Ерөнхийдөө дэлхийн 80 гаруй оронд бидний ахан дvvс, садан төрлvvд аж төрж, хөдөлмөрлөж, сурч байдаг гэнэ. Дахиад ч гадаад гарч, "юм vзэж нvд тайлах” хvсэлтэй 100 000 орчим монгол бий болов уу. Vvнд аав ээж, төрөл төрөгсөддөө ад vзэгдэх тал руугаа орчихсон "ажилгvй” хэсэг нөхдvvд эсвэл гадаадад боловсрол мэдлэгээ дээшлvvлэхийг чинхvv зорилгоо гэж тооцсон залуучууд мөн "ажлын байргvй” дээд боловсрол эзэмшсэн "будилуучууд” зэрэг 16-35 насныхан зонхилсон залуус vvний гол массыг бvрдvvлнэ. Ерөнхийдөө монголын улс төр, эдийн засаг, нийгмийн нөхцөл тухайлбал, гадагшаа тэмvvлэх хvмvvсийн хvсэл сонирхол, боломж, Монгол дахь ажлын байрны хангамж, боловсролын системийн чанар, гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалт, бизнес эрхлэх бололцоо, байгаль орчны нөхцөл байдал зэргийг одоогийнхоос дордохгvй гэж тооцвол гадаадад урт хугацаагаар оршин сууж, ажиллаж хөдөлмөрлөх Монгол иргэдийн тоо нийт хvн амын 10 хувиас хэтрэхгvй биз ээ. Харин албан ёсоор цагаачлах эрх авч одогсдын хувьд хэд дахин бага тоо гарна. Хилийн чанад дахь иргэдээ эх орондоо эргэн ирvvлэх тухай асуудал төр засаг төдийгvй жирийн хувь хvмvvсийн хувьд ч сэтгэл зовж, анхаарал хандуулах нь Монголын онцлог. Vнэхээр ч хvvгээ харуулдах эх шиг гадаад дахь монголчуудаа хэзээ эргэн ирэх бол хэмээн эх орон, төрөл садан, найз нөхөд нь хvлээн суудаг. Харин хvний газар амьдарч буй монголчууд нь санаж бодож явдаг юм бол? Дараах байдлаар тэднийг ангилж болох санагдана.
• Гарцаагvй буцагсад – тодорхой хугацаанд суралцаж боловсроод иргэж Монгол руу зайлшгvй харих бодолтой нэг хэсэг. Нөхцөл байдлаас шалтгаалан дасан зохицох, амьдрахад хэцvv болон гадаадын иргэдэд хатуу бодлого баримтладаг Япон, БНСУ, ОХУ, Сингапур, Энэтхэг, Турк, Малайз, БНХАУ зэрэг гол төлөв Евроазийн орнууд дахь монголчууд багтана. Сайшаалтай нь нөхцөл байдлаас болон хувийн итгэл vнэмшлээр буюу гэр бvл, ээж аав элгэн садан нь Монголд байдаг, эх орондоо буцах чинхvv хvсэлтэй монголчууд бусад ангиллуудтай харьцуулахад илт олон гэж vзэж болно.
• Эргэлзэгчид – ажиллаж сурахаар гарсан боловч тухайн улс орондоо дасаж, төрөлх эх орноосоо нилээн төсөөрсөн иргэд орно. Амьдрахад тааламжтай, хvний эрхийг дээдэлдэг, ажиллаж хөдөлмөрлөөд байвал өөрийгөө болгоод байх боломжтой, гол төлөв баруун европ, АНУ, Австрали, Япон зэрэг улс оронд оршин суугчид vvнд хамаарна. Яг одоо "гэртээ” харъя гэхээр нэг л болж өгдөггvй, тэндээ ажиллаж амьдраад байвал болохгvй ч юм бас байхгvй мэт тэдэнд санагддаг. Тэдний тоо бага бус, бvр их ч бус юм. Эргэлзэгчдийн хувьд оршин суугаа улсын визийн нөхцөлөөс шалтгаалан эргээд буцахгvй болчих вий гэсэн айдаст автах нь олонтаа.
• Хоёр нутагтнууд – эх орондоо болон оршин суугаа улсдаа хөлөө олсон амьдралтай, ирж очоод байх замын зардалд тvvртдэггvй өндөр хөгжилтэй орнуудад амьдрагчид эсвэл ойр зуурын наймаа арилжаа, ажил хэрэг эрхэлж хэдэн цаас олж болгоод байдаг ОХУ, БНХАУ, Казахстан улсаас ирж очигсдыг vvнд тооцож болно.
• Сайн цагийг хvлээгчид – Эх орноосоо гараад багагvй хугацаа өнгөрсөн, оршин суугаа улсдаа учраа олж бvр амьдрал нь тогтчихсон монголчууд. Vvнд 90-ээд оны эхээр визийн нөхцөл хатуураагvй байхад амжиж барууны орнууд руу гарсан мэдрэмтгий, нилээн иргэншсэн иргэд багтана. Гэвч тэдэнд эх орон луугаа буцах нэг л халгаатай, зутруу санагддаг. Төрөл төрөгсөд, найз нөхөд нь хөндийрч холдсон буюу ихэд ховордсон байх нь ердийн vзэгдэл. Тэд монгол орныг хөгжиж, байгаа орондоо шигээ амьдрах нөхцөл бvрдсэн тэр vед буцна хэмээн итгэдэг. Монгол улс хоёрдмол харъяаллыг зөвшөөрсөн хууль батлагдвал эдний хувьд их л чухал хэрэгт тооцогдоно.
• Их зантнууд – шинэ зууны эхээр гол төлөв сурахаар гарч чамгvй сайн боловсрол эзэмшин, улмаар монголчууд тэр бvр хvрч байгаагvй ажил алба, цалингийн амт мэдэрчихсэн хvмvvс орно. Өөрсдийгөө эх орныхоо нэрийг өндөрт өргөж яваа бөгөөд Монголд тийнхvv нарийн мэргэжлээр ажиллах ямарч боломж бvрдээгvй хэмээн шогшроод, яг адил нөхцөлтэй алба ажил, цалин өгвөл Монгол руу харьж болох юм хэмээх болзлоор өөрийгөө зөвтгөгчид vvнд багтана. Бид Монголд хэрэгтэй болохоос, Монгол надад чухал биш хэмээх нь "өөрийн чадлаар олсон боловсролтой”, гадаадад ажиллагч "шинэ монгол”-ын хэвшмэл төрх юм даа. Гэхдээ тэд тооны хувьд нэг их олон биш ээ.
• Гэрээ мартагсад – гадагшаа гарах нь сайн амьдралын vндэс гэж тооцоод аль боломжоороо, яаж ийж байгаад гадагш гарсан тул буцах тухай бодох бvv хэл ярихыг ч хvсдэггvй иргэд орно. Эсвэл өөрийгөө яаж ийгээд болгоод хөл гараа олох гэж зvдрэх хооронд цаг хугацаа холдон одож, улмаар одоо ч буцах өнгөрлөө хэмээн тооцогчид vvнд багтана. Тvvнийг явуулахад дэмжсэн төрөл төрөгсөд, ээж аавынх нь сайхан амьдарч байвал яасан ч яахав гэсэн хандлага тvvнд нөлөөлдөг. Гэхдээ хэзээ нэг цагт "мундаг” болчихоод эх орондоо нэр төртэй очно доо хэмээх бодол хааяа сэтгэлийг нь баясгана. Vнэхээр амьдрал хийгээд нийгмийн хуулиар ийм хvмvvс улам бvр уусан холдож, эх орноосоо харилцаа тасрах нь олонтаа.
• Аргагvйчvvд – тэд монгол хvн Монголдоо сайн байсан бол би юу гэж явах вэ хэмээн гаслагчид, болдогсон бол яг одоо ингээд харихсан гэх бодол тээгчид vvнд багтана. Хэдэн бор юм олж Монголд vлдэгсдээ тэжээх зорилготой гадныг зоригсод ба амьдралын эрх ярьж гадны иргэдтэй гэр бvл бологсод ийнхvv шаналах нь бий. Ингэж амьдарч буй иргэд Турк, БНСУ, зvvн Европын оронд ихээр ажиллаж амьдардаг байна.
• Нvvр буруулагчид – нэг бол харь хөгшин хvмvvстэй гэр бvл болсон залуу охид эс бол бие vнэлэгчид мөн Монголд очвол эрvvгийн хэрэгт татагдах магадлалтай монголчууд vvнд багтана. Тэд эх орон нэгтнvvд нь хvлээж авахгvй буюу тааламжгvй хандана хэмээн ойлгож, оршин суугаа улсад нь монгол иргэн тааралдвал биеэ барьж цэрвэн, өөрийгөө монгол гэдгээ аль болох мэдэгдvvлэхгvйг хvсдэг. Тэд хөгшин Европ, өмнөд Ази, ОХУ, БНХАУ зэрэг улсад оршин суух нь тvгээмэл бөгөөд харамсалтай нь тэдний тоо тийм ч бага бус хэмээн сонсогддог юм. Мөн гадаадад бага бус хугацаагаар оршин сууж, "юм vзэж нvд тайлаад”, хугацааны дунд vед эх орондоо нэг хоёр удаа ирсэн боловч, тvvнд юу ч таалагдаагvй тул эргэн тэр чигтээ гарагсдыг энэхvv ангилалд оруулж болно.
Ингэхэд монголчууд эх орондоо харих уу? Үүнд гурван янзын хариулт байж болно.
Хариулт нэг. Тэд харина. Учир нь бид хvн ам зvйн тэлэлтээр улс төрийн бодлогоо явуулдаг Хятад, Энэтхэг биш. Бас тэжээж дийлэхгvй хэдэн арван сая хvн амтай Индонез, Бангладеш, Пакистан шиг явахгvй гэсэн ч хөөж гаргаад, vлдсэн хэд нь баярлах суудаг том vндэстэн биш. Гэхдээ гадаадаас гуйвуулсан хэдэн цаасаар нь амьдралаа залгадаг яахаа алдсан Африк, Дундад Азийн ядуу, зvдэрсэн тvмэн бvр ч биш. Бид бол их гvрнvvдээр хvрээлэгдсэн том газар нутаг, хэт цөөн хvн амтай аль улсын адил олшрох хvсэл "ген”-д нь суусан, олуулаа байхыг эрхэмд тооцсон сэтгэл зvйн дархлаатай ард тvмэн. Монголд хvн илvvддэггvй. Бид /тэд/ харина. Биечлэн эх орноо хөгжvvлнэ. /өөдрөгөөр тооцоход хилийн чанад дахь монголчуудын 50-60 хувь нь ийнхvv хариулна/.
Хариулт хоёр. Бид бардам, эх оронч хvмvvс. Ядарсан, жаргасан ч эсгий бор гэр, давстай сvvтэй цайгаа санаж бэтгэрдэг монголчууд. Гэхдээ "Эх орон дуудаж байна” гэсэн сvржин уриа лоозонд автаж, ухасхийн буцдаг уулгамч бодлогогvй нэгэн биш. Эцэг эхийн нэрийг сайнаар дуудуулдаггvй юмаа гэхэд муугаар хэлvvлэхгvйг эрмэлздэг, хvний зэрэгтэй яваа гэдгийг бусдад харуулдаггvй юмаа гэхэд дотроо итгэхийг хvсэгч амьдралын хуулинд захирагдсан эгэл жирийн хvмvvс. Тэгээд ч даяаршсан өнөөгийн нийгэм эх оронтойгоо байнгын харилцаж холбогдоод, ядрахад нь чадлынхаа хэрээр туслаад, хөгжихөд нь хамтарч дэмнээд явах өргөн бололцоо нээгдсэн vе. Гагцхvv төрийн оновчтой бодлого, ухаалаг зохицуулалтаар маньтайгаа эвтэйхэн хоршиход л орон зай vл хамааран бид хамтдаа ихийг хийж бvтээнэ Бие маань харьд ч, сэтгэл зvрх, оюун ухаан, "олсон хэд” маань эх орондоо… /Дунджаар тооцоход хилийн чанад дахь монголчуудын 30 орчим хувь ингэж хариулна/.
Хариулт гурав. Уучлаарай. "Аз жаргал хаана, тэнд эх орон бий”. Хариулт хангалттай юу? -Ээж чинь хvлээдэггvй юм уу? Тэр ямар хамаатай юм. /Ингэж хариулагчид хилийн чанад дахь Монголчуудын 10 орчим хувийг эзлэнэ/.
Улс төр судлаач Д.Мягмарсvрэн, ulstur.blogspot.com
