Утга зохиол хэмээх дагшин тэнгэрлэг гэр бүлтэй хувь заяагаа үүрд холбосон минь дорнын их яруу найрагч Бэгзийн Явуухулантай салшгүй холбоотой. Хүмүүс бидэн амьдрал хэмээх мөнхийн галын түлээ нь болж ассаар насаа элээдэг. Гэвч галын дөл бүхэн өөр өөр өнгө аяс, утга учиртай.
Хэрэв Сумъяа гэсэн өөрийн өнгө гэрэл гэгээ болж чадсан бол миний гал байхын утгыг, учиртайхан зэрэглэж асаасан Явуу багшийн ач юм. Яруу найрагч Явуухулантай хувь тавилан ивээж тааралдаагүй бол би гэдэг хүн хэн нь үл мэдэгдэх, хэн ч үл мэдэх нэгэн байсаар Их Монголын их элсэн дунд өчүүхэн бие гүрвэлийн жамаар элэх байсан биз ээ.
1978 оны сүүлчээр Явуухулан гуай Завхан аймагт очсон юм. Утга зохиолын нэгдлийн эрхлэгч Самдан багш нэг өдөр утасдаж
-Явуухулан гуай ирсэн, зочид буудалд байгаа. Чи очиж шүлгээ унш гэлээ. Би харандаагаар бичсэн хоёр шүлэг аваад очив. Өтгөн хөмсөг, өндөрдүү хамартай, өргөн шанаатай, давхраатай хөнхөрдүү том нүдтэй, бодлогоширонгуй мэлмэрээ харцтай, хотынх
гэхэд хүрэн улаандуу царайтай, туранхай янхигар хүн байлаа. Шүлэг сонсоод миний шүлгийн тухай юу ч хэлсэнгүй. Харин уран бүтээлч хүн чинь бүтээлдээ үр хүүхэд шигээ л хайртай байдаг юм шүү дээ. Чи өөрөө арван хурууны бичээч хүн, гараар, тэр тусмаа харандаагаар бичсэн энэ шүлгээ машиндаад харвал арай өөр харагдана даа гэж билээ. Тэгээд надад хэлэв. Шүлэг, хүнд бичсэн захиа, тэмдэглэлийн дэвтэр байвал аваад ир. Хэзээ авчрах вэ? гэв.
Өөдөөс нь би өнөөдөр надад зав байхгүй. Маргааш өдрийн ундны цагаар авчиръя гэлээ. Миний завгүй гэж юу байхав. Үеийн охидтой нийлж бүжгэнд орно, эсвэл кино л үзнэ шүү дээ. Маргааш нь өдрийн завсарлагаар тэмдэглэлийн дэвтэр гээд жаал жуул юмаа бариад очлоо. Явуухулан гуай өрөөндөө хоол захиалж авчруулан, бид хоёр өөд өөдөөсөө харж суучихаад хооллоо. Тэр үед надад ичнэ, эмээнэ гэдэг ойлголт байхгүй байсан юм уу, өмнөөс нь харж суучихаад будаан хачиртай гуляш сэрээдэж, бас хажуугаар нь ярьж, дажгүй л цайлж байсан юм даг. Миний дэвтрийн хуудсыг эргүүлж, энд тэнд нь хааяа улаан балаар шувуухай тавьж байх. Тэгээд ам нээж
-Шүлэг зохиол бичихэд боловсрол чухал шүү. Усанд ундарга байдаг шиг, оюун ухааны ундарга гэж чухал зүйл байдаг. Чи сургуульд орох тухай боддог уу? гэлээ.
-Бодолгүй яахав гэж би шуудхан л хариулав.
-Чиний тухайд бол хэл уран зохиолын ангид элсэх хэрэгтэй л дээ гэхэд би өөдөөс нь
-Хэл уран зохиолын ангид бол би орж чадахгүй гэв.
-Яагаад? гэж байна.
-Аймагт цөөхөн, бараг нэг хуваарь ирдэг. Хамгийн өндөр оноо авсан нь ордог. Би монгол хэлний шалгалтанд тийм оноо авч чадахгүй. Дунд сургуульд математик, физикийн хичээл илүү сонирхон үзэж байсных инженер юм уу, эдийн засгийн ангид бол дөнгөж магадгүй гэлээ.
-Зориод зүтгэвэл уул нь болно л доо гэсэнсэн. Бид хоёр сургууль ном, ийм тийм юм ярьж сууснаа би гэнэт өөрөө ч бараг мэдэлгүй
-Та яасан хачин ярьдаг хүн бэ? гэчихлээ. Явуухулан гуай гайхазнаснаа
-Яаж байна? гэв.
-Би таныг уран цэцэн үг урсгасан, хэлэмгий зэлэмгий хүн байх юм гэж бодсон чинь огт үгүй юм. Нэг үг хэлээд таг болчих юм. Байж байж удсанаа дараагийнхаа үгийг хэлэх юм гэв. Явуухулан гуай мөн агшин азнаснаа
-Зөвлөлтийн нэг нэрт яруу найрагч байдаг юм. Тэрээр ээрүү мөртлөө шүлгээ уншихдаа гайхалтай сайхан уран уншдаг юм гэж билээ. Ингээд тэдний өрөөнөөс би монгол хэл, уран зохиолын ангид шалгалт өгөөд ялж чадах сэтгэлийн зоригтой, өөртөө бичих тэмдэглэлийн дэвтрийн гэгэлгэн шад мөрөөс өргөн олны шагшин шаагин тосох шүлэг хэмээх их мөрөн рүү урсах их учир зорилго өвөртлөөд гарсан юм.
Орой нь аймгийн утга зохиолын нэгдлийнхэнтэй Явуухулан гуай уулзаж, бидний шүлгийг сонсож ярилцсан. Түүн дээр үгийг зөв сонгон байрыг нь олж чадвал үг бүхэн өөрийн гэсэн хөг аялгуу хөгжимтэй, шүлэг бичнэ гэдэг нь үгийн уран нэхээс юм шүү дээ гээд өөрийнхөө өмсч явсан бүдүүн нэхээстэй дөрвөлжин хээтэй хүрэн пиджакаар зүйрлүүлэн ярьж байсансан.
Хожим нь хэдэн жилийн дараа сонсвол Явуухулан гуай аймгийн намын хороо, захиргааны удирдлагатай уулзаж намайг хэл уран зохиолын ангид шалгалт өгүүлэх тухай яриад явснаар барахгүй, Намын Төв Хорооны нарийн бичгийн дарга нарын зөвлөлгөөн дээр Монголын зохиолчдын эвлэлийн 50 жилийн ой угтаж утга зохиолыг хөгжүүлэх тухай авч хэлэлцэхэд Явуухулан гуай элсэлтийн шалгалт гэдэг нэрийн дор авъяастай олон залуучууд хүссэн анги, сургуульдаа сурч чадахгүй байгаа тухай өгүүлээд тухайлбал Завхан аймагт Сумъяа гэж бүсгүй байна гэж танилцуулахад нь Ю.Цэдэнбал дарга утга зохиолыг хөгжүүлэх тухай ярихад манай ирээдүй залуучуудын тухай эн тэргүүнд анхаарах ёстой. Сумъяагаа тэр сургуульд нь оруулал даа гэж хэлсэн байдаг.
Явуухулан гуай явахдаа намайг хэл уран зохиолын ангид шалгалт өгүүлэх тухай аймгийн дарга нартай ярьсан гэж хэлсэн учир би бэлтгэж эхлэв. Гэтэл хавар нь элсэлтийн шалгалт өгөх болсон чинь Сайд нарын Зөвлөлийн дэргэдэх курст захиргааны зардлаар суралцсан, конкурс өгөх хугацаа нь болоогүй гэх шиг шалтаглаад шалгалтанд орохыг зөвшөөрдөггүй. Тэгээд хөдөөний би гайхаж цөхөөд, одоо бодоход хаанаас яаж олсон юм бол, Монголын зохиолчдын хорооны утсыг олж утасдлаа. Тэгэхэд Д.Цэдэв дарга утсаа авсан юм. Би Цэдэв даргыг танихгүй, зохиолчдын дарга гэж мэдэхгүй. Гэлээ ч би –Завханаас Сумъяа гэдэг хүн ярьж байна аа. Та Явуухулан гуайг дуудаж яриулахгүй юу гэсэн юм. Цэдэв дарга дуудаж яриуллаа. Тэгээд Цэдэв даргын гарын үсэгтэй цахилгааныг аймгийн намын хороо, шалгалтын комисст явуулж, би МУИС-ын монгол хэл уран зохиолын ангид элсэлтийн шалгалт өгсөн юм.
Одоо бодоход тэр өдөр Цэдэв дарга утсаа аваагүй бол, хөдөөний тэр нэг охины үгээр Явуухулан гуайг дуудаж яриулаагүй бол, даргын гарын үсэгтэй цахилгаан очоогүй бол, сургуульд би орох байсан уу, утга зохиолын ертөнцөд байх байсан уу. Яруу найрагч болно гэж Явуухулан гуай Намын төв хороон дээр танилцуулж, даргын гарын үсэгтэй цахилгаан явуулж, Ю.Цэдэнбал дарга “Тэр Сумъяагаа тэр сургуульд нь оруулал даа” гэж хэлж, Монголын утга зохиолын залгамж хойч үеийн тухай ажил хэрэг хэлэлцэж, ажлаа л хийцгээж байсан ч энэ бол хүний мөс чанарын хэрэг юм гэж би одоо боддог юм. Тэр хүмүүс үүрэгт ажлаа хийж байгаа боловч цаана нь эгэл жирийн над шиг хичнээн хүний амьдрал хувь заяаг эрс эргүүлж, тэнгэрлэг хувийг өгсөн юм билээ. Энэ бол хүнлэг сэтгэлийн үр гэж одоо боддог.
Намар нь Их сургуулийн монгол хэл, уран зохиолын ангид ирээд Явуухулан гуайтай уулзах гэтэл байдаггүй, амралтаа аваад зуслангийнхаа байшинг барьж байгаа гэнэ. Нэлээд хугацаа өнгөрсний дараа зохиолчдын хороон дээр очиж уулзав. Тэгээд зохиолчдын хороогоор хэд очив. Тэгтэл нэг удаа Явуухулан гуай зохиолчдын хороогоор битгий ирж бай. Танай байгаа айл, манайх хоёр ойрхон юм байна. Манай гэрээр ирж бай гэлээ. Ингээд тэдний гэрээр очдог болов. Адъяа эгч уриалгахан сайхан зантай. Явуухулан гуай инээмсэглэж, бид хоёулхнаа мөртлөө хоёр тогоотой гээд бариултай нарийхан гозгор цагаан саахуунд кофегоо өөрөө буцалгаж, Адяъа эгч сүүтэй цайгаа чанарж, бид цайлах зуур Явуухулан гуай алив шүлэг чинь шаардахын оронд миний авчирсан шүлгийг үзэнгээ ном үз, ном үз гэнэ. Тэгээд ямар ямар хичээл орж байна? гээд бүр сурлагын дэвтэр хүртэл үзнэ. Бас манай Чимэд, Гайтав гэж их ярина. Ер нь л голдуу амьдрал гэж юу болох, хүн юунд алддаг, онодог тухай ярьдаг байсан байх юм. Тэднийх Их дэлгүүрийн урд талын арктай байшингийн дөрвөн давхарт гурван өрөөнд тохилогхон сууна. Үргэлж цав цагаан цамц өмсдөг шигээ гэр нь ч цэмцгэр. Хааяа гадаад яваад ирэхдээ надад гоё үзэг, тэмдэглэлийн дэвтэр юм уу зүүлт өгнө. Тэр нь цаанаа л чамин. Нэг удаа хаашаа билээ яваад ирэхдээ гэртээ сонин хийцтэй заазуур авчирсан юм даг. Ер нь өөрөө чамин содон юм хэрэглэж хэвшсэн зан төрх нь хар багаасаа бараа сүрий нь харж өссөн мөнх цаст Отгонтэнгэр шигээ ихэмсэг бардам тансаг ажгуу. Явуу гэх нэр нь ч яруу найраг гэх шиг, ер нь Явуу багш өөрөө яруу найраг шиг хүн санагддагсан.
Энэ шүлэг чинь ингэсэн байна, тэгж бич, ингэж бод гэж шүлгийн жор шууд хэлэхээсээ илүү амьдрал, түүн дотроо яруу найрагчийн амьдралыг олон үггүйгээр нүдээр үзүүлж, мэдрүүлж байсан нь бидэн шиг залуучуудад хүний дайтай ажиллаж, амьдарч байж хүний дайтай бүтээл хийж болдогийн үлгэр болж төлөвшүүлсэн байх аа. Энд тэнд хэвлэгдсэн Явуухулан гуайн тухай дурсамжийн ихэнх нь архитай холбоотой байдаг. Миний тухайд чин үнэн нь Явуухулан гуайтай нэг хундага тулгаж байсангүй. Тэр бүү хэл архинаас хол яв, архи хүнийг бүү хэл, амьдралыг уудаг. Архинаас олон сайхан хүн амьдралаа үрсэн гэж хэлдэг байсан нь тодхон байна. Харин надад би чиний төлөө ингэж тэгж явсан гэж огт хэлж байгаагүй юм шүү. Энэ гайхалтай түүхийг хожим нь бусад олон зохиолчдын амнаас сонссон юм.
Миний авга Бямбажав эгч ёс журам чанд учраас орой үдэш хэсэх хийгээд охид найзуудтай хэлхэлдэн айл хунараар ороход нилээд хариг чанга. Би дотроо өөрийгөө яруу найрагч гэж тоогоод, эрх чөлөө олж авах санаатай нэг удаа Явуухулан гуайд хэллээ. Кино концерт үзэж, хүн хартай танилцмаар байх юм. Манай эгч гадагш гаргах дургүй гэтэл харин өөдөөс
-Маш сайн байна гэж хэлээд ам таглаж билээ.
Ном үз, ном үзэж шавдуулах мөртлөө харин номоо хэвлүүлэхэд яарахын хэрэггүй гэж хэлдэг байсан юм шүү. Үзэж уншиж, сонсож боловсорсныхоо хэмжээ, амьдрал дунд амьдарч байгаагийнхаа хэрээр, олны дундах байр суурийнхаа цараар хүн амьдралыг харж, ертөнцийг таньдаг. Яруу найрагчийн ертөнцийг харах хараа ямар байнав, шүлэг нь тийм цараатай байдаг гэж хэлнэ. Олон л сайхан үг надад хэлсэн байжээ. Онгорхой шүүр шанага шиг би цөөнийг авч үлдэж дээ.
Нэг удаа зохиолчид цэрэг-эх орны сэдэвт өдөрлөгт оролцлоо. Бид цэргийн анги танхимаар орж, цэргүүдтэй цуг хооллож, цэргийн дээдийн сургалтын талбай дээр тэдний сургуулилтыг үзэж, дараа нь зохиолчид буудлагаар цэц үзэв. Буун дээр хуруу огт тавьж байгаагүй би яасан юм гайгүй буудаж онц буудагч тэмдгээр шагнуулах юм болов. Анч мэргэн удамтайгаараа Явуу шавьдаа тэмдэг гардуулна байхаа гэхэд Явуухулан гуай инээснээ залуу зохиолчдын зөвлөлийн эрхлэгч Давааням өөрөө гардуулна гэж билээ.
Тухайн үед их яруу найрагчийн дэргэд суугаад ярьж хөөрч байна гэж санадаггүй байжээ. Заримдаа намайг очиход турчихаа юу даа, бие чинь зүгээр биз? гэнэ. Би ээж аавынхаа тухай ярина. Аав минь өөд болоод удаагүй байсан болохоор бас хааяа нулимс унагана. Явуухулан гуай аав шиг минь санагдана. Тийм болоод тэр үү миний л бодоход голыг нь олоод хэлчихдэг цөөн үгтэй, адгаад байдаггүй хүлээцтэй, босон суугаад байхгүй төв төвшин хүн байсан. Алив уран бүтээлч хүн гэдэг өрөөлийн зовлоор бусдын өмнөөс зовж байдаг учраас зөөлөн дөлгөөн хүний зүрх нь үргэлж шаналж, шатаж явдаг юм байна гэж хожим би бодох болсон юм. Тэгээд эргээд нэг харахнээ нь би чинь эмэгтэй хүн, эзэгтэй хүн байхаасаа илүү монголын уран зохиол тэр тусмаа шүлэг яруу найргаас ухрах урвах эрхгүй, монголын утга зохиолд дорнын их яруу найрагч тэр агуу хүний итгэлийг дааж авч явах үүрэг хувь тавилантайгаа ухаарсан юм.
Д.Сумъяа
