“Чонон сүлд” романы тухай
Хятадын зохиолч Зян Рун “Чонон сүлд” хэмээх зохиолоо 2004 онд БНХАУ-д хэвлүүлэн гаргасныхаа дараахан тус улсын хамгийн баян зохиолчдын нэг болсон юм. Хятадын тариачны ахуйд ямар ч хамааралгүй “Чонон сүлд” хэмээх ном яагаад Дундад улсад өчнөөн олон арван саяар хэвлэгдэн гарч /2004 оноос хойш зөвхөн Хятад улсад таван удаа 80 сая орчим хэвлэгдэж бүгд борлогдсон гэж байгаа. Одоо зургаа дахь удаагаа 25 сая хувь хэвлэгдэн хамгийн эрэлттэй номын тоонд ороод байгаа/ бүгд шажигнатал зарагдаж, Зян Рун саятан зохиолчдын тоонд яваад орчихов оо гэдэг сонирхолтой. Ганц сарын дотор л 60 мянган хувиар борлогдож Хятадын том том хотод борлуулалтаараа дээд амжилт тогтоосон энэ ном олон хятад хүнийг номонд хорхойтой болгосон гэдэг. Түүнээс гадна эл зохиол нь 32 хэл дээр хэвлэгдэн гарч, Нобелийн шагналд нэр дэвших болзлоо хангаад байгаа юм. Францын кино найруулагч Жан Жак Аннойд энэхүү номоос сэдэвлэн “Чонон сүлд” хэмээх киноны зураг аваад саяхан дуусгасан гэх мэдээлэл ч байгаа. Хятад зохиолчийг “хаданд гаргасан” энэхүү номын амин сүнс нь монголчуудын уламжлалт ахуй, монголчуудын эртний шүтээн чонотой салшгүй холбоотой бөгөөд энэ талаар Өвөр Монголын зохиолч биш хан үндэстний төлөөлөл болсон нанхиад хүн зохиол бичиж, энэ бүтээлээрээ алдаршин баяжиж хөлжсөн нь анхаарал татна. Уг нь монгол хүмүүс л энэ талаар бичих ёстой байсан бус уу хэмээн өөрсдийнхөө өмнөөс харамсах бодол ч төрж байна.
Зохиолч Зян Рун монгол орчуулгад зориулсан өмнөтгөл үгэндээ “…хятад хэлээр хэвлэгдсэн “Чонон сүлд”-ийн дотор хавтсан дээр “Гарамгайгаараа гайхагдсан тал нутгийн хүн, чоно хоёрт болон урьд өмнө үзэсгэлэнт байдлаараа шагшигдаж байсан Өвөр Монголын их талд энэ номыг зориулав” гэж онцлон бичиж байсан сан” гэж бичсэн нь ч сэтгэлд хөндүүр төрүүлнэ. Урьд нь үзэсгэлэн гоо, онгон дагшнаараа гайхагдан шагшигдаж байсан Өвөр Монголын их талыг үгүй болоход хувь нэмрээ оруулсан тэрбээр бас “Чонон сүлд” номын кирилл монгол хувилбарын эхэнд “Үзэмж төгөлдөр, эрх чөлөөт байдлаа хадгалсаар байгаа Монгол улсын их тал нутагт энэ номыг зориулав” гэсэн нь “Дараагийн ээлжинд танай нутаг шүү. “Чонон сүлд-2”-ын санааг танай нутгийн хүн зон, хөрс шорооноос олж авна шүү” хэмээн даажигнасан мэт санагдана. Ер нь Зян Руны энэхүү ном нь монгол үндэстнийг тохуурхаж даажигнасан маягаар, нүүдэлчдийн амьдралд огт нийцэхгүй гаж зүйрлэл ихтэй заримдаа элэг хөшим худал хэтрүүлэгтэй зохиол болсон нь монгол хүн хэнд ч болов шууд ажиглагдана. Хоолоор бол давс хужир нь хэт чангадаж, хачир нь ихэдсэн шорвог юм болсон гэсэн үг. Гэхдээ энэ номоос хятад хүний жинхэнэ мөн чанар, монголчуудад хандах хандлага, сүүлийн хэдэн жил Хятадын зүгээс Монголд хэрэгжүүлж байгаа бодлого сэлтийг нэвт тольдон харах сайхан боломж бас байгаа.
Тиймээс монгол хүн бүр энэ номыг уншаасай гэж бодож байна. Уншихдаа нэн анхааралтай унших нь зөв юм. “Чоно тотем” нь “Чонон сүлд” нэртэй манай улсад хэвлэгдсэнээсээ хойш дөрвөн жилийн турш тасралтгүй шилдэг борлуулалттай номын жагсаалтыг тэргүүлж байгаа нь олон хүн авч уншиж байгааг харуулж байгаа ч илүү олон хүн уншаасай гэж зориуд хэлмээр байна. Энэ нь номын гүйлгээг сайжруулж, орчуулагчид нь орлого оруулах гээд байгаа хэрэг огт биш юм шүү. Энэ номыг орчуулсан хүн 25 мянган төгрөгөөр үнэлэн хэд дахин хэвлүүлж зарсан юм чинь эдийн засгийн үр өгөөжөө хэдийнэ өгсөн биз ээ. Тиймээс монголчуудад хүртээмжтэй болгох үүднээс хямдруулж зараасай гэж хүсч байгаагаа энэ дашрамд бас дурдая. Ингээд олон долоон юм нуршилгүй уг номын тухай үндсэн сэдэв рүүгээ оръё. Уг зохиол 1968 онд, Соёлын хувьсгалын ид үед Өвөр Монгол руу хятад оюутан залуусыг зориуд туслах малчин болгон илгээж нүүдэлчдийг уусгах бодлого хэрэгжүүлж эхэлсэн тэр үед Чэнь Жэнь гэгч оюутан Бээжингээс илгээлтээр Олонбулагийн тал дахь Билэгт хэмээх монгол малчныд ирж байгаагаар эхэлнэ. Ингэж эхлээд л Зян Рун монгол нутгийн амьдрал, талын хөх чонын тухай “уран сайхнаар зохиож” гарна. Эсвэл тэр “Нэгэнт устаад үгүй болсон Өвөр Монголын чонын талаар юу ч гэж бичсэн яадаг юм бэ? Хүмүүс мэдэхгүй юм чинь, мэдэх хүмүүс нь зарга хийж чадах юм биш” гэж басамжилсан бодлоор бичсэн юм уу бүү мэд. Жишээ нь хятад оюутан Чэнь Жэнь Билэг өвгөнийхөөс морьтой гарч багийн төв орох гэж явахдаа замаа товчилсоноос болоод дөч орчим сүрэг чонотой улаан халз тулгарч орхисон талаар бичсэн байгаа юм. Тухайн үед буюу 1960-70 оны хооронд Өвөр Монголд хээрийн чоно гэгээн цагаан өдрөөр ч гэсэн цагаан зээр шиг л сүрэглэн явдаг байсан бололтой. Эзгүй хээр талд ганц морьтой хүнтэй халз таарсан дөч гаруй чоно тал талаас нь ноцон дайрах нь тодорхой шүү дээ. Сүрэг чонотой улаан халз тулсан ганц морьтой хүний дотор ямар их айдас хургах нь тодорхой. Хүн байтугай морь нь хүртэл айж хөх махаа чичигнүүлээд хөшөө болоод татчихаж ч магадгүй. Гэвч хятад оюутан Чэнь Жэнь сүрэг чонын урдуур огт айсан юмгүй бүр хараагүй юм шиг хэнэг ч үгүй өнгөрч, морь нь ч гэсэн үргэж цочихгүй тун додигор өнгөрч байгаа тухай өгүүлнэ. Харин нөгөө олон чоно тэр хоёрын бараанаар айж дөлөөд дайрахгүй байгаа тухай бичсэн байгаа юм. Хятад оюутан Чэнь Жэнь хэдий чононоос айж сүйд болоогүй ч Билэгт өвгөний хэлж байсан “Чоно төмрийн дуунаас айдаг” гэсэн үгсийг гэнэт санаад мориноосоо тухтай гэгч буун эмээлийнхээ хоёр ган дөрөөг тайлан авч харшуулан дуугаргаж эхлэхэд бүх чоно чихээ хулмайлган, сүүлээ хавчаад уулын арыг чиглэн зугтааж буй арай дэндүү “панаалтай” дүрслэл энд байгааг уншаад өөрийн эрхгүй өөрийгөө чимхэж үзмээр санагдана.
Чингиз Айтматовын “Цаазын тавцан”, Жек Лондоны “Цагаан соёот”, манай нэрт зохиолч Д.Намдаг агсаны “Хөгшин чоно ульсан нь” зохиолд чоно гээч араатны тухай яаж дүрсэлж бичсэн байдаг билээ дээ. Адаглаад Ч.Лхамсүрэн гуайн “Хүрэн морь” найраглалд араатан чонын талаар толгойн үс босом, сэтгэлийн гүнд айдас хургам бичсэн байдаг шүү дээ. Хятад зохиолчийн цээжнийхээ бангаар бичсэн арай хэтэрхий хэтрүүлгийг уншаад эхэлмэгц чоно гээч амьтны тухай дэндүү сайн мэддэг, бүр нарийн ярих юм бол чонотой ойр өсдөг монгол хүний урам шууд хугарна. Сүрэг чоно эзгүй хээр ганц морьтой хүнтэй таарч гэмээнэ хаширлаж эмээх нь байтугай өртөөчилж хөөгөөд барьдаг, дөрөө байтугай буу дуугаргасан ч зугтаахгүй улангасан дайрч хүн морь хоёроос сэг төдий зүйл л үлдээнэ гэдгийг бид сайн мэднэ. Сүрэг чоно байтугай гуринхалсан ганц чоно хүртэл эзгүй хээр морьтой хүнтэй таарвал айж эмээлгүй улайран дайрдаг. Хэрвээ орчин цагийн уншигчид эзгүй хээр сүрэг чонотой таараад Зян Рун зохиолчийн жишгээр мориноосоо бууж төмөр дөрөөгөө тайлаад дуугаргаж айлган хөөх гэж оролдвол хоолойгоо өөрөө тас огтолсоноос ялгаагүй зүйл болно. Тиймээс инээд хүргэсэн энэ хэсгийн тухай бичихээс ч дургүй хүрч байгаа юм. Гэхдээ энэ юу ч биш. Үүнээс долоон дор, хөх инээд хүрмээр зүйл уг зохиолд зөндөө гарна. Чэнь Жэнийг туслах малчнаар ирээд удаагүй байтал нэг шөнө Билэг өвгөний бэр, залуу бүсгүй Галсмаа гэрийн гаднаас нэрээр нь дуудах сонсогдоно. Хятад залуу гар чийдэн, ташуур хоёроо аваад гарах үед Галсмаа хүүхэн хонин дунд толгой нь шахагдаад хавчуулагдсан нэгэн том чонын сүүлнээс чангаагаад зогсч байх юм гэнэ дээ. Чоно байтугай нохойны сүүлнээс атгаж авбал эргэж дайраад л хүү татна шүү дээ. Өвөр Монголын чоно тийм нонж дорой байсан юм уу бүү мэд. Эсвэл залуу монгол хүүхний зориг баатарлаг дүрийг товойлгохын тулд ийм хэтийдсэн дүрслэл хэрэглэсэн ч юм уу. Галсмаа хүүхний эр чадал, эрэмгий зоригтой байдлыг товойлгохыг хичээсэн энэ хэсэгт нөгөө муу үйлийн үртэй чоно нь үргэж бөөгнөрсөн хонин дунд толгойгоо хавчуулчихаад туниа муутай борлон шиг л хөдөлж чадахгүй аахилаад зогсоод байгаа тухай өгүүлсэн нь яаж ч бодоод санаанд буухгүй байгаа юм. Чоно бол нохойн овгийн хамгийн хурц шүд, соёотой араатан. Хурц шүдээ хонинд хүргэв үү үгүй юу гүрээг нь тас хазах юм уу гүзээг нь хүү татаад цувуулчихдаг шүү дээ. Гэтэл Зян Руны зохиол дээр сүүлдүүлсэн чоно эргэж дайрах бус таг чиг урагшаа зүтгээд л монгол хүүхэн арагшаа гэдийж татаад л хошин шогийн тоглолтон дээр ч гарахааргүй инээдэмтэй дүр зураг гараад ирж байгаа юм. Соёлын хувьсгалын үеийн цуст бодлогын улмаас талын чоно хүртэл ийм аймхай хулчгар болсон юм байх даа гэж бодмоор. Хээрийн догшин чоно хөгшин нохойноос долоон дор аймхай авирлаж байгаа юм шиг бичихээр ингэж бодохгүй гээд яах билээ.
Бас болоогүй Галсмаагийн есөн настай Баяр хэмээх хүү гэрээсээ гарч ирээд чононы сүүлнээс мөн л зууран авахад ээж нь “Хоёр хөлнөөс нь тат” гэж хэлж байгаа юм. Хонь, ямаа шиг саалгаад сурчихсан чоно юм уу хаашаа юм бэ огт ойлгомжгүй. Ээж хүү хоёр чонын араас хүч хавсран хойш нь чангаан татсаар хонин дундаас сугалан гаргаж ирэх боловч нөгөө чоно нь эргэж дайрахгүй урагшаа л зүтгээд байна. Ийм хулчгар чоно бүү хэл нохой ч байхгүй учир Зян Руны зохиолыг үргэлжлүүлэн уншихаас дургүй хүрч байгаа юм. Хүүхэн, хүүхэд, чоно, хятад залуу гээд Билэг өвгөний гадаа гурвалжин дөрвөлжин юм болж байтал Билэг өвгөн гэрээсээ гарч ирээд Барс хэмээх товир биетэй монгол нохойгоо дуудна даа. Барс асар их хилэгнэн хонины нуруун дээгүүр дамжин /Хятадын кино дээр гардаг зодоончид шиг/ харайсаар чонын нуруун дээр мордоод авах боловч яах ч үгүй. Үүний учрыг Зян Рун тайлбарлахдаа “Монголын талын сайн анч ноход чонын их бие, нурууг шархдуулж, арьс үсийг нь гэмтээж болохгүй гэсэн бичигдээгүй хуулийг сайтар ойлгох учраас Барс дэмий л хуцна” гэж бичсэн байгаа юм. Яг л хятад данжаад шиг наймааны ухаан суусан монгол нохой байгаа биз. Чонын арьсыг хамаа намаагүй хүү татчихвал хүмүүс уранхай арьс гэж голоод авахгүй үнэ ханш нь уначихна гэж бодоод чонын арьсыг хайрласандаа дэмий л хуцаад зогсч байдаг бизнес сэтгэлгээтэй нохой бас байдаг байх нь. Хятад хүний ухаан эндээс үнэртэж байгаа юм. Бизнес сэтгэлгээтэй Барс нохой шал дэмий шүлсээ үсчүүлэн хуцаж байх үед нөгөө Галсмаа бүсгүй чонын сүүлийг өвдгөндөө хавчуулан хөшиж татаад угаар нь чадхийтэл хугалаад хаячихна гээд бод. Сүүлээ хугалуулсан боохой бүр ч шалдаа бууж, шархандаа зовиурлан гийнасаар дөрвөн мөч нь цөхрөнгүй сулавхийхэд эх, хүү хоёр хонин дундаас гуд татан гаргаж ирээд монгол банхарынхаа өмнө шидэж өгмөгц Барс нь ганцхан багалзуурдаад алчихаж байгаа юм. Энэ бүхнийг хятад залуу Чэнь Жэнь хажуугаас нь хараад хөдөлж ч чадахгүй өвдөг нь салганан чичрээд зогсч байна.
Энэ элэг хөшөөсөн хэсгийг уншиж байх үед Зян Рун гээч хүн чоныг холоос ч болтугай харсан л байгаа даа гэсэн эргэлзээ хүртэл төрж байгаа юм. Чоно гэдэг амьтан ямархуу араншинтай, ямар онцлогтой вэ гэдгийг огт мэдэхгүй хятадууд л нам үнэмшин уншаад дуу алдахаас бус монгол хүн бол энэ номыг уншаад нэг бол юу ч ойлгохгүй, нэг бол дургүйцэнэ. Энэ мэтийн инээдтэй дүрслэлээр хачирлагдсан энэхүү номонд гэхдээ нэгэн муухай санаа хавчуулагдаастай байгаа нь хуудас болгоноос нь анзаарагдана. Энэ номын хуудас болгонд онгон зэрлэгээрээ байгаа Өвөр Монголын байгалийн өнгө үзэмж, баялагт шүлсээ дуслуулан шунасан хятад хүний ашигч зан, өлөн нүд, давхар хожоотой санаа ил харагдана. Жишээ нь Билэг өвгөн Чэнь Жэнь хоёр чонын сүрэг зээрийн сүргийг цасан хунгар луу шахан бүсэлж оруулаад үй олноор нь хядсаны дараа сум гарздахгүй нь гэж сэм баярлан үхсэн зээрнүүдээс тэргэнд ачин түүхий эдийн цэгт арьс, махтай нь тушаахаар холоос дурандаад хэвтэж байгаа юм. Тэнд бичсэнээр бол Монголын нутгаас Хятадын нутаг руу орсон зээрийн сүрэг буцан гарч ирдэггүй нь улам батлагдаж, цаанаа нарийн учиртай байсныг мэдэж болно. 1967 оны үед нэг том ооно арьстайгаа 20 юань хүрдэг байсан бөгөөд энэ нь малчин хүний хагас сарын орлоготой тэнцдэг байж. Малчид тэр үед сардаа 40 юань л авдаг байжээ. Мөн зээрийн арьсаар хятадууд дээд зэргийн савхин хүрэм хийдэг юмсанж. Хятадууд нисэгчийн савхин хүрмийг зээрийн арьсаар хийдэг боловч хятад нисэгч нарт түүнийг өмсөх хувь оногддоггүй, бүгдийг нь ЗХУ болон Зүүн Европын орнууд руу гаргаж ган, автомашин, зэр зэвсгээр сольдог байжээ. Одоо ч энэ хэвээрээ болов уу. Мөн зээрийн нурууны махаар хийсэн консерев их үнэд хүрдэг болохоор мөн л гадаадад гаргадаг гэх мэтээр бичсэн байгаа юм. Үүнийг уншихад Дорнодын талаар дүүрэн бэлчдэг байсан зээр сүүлийн жилүүдэд эрс цөөрсний учир ойлгогдож байгаа юм.
Зээрийн сүрэг авлах гэж буй чонын сүрэг шөнөжингөө тэвчээртэй хүлээсээр зээрийн давсаг нь чинэрсэн яг тэр үеэр шээх завдал өгөлгүй дайрч, давсаг нь хага үсэрч хөлийнх нь шөрмөс татсан зээрнүүд холдож чадалгүй бариулж байгаа тухай энэ номонд бичсэн нь хэр ортой вэ гэдгийг хэлж мэдэх юм алга. Үүнийг анчид л мэдэх байх. Гэхдээ л яаж ч бодсон хээрийн зэрлэг амьтад юу боллоо гэж цэргүүд шиг нэг цагт зэрэг шээх гээд гүрийж явах вэ дээ. Чононууд ч гэсэн “Одоо л цаадуул чинь шээнэ дээ” гээд хүлээгээд хэвтэж байна ч гэж юу байхав. Зян Рун зохиолч бас л дэгсдүүлчихсэн болов уу гэж бодогдож байгаа юм. Ер нь энэ зохиолд чонын тухай хэтэрхий худал хуурмаг зүйл их гарахаас гадна хэт дөвийлгөж дэгсдүүлсэн зүйлс цөөнгүй бий. Жишээ нь нисдэг чонын тухай гарна. Хятадын ушу, кунфугийн мастерууд л дотоод хийгээ ашиглаад нисч дүүлдэг юм шигээр өөрсдийн нь хийсэн кинонууд дээр гардаг болохоос чоно нисдэг талаар нэг ч монгол хүн дуулаагүй гэж мөрийцсөн ч алдахгүй. Зян Руны зохиолд нэгэн айлын гурван метр орчим өндөр /ийм хашаан дээгүүр хүн ч давах аргагүй/ чулуун хороон дээгүүр сүрэг чоно дүүлэн нисч ороод бүх хонийг нь хядчихаад буцаад нисээд гараад явчихсан тухай тун сонирхолтой түүх гарч байгаа юм. Ингэхдээ хамгийн том биетэй чоно нь хана түшин хойд хоёр хөл дээрээ зогсоход бусад нь түүний мөрөн дээр шатлан гарч чулуун хорооны дээр гармагцаа нисэх мэт дүүлээд орчихсон юм шиг л бичсэн байгаа юм. Буцаад гарахдаа бүр сонин. Хашаан дээгүүр дүүлж орсон чононууд үхсэн хонины сэгийг дээр дээр нь давхарлан тавьж өндөрлөөд дээгүүр нь дүүлээд гараад явчихна. Хятад зохиолчийн тархины аль хэсгээс ийм сонин санаа гарсан юм бэ ёстой ойлгомжгүй. Амьхандаа чоныг хүнээс илүү ухаантай болгож харагдуулахын тулд ийм хэтрүүлэг хэрэглэсэн юм байх даа зайлуул гэхээс өөр цагаатгах арга ч олдохгүй байгаа юм.
Мань эр ахиад жаахан хадуурсан бол Өвөр Монголын чононууд хүнтэй адил хонь мал алж иддэг ч юм шиг бичих байсан биз ээ. Монголчууд чонын соёо хүрсэн мал амьтны махыг огт иддэггүй. Шүдний хор орсон гэж сэжиглээд ойртдог ч үгүй. Харин энэ зохиолд Билэг өвгөн болон суурь малчид огт тоохгүй чоно хүүлсэн зээрийн мах шарж идээд архи ууж суугаа нь бас л нүүдэлчдийн ахуй амьдралаас тэс хөндлөн санагдаж байгаа юм. За яахав 1967 оны Соёлын хувьсгалын их өлсгөлөнгийн үеэр өвөр монголчууд ёсонд хазгай юм их хийж, чононд бариулсан мал амьтны махыг жишим ч үгүй идэж байсан байж магадгүй гэж бодъё. Гэхдээ л энэ зохиолын үйл явдал цаашаа өрнөх тусам л монгол үндэстний онцлогийг гажуудуулах буруугаар ойлгуулах зүйлс хөврөөд л байна. Цасанд булагдсан зээрийн сэг зэмийг үхэр тэргэнд ачих үед монгол биш яг л хятад хүний нарийн тооцоо гарна. Бэлчээрээ зээрээс харамлах дээр хүртэл жинхэнэ нанхиад санаа гарна. “Адууны шээс өвсийг түлж хордуулдаг” гэх мэтийн өгүүлбэрүүдээс л харахад болно. Тэгж байтал Ар Монголоос хил даван орж ирсэн чонын сүрэг бэлтрэгээ суйлуулснаас болоод Хятадын ардын чөлөөлөх армийн өмч болох цэргийн агт руу нарийн төлөвлөгөөтэй халдан довтолж ихэнх агтыг нь намаг руу шахан бараг бүгдийг нь хүйс тэмтэрч орхиж байгаа тухай нэг хэсэг бас гарна. Хувьсгалт цэргийн агтанд ар Монголын чоно халдана гэдэг бараг л дайн зарласантай ижил үйл явдал болж, хятадууд чоныг бөөнөөр нь хоморголон хядаж, үүр нүхнээс нь бэлтрэгийг нь хайр найргүй суйлж эхлэх бөгөөд үүний үр дүнд Өвөр Монголын их тал чоногүй болох түүх эхэлж байгаа болой. Яг энэ үеэр өөр нэг инээдтэй үйл явдал гарч, туслах малчин хятад залуу Чэнь Жэнь нэгэн чонын бэлтрэг тэжээж эхэлнэ. Гэвч бэлтрэг гурав дөрвөн сартай болмогцоо араатан авираа гарган уурлаж дайран гарыг нь ураад хаячихна. Хятад залуу ч уурлан чонын бэлтрэгний хурц соёонуудыг бахиар суга хуга татаад хаячихаж байгаа юм. Шүдгүй чоно яаж амьдрах билээ дээ. Чухамхүү хятад хүн л чонын бэлтрэг тэжээвэл ийнхүү шүдийг нь сугалж аваад тэжээх байх даа гэж бодохоос өөрийн эрхгүй инээд хүрнэ. Нөгөө чонын бэлтрэг нь шүдээ суга татуулсан шархаа дийлэлгүй цус алдсаар үхэж байгаа юм. Энэ л ганцхан бодит дүрслэл байж магадгүй.
Хятад зохиолч Зянь Рун өөрөө Өвөр Монголын малчин айлд 1967-1978 оны хооронд 11 жил туслах малчнаар амьдарсан гэхэд арай дэндүү амьдралгүй муу зохиол бичсэн хүн гэж хэлэхэд болно. Тэр тусмаа чонын талаар огт мэддэггүй зүгээр л хүнээс сонссон нэмэр хачиртай зүйлээ будаа идэж бичсэн юм шиг санагдана. Энэ мэтээр инээд хүргэсэн энэ номноос харин хятад хүний дотор ухаан байнга цухалздаг гэдгийг дахин дурдая. Хятад оюутан Олонбулагийн тарваганы талаар бодож байхдаа л зурам нь хүртэл нэг жин махтай Ханжоугийн хархны махнаас илүү амттай учир тийш нь зөөвөл их ашиг олно доо гэж хятад ухаанаар тооцоолж байгаа юм. Мөн хөлсний хятад ажилчид Өвөр Монголд барилга барихаар ирэхдээ гол нуурын эрэг дээрх шувууны өндөгнүүдийг юу ч үлдээлгүй түүж идэхийн сацуу галуу, нугас, хун гээд бүх усны шувуудыг алж идээд эцэст нь чоно хүртэл алж идэж байгааг харж болно. Ийнхүү Олонбулагийн тарвага зурам, чоно зээр сураггүй болсны дараа тус нутагт үлийн цагаан оготно үржиж, газар нутаг цөлжиж эцэстээ нүүдлийн мал аж ахуй орших ямар ч нөхцөлгүй болж байгааг харуулснаараа Зян Рун хятад тариачны амьдралын хэв маяг нүүдэлчдийн амьдралын хэв маягтай огтхон ч зохицохгүй болохыг харуулсан байв. Үүнийг нь манайхны зарим нь тариачны соёлыг эсэргүүцэн талын нүүдэлчдийг өмгөөлж хамгаалсан “монгол” сэтгэхүйтэй зохиолч хэмээн буруугаар ойлгож Зян Руныг шүтэн биширч байж ч магадгүй. Гэвч үнэндээ тийм биш. Тэр бол зүгээр л хятад үндэстэний үйлдсэн гэмийг илчилсэн хятад хүн юм. Мөн тэрбээр монголчууд ямар хүчирхэг байсан түүхийг дурдах тоолондоо хятадууд хонь шиг номхон, дайтах чадваргүй сул дорой үндэстэн байсан болохыг яруухнаар өгүүлсэн байлаа. Энэ нь монгол уншигчдын сэтгэлийг их л татсан байх. Гэвч энэ бол Зян Руны монголчуудад хайртайдаа бичсэн зүйл огт биш угаасаа л бодит түүх юм. Үүнийг үгүйсгэх арга ч байхгүй. Зохиолын төгсгөл хэсэг рүү Олонбулагийн талд барилгын цэргийн нэгтгэл нүүж ирэн алдартай үзэмчин адууны нутаг Унаган голын сав тэр аяараа газар тариалангийн бүс нутаг болон хувирч байгаа тухай тун эвгүй дүрслэл бий. Бээжин жийп унасан хятад цэргүүд тэнгэрт вандуйн чинээ харагдах бүргэдийг хүртэл автоматаар буудаж унагаад, Олон булагийн талын чоныг авлаж эхэлснээр амьтад амьд үлдэхийн төлөө тэмцэж, Өвөр Монголоос дүрвэсэн чононууд хилийн дээс гатлан Ар Монгол руу гарч байгаа тухай өгүүлнэ.
Энэхүү ав хоморгын үеэр хятад цэргийн дарга нар чонын мах идэх үү үгүй юу хэмээн хоорондоо ийнхүү ярьж байгаа юм. Жэнь Чэнь “Та нар арай чонын мах идэх гээгүй биз дээ. Малчид чонын махыг гашуун гээд иддэггүй юм шүү дээ” гэхэд жолооч Лю “Шал дэмий үг байна. Нохойн махнаас өөрцгүй байдаг юм. Би нутагтаа хэдэн ч удаа идэж үзэхэд нохойн махнаас илүү амттай санагдсан шүү. Чи энэ чоныг хар. Ямар тарган чоно байна вэ? Чонын махыг нохойны махтай адилхан амталдаг юм. Эхлээд нэг хоног хүйтэн усанд сойж шивтрийг нь сайтар арилгах хэрэгтэй. Тэгээд сармис халуун ногоогоор амтлаад идэхэд мөн ч янзтай шүү. Манай нутагт аль нэг айл чонын мах чанах юм бол тосгоныхон тэр аяараа тэднийд цуглардаг байж билээ. Чонын мах идэх нь цөс сайжруулж хий хуйг хөөдөг гэлцдэг юм” гэж өгүүлж байгаа юм. Мөн Жэнь Чэнь, Зи Юань хэмээх оюутантай хамт чононд бариулж үхсэн унаганы махаар бууз хийж идэж байгаа хэсгийг доор зориуд оруулъя. “…Унаганы махан бууз уур савсуулан гарч ирлээ. Жэнь Чэнь буузыг сэвэх зуураа тэсэлгүй нэгийг авч үмхээд “Ай мөн амттай байна шүү. Үүнээс хойш шархтай унага гарах болгонд гэр лүүгээ зөөж байдаг юм шүү” гэж дуу алдана” Энэ мэтчилэн идэж уух юмтай холбоотой хэсгүүд буюу жинхэнэ хятад тариачны мөн чанарыг харуулсан, ходоодны нь шүүсийг ялгаруулсан хэсэг хуудас болгонд таарна. Мөн хятад оюутнууд юм л бол “Монголын энэ баян тансаг тал нутгаас тариачин бидэнд суралцах юм мөн ч их байна шүү” гэж дуу алдаж байгаа тухай гарна. Олонбулагийн тарвагыг үүр үндсээр нь хядаад дуусгаж байгаа хөлсний хятад ажилчид мөндөл урхидаж бариад сүүлэнд нь бензинд дүрсэн эсгий уяж гал тавиад нүх рүү нь буцаан оруулж дотор нь байсан бүх тарвагыг нь хөөн гаргаж харгис хэрцгий аргаар хядаж байгаа тухай хэсэг ч гарна. Иймэрхүү харгис аллагын тухай зөндөө гарна даа ер нь. “Чонон сүлд” романы төгсгөл үед Олонбулагийн талд чонын сүрэг үзэгдэхээ байсны дараа барилгын цэргийн нэгтгэлээс нутгийн айлуудын нохойг цөөрүүлэх тушаал буулгаж байгаа тухай бичсэн байгаа юм. Зян Рун үүнийг “Түүний цаад санаа нь хэмнэгдсэн махыг аж ахуйнуудад хувиарлан олгох гэсэн хэрэг байлаа” хэмээн тайлбарласан байв. Ийнхүү малчин айлын том биетэй хоточ нохдыг хядаж эхлэх бөгөөд чонотой уралцдаг Арслан нэртэй нохойг гэрээсээ зайдуу явахад нь цэргийн ачааны машинтай хүмүүс давхин ирж буудаад ачаад явчихаж байгаа юм. Өвөр Монголын газар шороог сүйтгэж, дээр нь амьдарч байсан ан амьтан, араатан шувуудыг юу ч үлдээлгүй устгасан хятадууд монгол нохойг устган үгүй хийж байгаа тухай энэ зурвас хэсэг бидэнд асар их юм хэлж байгаа юм шүү.
1998 оны эхээр буюу гучин жилийн өмнө Өвөр Монголын тал нутагт туслах малчнаар ирж байсан хоёр эр гоёмсог хөх өнгийн “Бээжин” жийп хөлөглөн Өвөр Монголын тал нутагт очихоор давхина. Олонбулагийн тал тэр аяараа цөлжиж элс ихтэй болсон байх бөгөөд энд тэндгүй бэлчээр нутгийг хашаалан хорих лагерийн өргөст төмөр утсаар хашаа татсан байхтай таарна. Шавар тагз байшин л их болсноос бус монгол гэрийн бараа ч ховордсон байх ажээ. Хоёр хятад төмөр утсан хашааг тойрч сүлжин явсаар Бат, Галсмаа нар дээр хүрч ирнэ. Талийгаач Билэг өвгөний хүү Бат /Галсмаагийн нөхөр/ ихэд ууртайгаар “Манай эндхийн уугуул иргэд архинд толгойгоо мэдүүлж хамаг малаа зарж, авгай хүүхдээ хөөж явуулчихаад өөрт ноогдсон бэлчээрээ бусдад ганц хоёр түмэн зоосоор түрээслүүлж архи гударч суудаг болсон. Газар тариалангийн бүсээс ирсэн цагаач иргэд л бэлчээрийг нь түрээсэлдэг юм. Тэд 500 хонь бэлчээх газарт 2000-3000 хонь өсгөж газрыг улаан халцгай болтол нь мэрүүлээд цөлжсөн хойно нь түрээсийн гэрээгээ цуцалж, хонь малаа бүгдийг нь зараад хаашаа ч юм бэ алга болдог” гэж ярина. Энэ бол Хятадын цагаач иргэдийн үнэн нүүр царайг харуулсан үг юм. Энэ хэсгийг ч гэсэн монголчууд бид сайтар тунгааж эргэцүүлж унших ёстой. Ерөнхийдөө энэ ном нь чонон сүлд гэсэн сүрлэг нэртэй ч тун даржин зохиол юм. Энэ зохиолд гарч буй чононууд хэчнээн сүр сүлдгүй амьтад болох нь сэтгэлд бууж, нүдэнд хүртэл харагдаж байгаа билээ. Энэ номын зохиолч аргагүй л тариачин хүн гэдэг нь ч харагдана. Романыхаа төгсгөлд зохиолч Зян Рун Хятадын эртний түүх шастирууд дээр түшиглэн монгол, хятад хоёр нэгэн гаралтай ахан дүүс гэсэн гаргалгааг хийхийг зорьсон байв. Монголчуудын өвөг Хүннү нарын эцэг дээдэс нь Цянь Рун нэртэй нүүдэлчин аймаг байсан. Хан үндэстэн болон Цянь Рун аймаг нэгэн цагт нэгдмэл нэгэн үндэстэн байсан гэж Хятадын түүхэнд бичсэн байдаг юм байх. Зохиолч өөртөө Зян Рун нэр өгсөн нь өөрийгөө монголын өвөг аймгийн төлөөлөгч болгож ойлгуулахын тулд зориуд ийм зохиомол нэр сонгож авсан юм байна гэдэг бодол төрүүлж байгаа юм. Энэ талаар зохиолын гол баатар илгээлтийн эзэн Чэнь Жэнь инээмсэглэн “Тийм болохоор л Хятадын эх газар дахь нүүдэлчин үндэстэн болон тариачин үндэстнүүд нэг үндэс гаралтай, тэнгэр эцэгтэй, тал нутаг эхтэй ахан дүүсүүд бөгөөд энэ утгаараа тал нутгийн нүүдэлчид ах нь, харин хятадууд дүү нь болж таарах юм”, “…Хожим сул дорой дүү нь босох тэнхэлгүй болох үед хүчирхэг ах нь дотор газрыг эзлэн сууж төрийг түвшитгэн захирч соёл иргэншлийг нь өөд нь татсаар өрнөдийн иргэшил лугаа уулзуулж өгсөн юм. Ах дүү хоёр үндэстэн ийнхүү өвөрмөц хэлбэрээр…” хэмээн бодож байгаагаар өгүүлсэн нь энэхүү номыг бичсэн гол утга учир юунд оршиж байгааг харуулсан хэрэг биз ээ.
Түүнчлэн тал нутгийн чонын цустай омголон нүүдэлчид үеийн үед Хятадын номхон тариачдын цусыг сэлбэн хүчирхэгжүүлж өгч байсан хэмээн дурдсан нь хачирхалтай. Үүний хажуугаар тариачны үзэл суртлыг номлодог Күнзийн сургаал өнөөдөр хоцрогдож номхон хүлцэнгүй бус харин Монголын тал нутгийн чононууд лугаа хүч түрэмгий, ухаан сийрэг, эрэлхэг зоригтой байвал Хятад улс хөгжин дэвшиж их гүрэн болж чадна хэмээн онцолсон нь нэгийг бодогдуулж байгаа билээ. Талын нүүдэлчдээс олон мянган жилийн турш айж чичрэн дарлуулж, хэдэн мянган км үргэлжилсэн их цагаан хэрэм барьсан хан үндэстэнд нэгийг бодуулах гэсэн далд зорилгыг нь л сайн гэж үнэлдэггүй юм бол энэ ном нь бичлэгийн хувьд залхуутай нуршуу, дүр дүрслэлийн хувьд элэг хөшөөм бүтээл болно. Гэхдээ энэ номыг үл тоож болохгүй. Муу гэж голж бүр болохгүй. Харин хэд дахин уншаад тал нутгийг минь эзэгнэхээр ирж буй хятад цагаач нарын талаар “Илжгэн сүлд” нэртэй зохиол бичих нь зөв юм шиг санагдаж байна. Илжигний нүдээр гэрийн тэжээмэл нохойг чоно хэмээн андуурч харсан хүнд зориулаад ийм ном бичихэд нэг их буруудахгүй. Хятадууд угаасаа илжиг гэдэг амьтанд ухаангүй хайртай шүү дээ.
Д.Бүүвэй
Эх сурвалж: “Элдэв явдал” сонин №2
