Монгол ардын уртын дуу 1

Монгол ардын уртын дууны гайхамшиг нь дахин давтагдашгүй. Монголын өргөн уудам тал нутаг Монгол хүний  хоолойны цар хүрээнд нөлөөлсөн бөгөөд өөрөөр хэлбэл нүүдэлчдийн өдөр тутмын амьдрал дундаас үүссэн аялгуу гэж хэлж болно. Уртын дууны түрлэг нь ард түмний амьдрал дундаас урган гарсан утга агуулгатай байхаас гадна үгийг нь зохиогч, аяыг нь бичигч гэж байдаггүй билээ. Олон зуун жилийг даван туулж өнөөг хүртэл дуулагдсаар ирсэн учраас “уртын дуу” гэж нэрлэгджээ. 2005 онд НҮБ-ын Боловсрол Шинжлэх Ухаан Соёлын Байгууллага (ЮНЕСКО) уртын дууг шилдэг урлагийн өв бүтээл болгон дэмжиж дэлхийн соёлын өвд бүртгэн авчээ. Уртын дуу нь өдгөө сонгодог хэлбэрээ олон хөгжиж дэлхийн хэмжээний урлаг болон хүлээн зөвшөөрөгдсөн гайхамшигт соёлын өв юм. Монгол ардын уртын дууг бэсрэг, суман, айзам гэж хуваадаг бөгөөд баруун нутгийнхан голдуу бэсрэг уртын дууг дуулдаг. Нум сумны уухай, бөхийн уухай, хурдан морины гийнгоо бүгд уртын дууны түрлэг юм. Одоогоор судлаачдын үзэж байгаагаар 6 мянга гаруй уртын дуу байдгаас идэвхтэй дуулагдаж байгаа нь 60 орчим дуу ажээ. Уртын дууны амин сүнс нь амьсгаа авах буюу амьсгааны урлаг юм. Нугалаа, айзам, цохилог, шуранхай зэргийг маш урт амьсгаа, чанга хоолойгоор дуулдаг. Дээд өнгө, дан шуранхай, давхар шуранхай, тавилт гэх мэт хоолойны цар хүрээ, чадал шаардсан дууны том урлаг юм.

Монгол ардын уртын дууны үг нь тэр чигээрээ гүн ухаан байдаг. “Жаа, идэр цовоо саруул сэргэлэн насандаа, Эс сурсан эрдэм номыг, Өтөлж харьсан хойноо, Эргэж сурна гэдэг маш бэрх биш үү дээ. Та мину зээ” хэмээх хэллэг нь хойч залуу үедээ хандсан сургаал агуулжээ.  Уртын дуу нь түүхэн урт хугацаанд хэлбэр агуулгын хувьд төгс боловсорч, үгийн урлаг хөгжмийн урлагийн нэгдмэл цогц болсон байдаг. “Үлэмжийн чанар” дуу нь хүний таван мэдрэхүй болох үзэх, сонсох, харах, хүртэх, үнэрлэхүйгээр бүсгүй хүнийг магтан дуулсан бөгөөд Говийн ноён хутагт Данзанравжаа зохиосныхоо дараа “миний энэ дууг нэг удаа дуулахад 1000 Ногоон дарь эх уншсантай дүйцнэ” гэж айлджээ.  

Урьхан хонгор салхи:  “Урьхан хонгор салхинд нь, Уулын модод ганхдаг билээ, Уяхан гол шиг хүүтэйгээ, Удах тусмаа дасдаг л билээ дээ” хэмээн эхэлдэг. Монгол ардын айзам уртын дууны нэг бөгөөд дууны үг аялгуу нь гайхалтай зохицсон байдаг. Намрын сэвэлзсэн хонгор салхитай өдөр хайртай амраг хүүгээ санан мөрөөдөж гэгэлзсэн уянгын шинжтэй дуу юм. “Харих шувууны хойноос даган битгий хараарай, Хар санаатай хүнд үгээ битгий хэлээрэй” гэх зэргээр байгаль дэлхийн эргэн солигдох жам ёсыг хүмүүний амьдралын учрал хагацалтай холбон ухааруулсан байдаг.

Ар хөвчийн унага: “Ар хөвчийн унага нь, Агсан болоод жороо шүү, Амраг жаахан хүүгийнхээ, Аашинд нь болоод мордлоо доо” хэмээн өгүүлэх бөгөөд суман урт дуу юм. Хайртай амрагаа санан мөрөөсч түүнийхээ бэлэглэсэн мориор амраг ханьдаа яаран довтолгох залуу эрийн сэтгэлээс ундран гарч буй энэ дуу нь XIII зууны үед зохиогдож эдүгээг хүртэл дуулагдаж буй сайн хүлэг, сайхан ханиа магтсан дуу ажээ.

Уяхан замба тивийн наран: “Энэхэн сайхан замбуу тивийн нар, Илхэн бүхий дэлхий дээгүүр, Мөхрөлгүй дэлгэрч түгэн, Мандаж мандсаар байдаг л билүү зээ та мину зээ” хэмээн эхэлдэг монгол ардын тэнэгэр их айзам дуу. Монголын агуу их талд наран хөлбөрөн мандан гарч дээшлэн мандахын гайхамшигт агшинг үзсэн хүн л энэ дууг ухааран мэднэ хэмээн урлаг судлаачид ярих ажээ.

Хэрлэнгийн баръяа: “Хэрлэнгийн баръяа л гэж ахын минь уу нутаг, Хөхрөн хүдэнтсээр харагдана л билүү зээ, Хэрлэн гэгч гол мину хөөрхий, Хэнтий ханаас эхтэй билээ зээ” хэмээн дуулагдах жинхэнэ айзам их урт дуу. Тэртээ XII-XIII  зууны үед зохиогдсон гэдэг бөгөөд Хэрлэн мөрний эх ундарга авдаг Хэнтий хан уул хавиас гаралтай. “Баръяа” гэх нь боргио харгиат их урсгал гэсэн үг ажээ.