гээд гарлаа. Нойргvй хоносон Тvгжил, Цамба хоёр өөрийн эрхгvй унтав. Харин харуул харж байгаа нэрээр өдөр нь нойроо авсан лам Дулмаагийн дохиог ажин хэвтэв.

 Гарч орохын хооронд Дулмаа майхны өмнөх олсыг огтолж амжив. Цай буцлахад Дулмаа жалавчин тогоотой халуун цай бариад майхны баганын  хооронд зогссоноо ламд тvргэн гарах дохио өгөөд тvvнийг гарахад <Цэрэг ирлээ> гэж чанга хашгирав.

 Тvгжил, Цамба хоёр ухасхийн босоход нvvр рvv халуун цай цацаад эргэхдээ майхны өмнөх баганыг аваад гарлаа. Тvлэгдээд бас майханд дарагдсан хоёр юу болж байгааг ухаарч чадаагvй сандран оволзож байхад Дулмаа овойсон газар нь бvдvvн баганаар занчиж гарлаа.

Цагаан хар нь ялгаран байдаг Дулмаагийн нvдэнд улаан цус хуралдан эргэлдэж, vс нь босон сэгсийж цохих бvрдээ

 “ Төмөрийн минь хариу “ гэж сэтгэлдээ vглэж байлаа. Дотроос хоёр удаа буу дуугарсан боловч майхныг цоолохоос өөр ямар ч гэм хийсэнгvй. Толгой руугаа хvнд баганаар  хэд хэд цохиулсны дараа Тvгжил, Цамба хоёр ухаангvй гулдайн унажээ. Энэ бvхнээс айж  ёстой л  сvнс зайлсан  лам аль ч учраа олохгvй хий бvлтгэнэн зогсоно. Дулмаа баганаа хаяж майхан руу харвал хөдлөх юмгvй болжээ.

– Чи энэ хоёрыг моринд тэгнэж  хойт суман дээр байгаа цэрэгт өг. Аваачиж өгөөгvй байвал уу? Чамайг огтонын нvхэнд  орсон ч олно гэж мэдээрэй гээд Дулмаа шууд аргамжаатай байсан морио авч унаад явлаа. Хэсэг явсны дараа бууж мориныхоо хvзvvнээс тэврэн эхэр  татан мэгшин уйлав.

 

ТӨГСГӨЛ

 

Мянга есөн зуун гучин хоёр оны намар. Ардын төр  засгийг эсэргvvцэн боссон бослого дарагдаж намаас шинэ эргэлтийн бодлогыг явуулав. Улс төр бэхжин , Тунгалаг Тамирын хөндийд  энх амьдрал, хvсэл мөрөөдөл, хайр дурлал улам  ч гуа vзэсгэлэнтэй, тайван сайхнаар цэцэглэв. Бослого дарагдсаны дараа Эрдэнийг хотод ажил хийлгэхээр Намын Төв Хороо дууджээ. Харин Бат Архангай аймгийн төвийн сургуулийн захиралаар томилогдов. Тэнгэр өчvvхэн ч vvлгvй, налгар сайхан өдөр Булган ууланд байдаг учралт моносон дээр хоёр хvvхэд, нэг эр хvн, гурван эмэгтэй нийт зургаан хvн очив. Энэ хvмvvсийг уншигч та танина. Энэ бол Бат, Солонго, Дулмаа, Сvрэн нар байсан агаад тэдний хамт Төмөр, Хонгор нарын хоёр хvv байв. Солонго долоон сар болсон хvvхэд гэдсэндээ тээжээ. Хонгорын моносны мөчрvvд арвин ургасан мойлоо дааж ядан доош гулзайжээ. Тvрvvлж очсон Бат тэр тодноос нэг мойл чимхэж авахад  бяцарч нөжирсөн цус шиг хvрэн хар шvvс хурууг нь дагаж урсан ирлээ. Амандаа хийх гэснээ болив. Хонгорын хvv гvйж ирээд “ Бат ахаа над мойл авч өгөөч “ гэлээ.

-Болоогvй байна. Дvv минь. Энэ модыг хайрлаж хамгаалж яваарай. Энэ бол vлэмж сайхан сэтгэлтэй, төөрч будилсан хvний мод юм шvv гээд Батын нvдэнд тунгалаг бvлээн нулимас тунарав.

 

Төгсөв

1967 оны 4 дvгээр сарын 6