ОРШИЛ
Yvрийн туяа гэдэг тvvхэн роман анх vvсгэн бичихдээ, улсын сайн малчин Ширчин гэгчийн туулж єнгєрvvлсэн явдлы нь сонинд бичихийн улмаас, сонины товч мэдээнээ цухас гаргасан зvйлд тэр зоригт євгєний насан туршийн сонин явдлыг яахин багтааж болох ажээ. Чингээд, сэтгэлэг адил Зєвлєлтийн хєхдєєс зоригжуулсанд урмас орж, vvрийн туяаг бичин гvйцэх vес, надад нэгэн санаа тєрсєн нь :
Манж дайчин улс, олноо єргєгдсєний Монгол улс, Монгол ард улс ын энэ гурван тєрийн нvvр vзсэн євгєдийн хорьдугаар зууны эхэн хагасыг бараг шувтартал vзэж єнгєрvvлсэн явдлы нь дvрслэн vзvvлсэн. Yvрийн туяанаас цаашлаж, тvvх юvгээн бvтээгч ард тvмнийхээ vе vеийн байдлаас нэг нэг роман бичиж, эртнээс Yvрийн туяа хvртэл vргэлжилсэн нэгэн цуврал роман бичиж vзвэл зvгээр юмсан гэж бодогдлоо. Зєвлєлтийн алдарт эрдэмтэн, академич, профессор багш нар минь , монгол хэл бичгийн шинжлэлд насаа зориулан оролдох хvн , дан ганц монгол хэл бичгээр хязгаарлавал, учир дутагдалтай болно. Зорин эрхэлсэн хэл бичгийн шинжлэлд гvйцэд гvнзгий оролдох гэвэл , хэл бичигтэй салшгvй холбоотой бєгєєд харилцан шvтэн барилдсан шинжлэлийн зvйлийг уйгагvй оролдож, аман зохиолын зvй, угсаатны зvй, эртний судлал, тvvх зэрэг зvйлийг судлалцах хэрэгтэй. Чингэвээс, сая учир бvрдээд, хэл бичгийн судлалд нэмэр оруулж болохын дээр , бас уг судалсан зvйлээс єєр тєрлийн юм бичихэд хэрэглэх зvйл бvрдэнэ гэж чин сэтгэлээс сурган соёсон нь , надад одоо л их тус болж, миний зохиолч сэтэртэй болсон нь ч мєн тvvнээс vндэслэсэн билээ. Чингээд, єдгєє vсэн буурал болж, насны наран хэлбийж буй vес, эрдэмтэн багш нарыг шvтэн олсон хэлний шинжлэл, аман зохиол, угсаатны зvйн талаар гучин илvv жил оролдон цуглуулсан зvйлээ бие баахан танагтай байгаа дээр боловсруулан, амжиж авдаг бол, дуусган бичихийг мэрийхийн хажуугаар , тэдгээр цуглуулсан зvйлээс уран зохиолын зvйлд хэрэг болох юм єдий тєдий гарахыг тэвчин vл тvвдэх тул, цуврал роман бичих гэсэн санаагаа амжихын хирээр оролдож vзье хэмээн, хєндий цээжинд ургасан vзэгдлээ цааснаа буулгахдаа мєхєс биеийн алжаахыг хатуужин бичиж, хэдэн эхт юм vvсгэснээс, эхнээс нь дэс дараагаар нухаж vзье хэмээн , балар эртний чулуун зэвсгийн vеэс сэдэвлэсэн энэ Заан Залуудай гэдгийг урьдаар дуусгахаар зорилоо. Чулуун зэвсгийн vеийн манай дээдэс, єндєр євгєс, байгалийн тvмэн эрхшээлийн дунд чадал мєхєс, мэдлэггvйхэн, зэвсэг хэрэглэл нэн ядуу асан авч, харш зовлонгоос ангижирч, жаргалтай сайхан амьдрахын хvсэл мєрєєдєл байсан учир, орчин тойрны байгалийн аугаа хvчин vзэгдлийн vнэн учрыг мэдэхгvй боловч, хєдєлмєрийн хvчээр мичнээс хvн болж, бидний олоогийн vед зvглэсэн анхны мєр гаргасан тэр vеийг лvрслэн vзvvлэхэд надад сонин санагдсан билээ. Эртний чулуун зэвсгийн vеийн хvний эдийн боловсролыг эртний судлалч нар нээн vзvvлж, аман зохиол, угсаатны зvйч хvмvvс, олон угсаатны утга соёлын зvйлийг харшуулан гаргаж, дэлхийн олон улсын дунд бусдын адил шатны хєгжилд хvрч завдаагvй аймаг угсаатны соёл боловсролын зvйлийг судалсан нь , чулуун зэвсгийн vеийн хvний эдийн боловсрол, утга соёлын хир хэмжээ тодорхой болсон vvнд , тэдгээр зvйлийг баримжаалан , монгол аман зохиол, угсаатны зvйн сэдвээс бас хэрэглэж найруулан бичсэн vvнээ, зохиолчын хувьд надад санаа байвч, чадал хvрэлцээгvй зvйл байж болох юм. Тийм зvйлд уучлахыг єчмvv.
Балар эртний тvмэн харанхуйн vед бас буман мэдэхгvйн дунд оршиж байсан балрын хvмvvс, тэр мєртєє мєн ч хатан зоригтой тэмтэрч тэмтэрсээр одоогийн хєгжлийн зvг чадан ядан, унан дусан зvтгэж явсны нь уран саналгын vvднээс дvрслэн vзvvлж, тэр балар эртний хvмvvсийн дунд Европ зvгийн германы Неандерталын хєндийн балрын хvн, Дундад улсын Бээжингийн хvн гэж хvн судлалтан эрдэмтэн мєн эртний судлалтан эрдэмтэнд алдаршсан Ази, Европын хvний зэрэгцээгээр, мєн тэр хавилцаа vед нь манай энэ тунгалаг урсгалт Туул голын хавьд ч бидний єндєр євгє, чулуун зэвсгээ барин , аж тєрж, амь зууж явсны баримтыг Зєвлєлтийн эртний судлалч эрдэмтэн олж, Зайсан толгойн зvvн урд хормойд нь хvртэл чулуун зэвсгийн хvний орогнож байсан газар, чулуугаар vйлдвэрлэж байсан зэвсгий нь олсон тул, би германы Неандертал ч оролгvй, Бээжингийн балрын хvний орогносон газар чхvрч очилгvй, хаяанд маань тvмэн жилийн тэртээ оршиж байгсдын байдлаас дvрсэлж, vзье гэж зорин бодоод, сурах бичигтээ члуун зэвсгийн хvн гэж vздэг манай сургуулийн багацуулд ч энэ зvйл сонин байж юуны магад гэж бодож бичсэн хэрэг.
Уншигч нєхєд, та бvхнээ ийнхvv зориулан бичсэн vvнийг юун гэж болгоосон сэтгэгдлээ надад харамгvй, шуудангийн 119 дvгээр хайрцагт бичиж, цаашдаа vvний хойд дахь цуврал болох vйлд минь тусална уу. Yvний тул, эл оршлын хэдэн vг бичин нуржлаа.
Улаанбаатар, харагчин туулай жилийн
хаврын тэргvvн сарын сайн єдрєє .
Эргийн бургасанд суун чагнаваас
Yелзэн урсах Туул голын ус нь
Эртний домог шивнэн ярих мэт
Yймцэх сэтгэлээ тогтоон,
Наран гэрэлд нvдэн аниваас,
Балар vеийн vзэгдэл ургаад
Надаар хэлмэрч хийж, тvvхээ
Багацуулд уламжлах гэсэн мэт …
Єгvvлэх нь : Тэр аюултай том амьтан, гэв гэнэт, цов цочмог шугуйн єтгєн бургасан дотроос аягvй муухай урхиран гарч, галзуу мэт дайран оржээ. Тvргэн урсгалт, тунгалаг уст голын уудам нуга, дээр мангир тvvж байсан эмэгтэйчvvд, хvvхэд багачууд сочин эмээж, сандран бархиралдаад, хойд уулын энгэрт, єндєр сайхан дэнж дээр харагдаж байгаа єрх гэрийн зvг улаа бутран гvйлдтэл, хамар дээрээ урт богино хоёр эвэрт, бараан шар урт vстэй тэр хирис , хойноос нь газар донсолтол пижигнэн хєєгєєд, Туулай хvvг том тавхайгаараа мэлхий гишгэсэн шиг няц даржээ. Хєєрхий жаалын амь тасран, элээнд шvvрvvлсэн бєжин шиг аягvй муухай часхийтэл бархирсан дуунд нь Залуудай хvvгийн хуйх нь хєндийрч, vс нь сєхvйн босоод ирэх шиг боллоо. Айж сочсондоо, эргэж Туулайхvvгийн яасныг харах завгvй урагш ухас хийх зуур, дэнж дээрх хэдэн єрх гэрийн гадаа , наранд ээж суусан єтгєс эмгэд сандан мэндэн, унан дусан босож, vймэлдэн арваганах нь харагдтал, муухай заар ханхлаад, нэг их ширvvн vстэй юм араас нь лvс хийтэл мєргєж, уул дайвалзан, газар дээшээ, тэнгэр доошоо гарах шиг болоод, бургасны орой нь уруугаа унжиж байх шиг хачин сонин vзэгдээд, гэнэт нvд харанхуйлжээ. Хирисийн хєлд дайруулаад, тахийн хомоол шиг эргэлдэн vсэрч, газар мєргєж ойчихдоо, хурамхан зуур ухаан алдсанаа тєдхєн сэхэж, яаран єндийн харваас, зугтаасан эмс хvvхдийн тvрvvч нь , наад захын єрх гэрт хvрэх шахасхийж, хойноос нь тэр муухай догшин амьтан уулнаас єнхрєн буух vхэр чулуу мэт vсрэн давхиж, хvvхэд багацуулыг тоохгvй, эмэгтэйчvvдийн хойноос хєєж явах ажээ. Залуудайн айн эмээн, дэмий л ширтэн хартал, тэр махан овоо шиг том амьтан, толгойгоо єчvvхэн тєдий хоёр нэг хєдєлгєсхиймэгц, дэргэд нь нэг нь арвайн сарвайн, аргал хоргол чавхдах адил, дээшээ ойн vсрэх нь vзэгджээ. Чингэсээр, Поодой бєєгийн єрх гэрийн зvг , хурдан хєлт Паалиагийн хойноос нэхэн давхиж яваа нь Залуудайн гvдэнд жигтэйхэн тод харагджээ. Поодой бєєгийн євгєн ав Оодой дархан, єрх гэрээсээ жад барин гарч, Паалиа тэр бяцхан бор толгой шиг єрх гэрийнхээ орйо дээр гvйн гарахтай зэрэг, хирис, хойноос нь гvйцэн, нохой хуцуулж, єрх гэр дээр эрчээрээ давхин гарахыг Залуудай зvvдэлсэн юм шиг, айн эмээн, хєдлєх дуугарах тэнхэл тасран, харж байтал, улаан шороо манараад, Паалиа, Оодой, хирис цєм далд орж, гагцхvv тэр муухай том амьтны хєндий цээжнээс гарч байгаа архирах сvрт дуу, нохой шуугилдан хуцах, эмэгтэйчvvд чарлалдан хашхилдах чимээ дуулдан авай. Залуудай хvv сочин сандарсандаа хярсан бєжин адил, газар наалдан хэвтээд, хирист мєргvvлж євдсєнєє ч мартаж, євсний завсраар дэнж дээрх єрх гэрийн зvг юу болж байгааг эмээн ширтвээс зарим єрх гэрийн єрх нvхээр дотор нь байсан эмэгтэй, ганц нэг эмгэд цухуйн гарч, хэдэн нохой, Доодойн єрх гэрийн тэнд хуцан гvйлдэх нь vзэгдэв. Эргэж харахад , хирист дайруулан гишгvvлсэн Туулайхvvгийн шилэн хvзvv таталдсан юм шиг , толгойгоо єлийж, ангайсан ам нь хашгирч байгаа юм шиг боловч, завжаар нь цус гоожин, єрєєсєн гарт нь хэдэн мангир тас атгаастай, сvvжин бие нь няц гишгvvлчихсэн харагдаж, цаана нь эмгэн Мангина алдлан хэвтэж, бас хирисийн давхисан замд дайралдаж мєргvvлсэн ганц нэгэн эмэгтэй тэвдэж байгаа нь , бие агшиж, жижиг бичил болсон адил, их л сvргvй, бас огт хєдлєхгvй байгаа нь айдас хvрэм аягvй vзэгдсэнд , Залуудай уйлах дур хvрэвч, хээр газар уйлж, чимээ гаргаж болдоггvй юм. Ан араатан халдана гэж эмэг эхийн сургадгийг санаад, шvдээ зуужээ. Поодойн гэрийн тэндэх улаан тоос ч тэр завсар замхарч амьтан тойрон бужигнаж, нохой хуцаж, хирисийн буйлах муухай дуу vе vе гарч байхыг чих тавин хартал, тэр амьтан бараа туруугvй болсон мэт. Бас олон хvний овооролдсоны завсраар Поодойн єрх гэр vгvй болсон мэт. Учир байдал мэдэгдэхгvй хачин болсон тэр зvг гайхан харваас, олны дунд эмэг эх нь vзэгдэх шиг болоход хайртай эмгээгээ танимагц, єндийн босож, ухасхийн гvйж орхилоо.
Хирисээс тутаах vес, торж унасан гаvраа хярж, хэвтсэн ганц нэг багацуул, Залуудайн гvйхэд, хойноос нь дагаж, бас гvйлдэх чимээ сонсодлоо. Хирист дайруулагсдын хажуугаар гарахад, цєм эвгvй хэвтэж, огт vл хєдлєх байдал нь vхсэн ан гєрєє, хvн харыг хэдий нас бага боловч, олон vзсэн Залуудайн нvдэнд тусаж, босохоосоо єнгєрсєн ажээ гэж бодон гvйтэл нэг эмэгтэй хєдлєх шиг боллоо. Бие биедээ тусалж байхыг vргэлж хэлvvлж, ахас ихсээ харилцан туслалцау байдгийг vзэн хvмvvжсэн тул Залуудай, тэр хэвтэж байгаа эмэгтэйг хєдєлмєгц, дэргэд нь гvйж очоод, хажууд нь явган суутал, хойноос нь дагаж гvйсэн Алцгар, Арваалж, Чулуун гурав гvйцэж ирээд, дєрвvvлээ vзвээс, Алцгарын эгч Пентуу ажээ. Бие чийрэг хvдэр тэр эмэгтэй, нvдээ нээн, єндийх гэснээ ёолж, єнєє дєрвєн жаалыг хармагц, алмайрсан мэт хачин харц нь ухаан сэхээ орсон шинжтэй болж, сулхан дуугаар
– Єнєєх хэцvv нэрт амьтан хайчив? Гэж шивнэн асуугаад, багацуулын хариу хэлэхээс урд, бас нэг ёйлсхийгээд хоёр хєл мэдээ байхгvй, зоо нуруу их євдєж байна гээд , дахин нvдээ анив.
– Алцгар чи эгчийгээ харж бай. Бид хvн дуудаж ирье гээд Арваалж, Чулуун хоёрыг дагуулан , єрх гэрийн зvг гvйсээр ойртон очтол, Поодойн цємєрсєн єрх гэр дотроос хирисийн хилигнэн буйлах дуу гарсаар ажээ. Эхийн зvг гvйн очиж, суганд нь наалдан тэврээд, утаа єєх тосны vнэр шингэсэн сармай дээлийн их л дадсан vнэр авмагц, дотор нь онгойж,
– Пянтуу эгч, хирист мєргvvлэн бэртчихлээ. Бид vvрээд даахгvй яадаг билээ гэхэд нь , Поодойн цємєрсєн гэрийн тэнд байсан эмэгтэйчvvдийн дундаас солонго сонсох сонор чихтэй эмэг эх нь , хэдийн тэр vг сонсоод,
– Ээ бид энд хирис єрх гэр цємєлсєнд авигтаж сандраад мартчихлаа. Цэцэг,Балт, Хvрнэ, Мєндєл та дєрєв очиж Пянтууг дамжилж ир. Хормойгий нь зєрvvлээд, ханцуйгаар нь мод шургуулж дамжилдаг юм шvv .
Мод аваад яв гэж дєрвєн чийрэг эмэгтэйг тэр суурин єрх айлын хамгийн эгчмэд хашир хvний хувиар тушааж явуулав.
Залуудай, эмэг эхийн хамт , Поодойн цємєрсєн єрхийн дэргэд очиж, доошоо эмээн харваас, хирис, єрхийн дээврийг махаараа цєм дарж ойчихдоо, нарийвтар сургааг унин дээр хар модны долон холтос дэвсэж, дээрээс нь ширэг жигдлэн єрж хийсэн дээврий нь цєм дарж ойчихдоо, єрхийн тооно тулсан дєрвєн баганын нэг нь цав гарсан газраа цуурч, шор мэт хурц vзvvртэй болсон нь , тэр нvсэр том амьтны гэдсий нь нэвт хатгаад, бєєрєн тушаа нь цус бултайн цухуйжээ. Хиррисийн зантайсан том толгой нэн хvнд тул, цээжин бие нь доошоо унжиж, урд хоёр хєлєєрєє газар самран, байн байн сvртэй муухайгаар урхирах ажээ. Оодой дархан Паалиа хоёр, нэг буланд , хирисийн эвэр хараахан vл хvрэх газар хоргодон суугаад, шороо тоос болчихсон тэр хоёрыг єчvvхэн хєдєлмєгц , хирис догшин нvдээ улаанаар эргэлvvлэн, эврээрээ єлгєж авах гэж урхиран тэмvvлэх тул, хярсан бєжин шиг, буланд бие биедээ шахалдан оцойж суух ажээ. Баганынг газар сайн зоосон боловч, том амьтан єлгєлдєж, тарчлахад нь баахан холхих байдал орж, євгєн дархан, жаал хvv хоёрын зvг хазайсхийжээ. Залуудайн эмэг эх Булжуухай, Оодойн булан тушаа нvх ухуулж, хvн багтах хиртэй болмогц, нэг мушгиа сураар Паалиа хvvг урдаар татуулж гаргаад, хирисийн уурлан урхирах нь баахан завсарламагц, євгєн дархныг гаргаж эхэллээ. Тэгтэл хирис ахин буйлан урхирч, хамар амнаасаа євгєний биед цус нєж тургин зvтгэсээр, баганыг ганхуулж, Оодойн дээлийн хормойноос эврээрээ дэгээдэн татсанд, эмэгтэйчvvд, тэр догшин сvрт амьтны гэнэт хєдєлж ухасхийснээс айн цочиж, мушгиагаа алдсанд , ганц чийрэг Хойлог чинэрэн улайтлаа угз татаад, євгєний цээж биеийг нvхээр цухуйтал суга татсанд, хирисийн эвэрт єлгvvлсэн сартай дээлийн хормой цуу буугаад євгєн, хирисийн эвэрт гэдэргээ татуулсандаа тэсгэлгvй айж магнайд нь хєлс агшин зуур бурзайн гараад, дэмий л ам ангалзан , нvхний амсрын ширэгнээс хуруугаа шигдтэл зууралдан тогтосхийв. Хирисийн цус, шороо тоос болсон царай, бvлтийсэн нvднээ vхмээр сандарч хэлмэгдсэн байдал тодорсонд , Булжуухай эмгэн,
– Татаач . гэж хашгираад, залуу хvvхэн шиг vсрэн , Хойлгийн барьж байсан мушгианы vзvvрээс шvvрэн, Оодойг угз татан гаргалаа. Євгєн нvхний амсарт суга татуулан хэвтээд, сандарч тэвдсэндээ єндийх чадалгvй , дэмий л хэнхдэгээ оволзтол амьсгаадан нэгэн хэсэг хэвтэв. Булжуухай, Залуудайг ус аваад ир гэж тушааж, жаалхvv яаран гэртээ ороод, шавар ваарт байсан уснаас бvдvvн хийцтэй шавар том аяганд хийж, євгєнд авцарч єгєхєд нь гуд гуд залгиад дотор нь сая онгойж, магнайн хєлс арчин сармай дээлийнхээ цуу татуулсан хормойг барьж vзээд :
– Yхлээ гэж бодсон. Хойлгийн шєрмєстэй Булжуухайн бушууд л амь гарлаав шvv. Ёх доо, айгаагvйгээ айж, сандраагvйгээ єнєєдєр ганцхан сандарлаа даа. Айсандаа ам хатчихлаа. Ус ууж, дотор онгойх шиг боллоо. Насы минь аваарай, хvv минь гэж Залуудайд аянаа єгєєд єндийж, єнєєх цємєрсєн єрх гэрийн нvхний зvг шагайж vзвээс хирис , Оодой євгєнийг дайрах гэж дошгирон тийчлэхдээ гэдсэнд нь шаасан багана биед нь чулам шигдэж, эцсийн тамир тасарч, мундаг том бие нь чичив, татав хийж амь тавьж байгаа ажээ. Шилэн хvзvvнд нь цус бялтаж, лав нэг шарх олсон амьтан бололтой. vгvй тэр юу цухуйж байна. Жадны хугархай иш байх шив дээ. Энэ лав нєгєє гєрєєчинтэй дайралдаж шарх олоод, тvvнээсээ болж, тэнэг уур нь хєдлєєд, манайхныг дайрч, уршиг тєвєг чирсэн бололтой. Манай гєрєєчин загасанд явсан шvv дээ. Энэ амьтан хаа , ямар улстай дайралдав аа. Аль вэ хvv минь, авынхаа жад аваад ир гэж Залуудайгаар анч Бодонгийн чулуун гилбэртэй, жад ацруулаад, хирисийн зоог хэд хэд сайн чичээд vзтэл, тэр том амьтан ер хєдєлсєнгvй. Єрхийн минь эвдэн цємєлсєн энэ хирис манайх боллоо. Анчин ирэхээс ємнє бид амаа тосдож, гэдэс гарлаа. Булжуухай чи чи хэдэн хvнтэй энvvнийг vнэр орохоос нь ємнє эвдэн аргалж, идээ хоол хийж vз л дээ. Би нэг хэдэн хvнийг дагуулж, наадах чинь амь хохирсон хvнээ оршуулж vзсvv гэж бослоо. Бяцхан суурин єрх айлын нэг хэсэг, эмэгтэйчvvд Оодой євгєнийг дагаж, дэнж дээрээс буугаад, голын бургас улиаснаас Оодой євгєний чулуун сvхээр огтолсоныг дамнуурга шиг юм хийж, хирист дайруулан vхэгсэдийг отгийнхоо нєхцєгчдийн хvvр тавьдаг газар дамнан аваачих боллоо. Туулайхvvгийн эх догшин хирисийн хєлд няц гишгvvлсэн жаалынхаа амнаас гарсан цусы нь євсєєр арчаад, тэсгэлгvй гашуудаж, vсээ задлан, нvvрээ маажилж,
Алгын чинээ жаал хvvгээ
Анчин болохыг vзэхээс єнгєрлєє
Эрхийн чинээ жаал хvvгээ
Эр хvн болохыг vзэхээс єнгєрлєє
Эвий хонгор минь эвий
Эх нь гашуудан дууднам
Дайрах хирисийн хэлд осолдоно гэж
Даанч бодсонгvй чамайгаа хvv минь
Ууртай хирисийн хєлд осолдоно гэж
Ухаанд минь ч орсонгvй чамайгаа, эвий
Хєєрхий хонгор минь хєєрхий
Хєгшин эх чинь гаслан уйлнам
Алаг vрийнхээ амнаас гарсан цусы нь
Арчин арчин аюулт хирисийг зvхнэм
Хайрт vрийнхээ няц гишгvvлсэн биеийг
Харан харан хар хирисийг хараанам
Эвий хонгор минь эвий
Эх чинь гашуудан дууднам
Єглєєний єєд улаан нарнаар сэрээд
Єндийж намайгаа хардаг асан хvv минь
Yдшийн шар нарнаар намайгаа тэврээд
Yнсээд нойрсдог асан vр минь
Хєєрхий жаал хvv минь хєєрхий
Хєгшин эх чинь гаслан уйлнам
Эвий эвий эвий эвий,
Элэг минь эмтэрнэм
гэж уйлан гашуудах нь даанч єрєвдєлтэй тул, Оодой євгєн дэргэд нь хvрч, ирэн тайтгаруулах хэдэн vг хэлж, Туулайхvvгийн ясыг дамнуурганд тавиулан, отгийн хvний яс тавьдаг газар зvглэн цував. Уулын энгэрт Оодойн заавраар эмэгтэйчvvд мол чулуугаар хэдэн гvйхэн нvх ухаад, євгєн дархан нєгчигсдийн хувцсыг энд тэнд нь чулуун хутгаараа эсгэж, чархи гэдэг тvvхий ширийг нойтонд нь хєлийнхєє шагайд хvртэл хумин тааруулж хатаасан шаахай гутлын зуузай хавьд бас эсгэж,
Эд нь эзнээ дагаж,
Элэгдэлгvй мєнх
Ханзралгvй бєх
Хагаралгvй бат
Yvрд эдлvvлж
Хэзээд хэрэглvvл
Гэж шившин , эмэгтэйчvvдийн хvзvvний сондор чимгийн соёо чулууг маажин, Туулайхvvгийн тоглоом авч ирvvлснийг бас хутгаараа маажив.
Залуудай баахан гайхаж,
– Оодой аваа, та юунд ингэж байгаа юм бэ? Гэж асуухад нь, Оодой дархан сурган єгvvлрvvн :
– Эзнээ эд нь дагаг гэж байна, хvv минь .Эд нь бvтэн бол, сvнс нь эзнийхээ сvнс дагахгvй, нэг хэсэг зовооно. Эзэн хvний сvнс нь бие нvцгэн гар хоосон, хєл нvцгэн явах болно. Туулайхvvгийн сvнс ч гэсэн, тоглоомд нь шарх оруулж эс авбал, бvтэн тоглоомоо ялзартал нэгэн хэсэг тоглоомгvй уйдах болно шvv дээ. Эртэс дээдсийн маань ёс эзнээ дага, эзнээ дага. Гэж тоглоомы нь тамталсхийж гvйцэв. Тэгээд, Мангина эмгэний хvvрийг амьд ахуй vес дэвсэж хэвтдэг адасган дээр нь баруун гары нь дэрлvvлэн, хєл нугалсхийн хэвтvvлээд, дэргэд нь ясан зvv, шєвєг, томсон шєрмєс, шавар ваартай хирисийн мах, шєл тавьж, бусдыг мєн тэр ёсоор хэвтvvлэн, Туулайхvvгийн тоглоомыг хажууд нь єрж, нэг нэг атга улаан зоос хvvр дээр цацсанд, Туулайхvvгийн эх, хvvгийнхээ сармай дээлийн хормойг аятайхан засаад, нvдэндээ нулимас мэлтэгнvvлэв. Оршуулах ёслолд ирэлцсэн эмэгтэйчvvд хишгээ хуваалцлаа гэж vснээсээ vгтээн, хvvр дээр тавьцгаав.
– Туулайхvvгийн эх, нэн гашуудаж, vснээсээ чулуун хутгаар нэгэн хэсэг огтолж аваад, хvvгийнхээ vсэн дээр тавингуут, биеэ барьж ядан , маш гашуунаа уйлсанд, Оодой дархан тайтгаруулах vг хэлж, шавар саванд авцарсан цогоор хvvрийн дээд талд баахан гал асааж, агь ганга хийгээд утуу уугих завсар бvгдээрээ булшийг шороо чулуугаар дарав. Тэгээд булш бvрийг тойруулан чулуун хvрээ хийж, хооронд нь зайтай зайтай єрж гvйцэхэд, Оодой євгєн, омгийн дээдсийн хvvр булшинд хиншvv єргєж, аман дотроо юм шивнээд, галд агь ганга нэмж, их утаа уугиулан , єндєр дуугаар уншин дуудруун,
Чоо – чоо – чоо , Сонсон хайрла
Єрх гэрт тєрсєн Мангина нар
Євєр энгэрт орших цаг боллоо
Мах ясанд тєрсєн Мангина нар
Манаас салан хагацлаа, та нар
Хий бие биелэн одлоо, та нар
Хиншvv идээтэн боллоо, та нар
Хилин дvрээ атаатандаа хандуулж
Хишиг ээлээ халуундаа хайрла
Чоо – чоо – чоо , сонсон тогтоо
Харанхуй шєнийг далимдуулж
Халууныхаа манийг хорлох гэвэл
Хашмал чулуун хvрээ битvv шvv
Хагуучид онгодын хилэн хэцvv шvv
Саргvй шєнийг далимдуулан
Садан манийг хорлох гэвэл
Сахиусан чулуун хvрээ давшгvй,
Сайн онгон авын ээл барагдашгvй
Чоо – чоо – чоо сонсон тогтоо
Хашмал чулуун хvрээг мялаамуу,
Ханан хад мэт, тэнгэр тулан хашиж
Хайр чулуу болон элэгдтэлээ
Хамгаалан харж бай, Чоо – чоо – чоо
Сахиул чулуун хvрээг мялаамуу
Сарьдаг уул мэт тэнгэр тулан хашиж,
Сайр чулуу болон элэгдтэлээ
Сахин харж бай, чоо -чоо – чоо
гээд , хирисийн єєхєєр булш тус бvрийн чулуун хvрээний дєрвєн зvгийн чулууг мялааж, уг оршуулах ёс гvйцмэгц, бvгдээрээ,
– Чоо – чоо – чоо гэж єндєр дуугаар гурвант хашгиран , гэдрэг эргэж харалгvй, єрх гэрийн зvг буцан одов. Ар гэрийн газар тэр завсар Булжуухай эмгэн удирдаж, єнєєх хиррисийг чулуун сvх хутгаар эвдээд гадаа хэдэн газар гал тvлж, хирисийн мах шарахы нь шарж, шавар ваар саванд чанахы нь чанаж, чоно шиг нохойдоо идvvлэхий нь идvvлж, багацуул нvvр ам нь цус болчихсон гvйлдэж,
– Манайхан уулын энгэрээс айсуй, гэж шуугилдахад, Булжуухай эмгэн яаран хоёр гал тvлvvлж, ганга тvлvvлж, ганга уугиулан, ганга буцалгасан устай хэдэн ваар тэр хоёр галын тэнд тавиулав. Хирист дайруулагсдыг оршуулж ирэгсэд, тэр хоёр галын хоорондуур орж, биеэ ариутган, тvрvvн нvvрээ маажиж гашуудал илэрхийлсэн цусаа гангатай усаар угаацгаалаа. Тэгээд, тvvдэг галын тэнд очиж, галын зvvн талаар эмэгтэйчvvд, баруун талд нь Оодой євгєн тэргvvтэй хєвvvд сууцгаан шарсан, чанасан махны сайхан vнэр ханхлахад, шvлсээ зуун хvлээвээс, Булжуухай эмгэн, хvн бvрийн оногдол хувийг сайхан тааруулж хоёр залуу эмэгтэйгээр тэвштэй ваартай хоол тавиуллаа. Туулайхvvгийн эхийг єрєвдєж, аль амттай махнаас тэвш дvvргэн тавиулсанд саяхан гашуудан уйлж байсан тэр хєєрхий эмэгтэй, сайхан элбэг хоол хараад, сэтгэл нь сэогэж, тун жаргасан байдалтай идэж суув. Yvнд одоо цагийн хvн, эрт цагийн тэдгээр хvнийг буруушаахын арга чvгvй, ёс ч vгvй гэж бодууштай чадал муутай, зэвсэг муутай, vргэлж хоосон нойтон шахуу явдаг хоёр хєлт хєєрхий балар цагийн хvн, хоёр чихнээс нь хойш орох вм л олдвол, цадахаа мэдэхгvй идэж аваа, тvvнийгээ жаргалын дээд гэж vздэг байжээ. Идэх юм эс олдвол, єл даахдаа нэн ч тэсвэртэй, ер єлсєх, даарах, ангах цангахыг жирийн хэрэг гэж vздэг цаг байжээ. Туулайхvvгийн эх , Булжууай эмгэний сонгож тавиулсан махыг маш амтархан идэж, хааяа хааяа эмгэний зvг талархан мишээж, хоёр завжаараа єєх тєо элгэн дээрээ гоожтол зажилж год год залгилан идэх нь маш шамдуу. Бусад хvн, мєн нэгэн адил амтархан идэж, ясаа тун чадамгай мєлжєєд, чоно лугаа адил тєсєрхєг нохойд хаяж єгєхєд нь хирисийн гэдэс дотроос хэдийн идэж цадсан тул, ганц нэг долоогоод, тоохгvй хэвтэцгээж байснаа баруун зvгээс салхи татах зvг шиншилсэнд, Булжуухай эмгэн ч тэдгээр нохойноос дутуугvй,
Солонго мэт
Сонсох тул
Yен мэт
Yзэх тул
бас л алсын vнэр хэдийн мэдэж, галын баруун зvvн зvг суусан хvмvvст анхааруулж,
– Голын зvгээс гєрєєлсєн загасны vнэр, манайхны vнэр, бас нэг єєр харь хvний vнэр гарч байна гэхэд нь бvгд яаран босоцгоож, дэнжийн захад очин харваас, усны тохойд гурван урт онгоц зогсож, арван хэдэн эрэгтэйчvvд, том том загас бургасаар холбосноо модонд дамнан, дэнжийн зvг айсуй. Нэг хэсэг нь сэрээ , жадаа vvрцгээн явнам.
– Єєдєє гартал, Оодойн єрх гэр цємєрчихсєнийг хирдхийн харж бас эмэгтэйчvvдийн нvvрт гашуудан маажсан ор тэмдэг илэрхийн дээр , нэг хэдэн хvн бас дутуу байхыг vзээд, учрыг яаран асуужээ. Ар гэрийн газар гэнэтийн аюул зовлон тохиолдсоныг сонсож, анчин эрсийн царай барайж, хємсєг зангидацгаав. Ирэгсдийн дунд уранхай, навтархай, сармай хувцастай, эцэнхий, аяншиж зvдэрсэн байдалтай боловч сvрхий шєрмєслєг бяртай нэг эр, загас vvрэлцэн зогсож байхыг Залуудай ажиж, Булжуухай эмээгийн хамар харь хvний ханхлав гэж тийм холоос таних яасан сvрхий хамар вэ? Гэж гайхан, тэр хvнийг сэм харваас царай зоримог бєгєєд шулуун. Бvснээ нэг vл таних сонин судалт модон иштэй сvх, нэг эрээн амьтны vсээр ороон зvvж, бас нэг сvх ширэн гэр углаж бvснээсээ хавчуулаад, ахар жад нэг гартаа барьжээ. Анчныг тэргvvлж явсан Мазаалай, єтгєн дуугаараа хvнгэнэн ,
– Манай Булжуухай эмээн хvv, Залуудайн эцэг Шонхолой, энэ зvvн урд уулын нэг чулууны нvхэнд шар махчингуудаас хоргодож байна гэж энэ ихэрэс омгийн хvн бидэнтэй дайралдан хэл хvргэжээ. Энэ шєнє очиж Шонхолойг гаргаж авахгvй бол шар махчин биднээс тvрvvлж магадгvй гэнэ. Хvний тоогоор манайхнаас олон гэнэ. Харанхуйг далимдуулан дайрвал бид дийлж магад. Оодой ав, Булжуухай эмээ, та хоёр єрх айлаа мэдэж, сэргийлж бай. Дийлбэл бид маргааш vдээс хойш ирэх байх. Дийлдвэл, шар махчныг єрх гэрээсээ холдуулан, єєр зvг буруулж, уван цуван нуугдаж ирнэ. Шар махчинтай одоо л нэг vзэлдэх цаг боллоо гэхэд нь хvн ер vг дуугарсангvй. Хэдэн жилийн ємнє, урлах уулын зvvн урдах аманд Оодой авын суурин айлыг vгvй хийсэн Шар махчинтай тулсан тулаанд Шонхолой сураггvй болж, Поодой бєє хvvгийн хамт амь гарсан.Оодой євгєн ураг тєрлийн барилдлагатай Чонос омгийнхоо єрх айлд багтан хамжсан явдал Чоносын бяцхан суурин айлын эрэгтэй эмэгтэйн сэтгэлд ургаж, єнєєх Шар махчны сvрэг дахин vзэгдсэнд цєм сэтгэл зовнижээ. Олны чимээгvй байтал, Залуудай єндєр дуугаар
– Би явалцаж, авыгаа шар махчнаас салгаж ирнэ, гэхэд нь єнєєх vл таних хvн, тэр vг монсмогц, бvснээсээ урт ишт сvхээ яаран суга татаж аваад хоёр гараар Залуудайд барьж,
– Авын чинь чамд явуулсан сvх. Хvvд минь гардуулж єгєєрэй гэсэн юм. Зорьсон хэрэг чинь бvтэх болтугай, гэж єгсєнд , Залуудай тэр сvхий нь авч, гэрий нь мулталж vзвэл, жигтэй сайхан мєлгєр ногоон чулуугаар хийсэн хурц сvх байжээ. Энэ ямар чулуугаар хийсэн сvх вэ? Гэж Оодой дархны гайхан асуухад, тэр харь хvн,
– Хас тэнигэр гэдэг чулуу. Тун хатуу. Их цєлийн тэртээх нангиа омгийн урцуул хийдэг зэмсэг дээ. Шонхолой тэднээс сурч, хvvдээ єєрєє хийсэн юм гэхэд нь Залуудай
– Эмээ, би ах нартайгаа явалцаж, Шар махчинтай тулна. Авын энэ сvх шар махчны цусаар мялаана гэхэд Мазаалай, єтгєн дуугаараа
– Эмээ залуудайг явуул аа, явуул. Бидэнд нэг хvн чгэсэн нэмэр. Шар махчинтай эцгийнхээ тєлєє тулалгvй яахав. Гэхэд нь Булжуухай эмгэн,
– Эр хvнийг явуулан хэлдэг ёстой юм даа. Хvv минь явж, атаатнаа даралцаад автайгаа мэнд буцаж ирээрэй гээд Залуудайн баруун хацрыг vнэсээд, зvvн хацры нь илэв. Анчингууд, яаран хирисийн чанасан шарсан махнаас идэж аваад, ундаа хариулан, зэр зэмсгээсээ аль сайныг шилэн автал, нар ч жаргах шахаж, одоо явалгvй горьгvй гэж эрцvvл цємєєрєє шаламгайлан хєдлєв. Єрх гэрийн газар эр хvйстээс ганц поодой євгєн тэргvvлэнхэн vлдэж хоцров.
Чонос омгийн бяцхан єрх суурин айлын дайчин эрс Шонхолойгоо Шар махчингуудын гараас салгах гэж онгоцондоо сууцгаан гол гатлаад, бургасан дунд онгоцоо далдлан сойгоод, яаран алхав. Бvгдийн ємнє єнєєх эцэнгир эр, том том алхмаар газар хорооцтой алхаж, хойноос Мазаалай бусдаа дагуулан явав. Жаргаж байгаа нарны гэрэлд vvлс ягаан шар туяа татаж євсєн дунд гєрєєсний том ийш тийшээ зурайн, зарим нь голын зvг ус уухаар явдаг зам нь байжээ. Агаар маш тунгалаг бєгєєд, зvйл бvрийн цэцэг навчны сайхан vнэр анхилан, vдшийн сэрvv татаж тогоруун сvрэг єндєр тэнгэрийн хєхєд цувран нисэх нь тов тодхон. Єргєн талд тахь хулан билчиж зээр оронго жирэлзэн давхиж, хойноос нь ямар нэгэн эрээтэн хєєж явааг vзээд Залуудай сvхээ атгаж аавынхаа дvvгvvр бvснээсээ зvvснээ сугалж, гєрєєсний хойноос хєєцєлдмєєр санагдав. Мазаалай , Залуудайг эргэж хараад, толгой дохин дэргэдээ ирvvлж, шивнэн єгvvлрvvн :
– Ан харалтгvй, авыгаа шар махчингаас мулталж авахыг зориглож яв. Бид удахгvй модны захад хvрч, дайсанд харагдахгvй нууцтайгаар дєтєлж, харанхуй болоход дайрна. Шар махчин , биднээс олон юм гэнэ. Цочмог дайран , хэдий нь хороовол, хvч тэнцvv болох бий. Ав чинь тэр жил Шар махчинд баригдаад, оргож зугатаасаар олоэ омог дамжиж, их мєрний цаана нангиа омогтон суудаг газар хvрч, тэндээс энэ Шарнууд омгийн хvнтэй нийлэн наашаа буцаж яваад, Шар махчингийн сvрэгтэй дайралдан хадан хонгилд хоргодсон юм байна. Ихэрсийн энэ Бух євгєнийг тэднvvд харсангvй. Аав чинь,єрх сууриндаа дайсан дагуулж ирэхгvй гэж хадан хонгилд нуугдаад, Бухыг манайханд явуулж хэл хvргvvлсэн нь яг бидний загасны ангаас буцаж явахтай дайралджээ. Чи гєрєє хийж чадах боловч, хоёр хєлт дайсантайтулж vзээгvй. Биеэсээ давуу дайсантай битгий тулаарай. Миний ойр байж vзээрэй гэж сурган хэлсээр, ойн захад ойртсон тул, бvгд модонд шурган орж, зvvн урд зvгийг чиглэн явтал, тєдхєн харанхуй болов. Олон хvн явах vнэрий нь ойн араатан гєрєєс хэдийн авсан тул урдуур хойгуур нь зэрлэг гахай зайлан одох чимээ гарч, хааяа хааяа араатны vнэр ханхлан Чоносын дайчин, чархи гутлаараа огт чимээ гаргалгvй цуван алхсаар нэгэн хэсэг явтал, тvрvvлэн газарчилж яваа ихэрэс Бух євгєн гэнэт зогсож, модон завсар тэртээ хол гал гялалзахыг зааж шивнэрvvн :
– Єнєєх Шар махчин тэр байна гэж шивнэв. Чонос, тэр зvг ширтэн харцгаагаад , шивнэн зєвлєлдєж, салхины доод талаас гэтэн ойртохоор тогтож, хvн бvр дvvгvvрээ барьцгааж, Мазаалай тvрvvлэн бусад нь хойноос нь дагалдан, мєр мєрєє гишгэж, чив чимээгvй явав. Харанхуй модон дотор уруудаж буугаад , урт нарийн ам модны хаяагаар єгсєж, дайсны зvг ойртох тусам , галын хажууд суух нь сууж, хэвтэх нь хэвтэж байгаа хvн улам тодхон харагдах болов. Тvvдэг галын гэрэлд босоо хvний мєрєн тушаа єндєр харлан харагдах нvх сахисан хэдэн хvн, хааяа тэр нvх рvv чулуу хаях , цучил шидэх vзэгдэн, цучил нь нvхэн хонгил дотроос хvн эргvvлж хаясан юм шиг гэдэргээ суунаглан унах байдал илэрхий vзэгдэх болсонд Залуудай хvv , ав минь тэр нvхэн хонгилд байгаа юм байна гэж дотор нь онгойж, эцгийнхээ явуулсан урт ишт сvхийн бариулыг чанга чанга атган , дайсны толгой руу буулгаж байгаа мэт сэтгэн алхтал, Мазаалай гэнэт зогсож, шивнэн захисан нь :
– Одоо ойртоов шvv. Нэг нэг дvvгvvрдээд, хашгиран дайрч орно шvv. Би тэр дунд нь сууж байгаа том Шар махчныг дvvгvvрдэнэ. Бух тэргvvтэй таван хvн доод талд нь сууж байгаа тавыг дvvгvvрд. Дээд талын тавыг бусад нь дvvгvvрд. Би тэрнийг, чи тэрнийг гэж сайн оноож ав. Намайг дохио єгмєгц дvvгvvрдэнэ шvv. Одоо тун чимээгvй, салхин дороос нь ойртоно шvv. Шар махчны хамар нь манай Чоно аваас дутуугvй шvv, гээд огтхон ччимээ гаргалгvй салхин дороос сэм ойртож, нэг хэсэг яваад, харанхуйд их тvvдэг галын дэргэд шарсан мах идэж байгаа Шар махчны ойр дvvгvvрийн чулуу хvрэм газар гэтэж, зулзаган модон дундуур дєтлєєд, , арын хvнийг гараар тvлхэн дохио єгмєгц, цєм сэм урагш давшин эгнэж зогсоод, Мазаалайн дvvгvvрийн чулуу дvнгэнэх чимээ гарахыг хvлээв. Тvvдэг тойрсон дайсны зvгээс шарсан махны vнэр, Шар махчны хєлс хулмасны vнэр ханхлан, хvн бvр дvvгvvртээ чулуу зуулган , дохио хvлээтэл, Мазаалайн дvvгvvрийн чулуу хvнгэнэнгvvт бусад Чоносын дvvгvvрийн чулуу хvнгэнэж, тэр чулууны чимээгээр Шар махчингууд ухасхийн бостол, зургаа долоон хvн ойчих шиг боллоо. Тэгтэл , Мазаалайн бvдvvн дуу гарч, Чонос чоно євгєє дууриан ульж, дайран орвол Шар махчин гэнэт дайруулсандаа хоромхон зуур сочин сандарснаа жад, сvх, бороохойгоо далайцгаан , дайсантай тулах гэж жагстал, Мазаалай шуугин орж, нэг том шар махчны хэнхдэг жадлан унагаад, сvхээ далайн бас нэг махчинтай авалцтал , хажуунаас эь нэг сагсгар Шар махчин Мазаалайг дайрсанд Залуудай хашгиран цавчмагц, эгмийг тас цавчиж, тэр махчныг унагаав. Их тvvдэг тойрон тулалдагсад урхиран хашгиран хашгиралдаж, сvх жад тачигнан, иш хугарах, ёйлох, урайлах дуу маш сvртэй бєгєєд гал тойрон сvvдэр жирэлзэн, нvдээ улаанаар эргvvлэн, амаа ангайн , урхиран хvрхэрч, байлдах эрцvvлийн дуу хаданд цуурайлан, жигтэйхэн юм боллоо. Шар махчин цочмог дайруулсан боловч, сvрхий тулж, гэнэт дайрсан дайсны тоо амьд vлдсэн тэднээс нэг их илvvгvйг vзээд, бvр ч дошгирон тулалдаж, Мазаалайн дvvгvvрийн чулуунд шилэн хvзvvгээ цохиулан унасан том Шар махчин, ухаан сэхээ ороод, бяртай гараараа Залуудайн сvхний ишээс шаравтал нь шvvртэл, гэнэт хадан хонгилын зvгээс шурдхийх чимээ гарч, тэр том шар махчны суганд vзvvртэй шувууны єдтэй, нэг урт нарийн юм бараг тэр єдєндєє тултал шигдэн орж, нєгєє vзvvр нь бєєрєєр нь чулуун vзvvрээ цухуйлгав. Шар махчин алдлан ойчиж, Залуудай тэр сум шуугин ирсэн зvг харваас эцэг нь хонгилын зvгээс нэг матгар мод татан, єдтэй урт нарийн бяцхан жад шиг юмаар дайсныг холоос унаган айсуй. Махчин ч гэсэн Чонос ч гэсэн тэр vес нум сум vзээгvй тул холоос харваж байгаа Шонхолойн зvг дайрсан гурван махчин тєдхєн харвуулан ойчоод, тоо нь цєєрсєн боловч тулах зориг нь мохсонгvй. Yхэх нь зайлшгvй болсноо мэдээд, улам ч ширvvлэн тулалдав. Чоносын хvч давуу болсон тул Шар махчин зугтаан зайлах аргагvй нэг нэг чоностой тулалдан, зарим шар махчныг хошоод хошоод Чонос ээрэн байлдаж, Шар махчин зугтан зайлж чадахгvй, гагцхvv амиа сул єгєлгvй, нэг дайсныг дэрлэн унах юмсан гэж улайран тулжээ. Мазаалай нvvр хэнхдэг нь дайсны улаан цус болж, гуяа сvхэнд хальт цавчуулавч, шархаа огт тоохгvй, зvс царай нь учиргvй сvртэй болоод нэг бvдvvн махчинтай гардан ноцолдож, Залуудай нэг балтгар Шар махчинтай сvхдэлцэж, бяраар тэр балтгар илvv боловч Залуудайн сvхийн иш арай урт, махчны сvхийн иш арай богино тул тэнцvv тулалдаж байтлаа Мазаалайн эсэргvvцэл, махчин санамсаргvй Залуудайд ойртсон тул сvхээр ширвэн, тэр махчны хєлийн булчин тас цохисонд , Мазаалай дайснаа даран, ойчингуут Залуудайн эсэргvvцэл махчны борвиос шvvрэн унагасанд Залуудай дайснаа цохин даржээ. Тулалдаанд хэн дийлж, хэн дийлдэх нь илэрхий болсон боловч Шар махчны амьд vлдсэн хэдэн нь галзуу догшин болсон юм шиг урхиран байлдаж, галын гэрэлд шуухинан амьсгаадаж, сєєнгє хоолойгоор хашгиралдан, жад, сvх, мєргєлдєх цавчилдах чимээ vргэлжилж, унасан нэг нь цус нєжєє цувруулан тэсгэлгvй хорссондоо Чонос эрцvvлийн хєлий нь гартаа дайралдсан мод чулуугаар цохиулж байв. Шонхолой хэдэн сумаа унасан дайсны биеэс суга татан тvvж аваад , тулалдаж байгаа махчныг харван унагаж, эхэлсэнд Мазаалайн том сvх лvс лvс бууж, Чонос дайчны байлдааны уриа улам чангаар дуурьсаж, удалгvй сvvлчийн Шар махчин , Ихэрэс Бухын сvхэнд толгойгоо хага цохиулан ойчлоо. Дайсан дарагдаж гагцхvv хvнд шарх олж, газар унасан хэдэн Шар махчин амьд vлдсэнийг тулалдаанд халж хорссон эрцvvл цохин алж гvйцээд , хагас цагийн ємнєхєн их тvvдгийн дэргэд хэвтэх нь хэвтэж, суух нь сууж байсан Шар махчин цєм алагджээ. Дайснаа дарсан Чонос, Шонхолойг амьд гарсанд нь баярлацгаан, цус нєж болсон Шар махчны хvvрийг тvvдгээс баахан зайдуу нэг газар чирч аваачаад, зэр зэмсэгээс нь бvтэн vлдсэн сvх бороохой, жадны нь зарим нь галын дэргэд хурааж, зарим нэг нь шарх олсон нєхдєє сувилж, Чонос дайчны vхсэн хvнийг бvртгэвээс хоёр хvн амь алдаж, нэг хvн маш хvнд шарх олжээ. Поодой бєє шарх ологсодыг сувилж, аман дотроо юм шивнэн, нэг уутан дотроос эмийн навч vдэш амжиж тvvснээ гаргаж, шарх нь дээр нь тавин, євс жийрэглэж, нэг Шар махчны сармай дээлийг зvсэж ороов. Тулалдаанд халсан эрцvvл дэргэдэх нэг горхины усаар нvvр гараа угааж сэрvvцээд, тvvдэгт тvлээ нэмж, гал тойрон сууцгаагаад Шар махчны идэж бараагvй, тураг гєрєєсний махнаас эвдэж шарцгаан, дайсны биеэс хураасан сав саалийн дунд хэдэн гавал аяга байсныг сонирхон vзтэл, Поодой нэг тос шингэж, шарласан гавал аягыг гартаа эргvvлж, гадна дотроос нь ажигрлан vзээд,
– Тэр жилийн намар манай єрх айлыг Шар махчинд идэгдэхэд дайсанд автагдсан манай авгын толгойгоор хийсэн аяга байна. Хємсгєн дээрээ шархтай хvн байсан юм. Тэр шархны сорви энэ байна гэж сэтгэл хєдлєн дуугарав. Шонхолой тэр гавал аягы нь Поодойгоос аваад
– Нээрээ , Тэх авгайн толгойгоор хийсэн аяга байна шvv. сорвиний нь ором ёсоороо байна. Одоо ч хєєрхий Тэх авгайн єшєє авлаа даа бид гээд тэр аягыг Поодойд эргvvлж єгєв.
– Одоо, яахав гэж Залуудайн асуухад, Дайсны зvрх сугалж, Тэх авгайн хорслыг тайлан єргєєд, Буурал ав, ээж сахиусаа тайх сав болгоно гэж цахиур хутгаа барин дайсны хvvр тавьсан газар очоод, баахан удасхийж, цус болсон гавал аягаа бариад эргэж ирэхдээ
– Нэг муужиртал цохиулсан Шар махчин ухаан ороод, мєлхєн зайлжээ. Та нар мэдсэн байтал гаргаж битгий тэр амьтанд сэжиг авхуул. Галаа тойрсон хэвээрээ сууцгаа. Нэг бодвол Шар махчны євгєд, эмс эндээс асар холгvй байж магад. Гурван хvн сэмхэн мєрєєр нь мєлхєж, гэтээд чухам хаа хvрдгий нь мэдээд ирвэл таарна. Саяны тулааны дуу чимээ арай хvрэхгvй газар бас нэг отог Шар махчин байж магадгvй юм байна. Хэн гурав явах вэ? гэхэд Шонхолой би явъя гэв. Залуудай бас би автайгаа явъя гэхэд Поодой бєє
– За тэгвэл бид гурав тvлш дєхvvлэх байдал vзvvлж , нэг нэг тэвэр гишvv авцарсан болоод тэр Шар махчны хойноос мєрдєе. Тэр лав биднийг яадаг бол гэж ажиглаж байгаа байх гээд гурвуул шугуйд орж, нэг нэг тэвэр гишvv авцраад, дахин шугуйд тvлш тvvх дvрэм vзvvлэн , сэм єнєєх дутаасан Шар махчны мєрєєр мєшгєн, одвоос удалгvй харанхуйд хуурай мєчир тас тасхийж, хvн алхах чимээ гарч, Шар махчны нялуун vнэр мэдэгдэв. Залуудай vнэрий нь авмагц , урт гартай, богинохон хєлтэй, бvх биеэр нь шар vс ургасан ёнхойсон Шар махчинтай саяхан тулалдсан нь санаанд нь орж, дайралдсан дайснаа иддэг заншилтай тэр омогтныг дотроо дургvйцдэг боловч саяын байлдаанд анх удаа єєртэйгєє адил хvн дvрстэй амьтныг алалцсан нь сэтгэлд их л эвгvй. Анх гєрєєс алснаас нь бvр аягvй санагдаж, нvдэнд нь тугаарын vхсэн Шар махчингуудын цус нєж болсон амь тавих vес мэсийн яр, бэрд зовон , муухай ярвайсан царай нь vзэгдэх мэт, ойн харанхуйд тов тодхон , шєнийн тvмэн хард ив илхэн, нvд анивч харагдаад эцгийн хойноос дэмий л алхаж явхад нь эцэг нь хvvгийн санааг тааж, гараас нь атгаад,
– Хатуужиж яв аа хvv минь гэхэд дотор онгойж зориг орох шиг боллоо. Чингээд єнєєх шарван найгаж, хааяа амсхийн зогсож, аяархан гэлдэрч яваа, тэр амьтны хойноос vнэрээ авхуулахгvй гэтэн дагаж явтал гэнэт нэг юм тэр Шар махчныг дvvлэн дайрч амь алдан муухай ёолох дуу гараад, газар хvнд юм пидхийж ойчих чимээ гарав. Чингээд, харанхуйд хоёр том ногоон гал харагдах шиг болсонд
– Хутган соёот бар гэж Залуудайн ав нь шивнээд, бvгдээрээ зогсож, яахыг ч шийдээгvй байтал сvртэй урхирах дуу гарч, сvvлээрээ пид пад гуядах анир гарсанд, Шонхолой, Поодой хоёр Залуудайг урдаа гарган, яаран ухарч маш болгоомжлон буцав. Тэр аюулт араатан, хvний зайлсан чимээ сонсоод олзоо харамлахаа байжээ. Шар махчны хойноос дагасан гурван хvн одоо горьгvй боллоо гэж гал тvvдэг дээрээ хvрэх гэж анир чимээгvй яаран алхалсаар хvрвэл галын гэрэл холоос харагдаж, єнєєх Шар махчны хvvр тавьсан газраас ойн араатны нvд ногоон гал шиг гялалзан архиран, урхиран хvvр зулгаах чимээ дуулдаж, хvн ойртож дуу гарахад, галын тэнд сууж байсан хvн хариу чимээ єгч, єєдєєс нь тосон ирсэнд хvvр дээр овооролдсон чоно, нохой , чононцор, цєєвєр их л дургvй архиран зайлж єглєє. Шар махчны нэхvvл хийсэн манай гурван хvн мєрєєр нь мєшгєж яваад, хутган шvдтэд бариулж орхихыг нь vзсэнээ ярьж, бvгдээрээ тvvдэг тойрон суугаад, одоо яахыг зєвлєн хэлэлцлээ.
– Маргаашийн єглєєний єєд улаан нар гартал, эндээ галаа тvлээд хоноё гэж Мазаалай санал гаргав. Манай Шонхолойг барих гэж овооролдсон Шар махчингаас нэг нь ч амь гарсангvй. Хамгийн сvvлчийнх нь хутгган соёотын аманд орж саллаа. Бусдыг нь идэж байгаа энэ араатан нэг ёсондоо бидний манаа догшин араатан буюу Шєр махчин ирвэл бидэнд дохио єгнє. Идэх улай байгаа цагт бидэнд бас халдахгvй. Галаа сахих нэг хvн vлдээгээд унтаж амрая. Харанхуйд хаа явах вэ? Гэхэд нь бvгдээрээ зєв гэж нэг манаа гаргаж цєм унтацгаажээ. Чоносын дайчин эрс vvрийн шєнє шувтарч, уул завсарлах vес сэрвээс, ойн агаар маш сэрvvн чийгтэй. Шєнє ээлжлэн манаж байсан хvн, нєхдийнхєє сэрцгээсэнийг vзээд, галдаа тvлээ нэмсэн нь , босоод галын дэргэд дулаацан суух нь Залуудайд жигтэй сайхан санагдлаа. Шар махчны хvvр чирч урж шєнє тавьсан газрын зvг харваас, юу ч vзэгдэхгvй. Бас шєнє нойр дунд архирах, уралдах, юм химлэх, зулгаах чимээ гарч байсан нь дуулдахгvй болжээ. Мазаалай тэр газры нь эргэж vзээд,
– Урд шєнийн Шар махчингаас vнэг шинших яс, vхэр шинших сэвгvй боллоо. Галаа манадаг ваар савы нь буцах замдаа усанд хая. Тэгвэл, хойноос нь энд ирэх махчин чтvрvvчийнхээ хvнийг хаа очсоны нь мэдэхгvй болно гээд, тvvдэг галын захад байсан нэг бургасан сvлжээтэй vнстэй шавар ваар заасанд Залуудай
– Шар махчингууд цахиур хавирч гал асаадаггvй юм уу? гэж гайхан асуулаа.
– Yгvй , цахиур хэрэглэх аргы нь олоогvй, явсан газраа шавар вааранд гал манаад авч явдаг юм. Ганцаараан ч холддоггvй бєєн бєєнєєрєє явдаг амьтан. Зарим цагт эмэгтэйчvvд, хvvхэд багацуул, настангууд нь нэг бєєн, чийрэг эрцvvл нь нэг бєєн явдаг ч цаг бий. Чадал нь олноороо явдагт нь байгаа юм. Эмс нь эрцvvлийгээ бараадасхийж бvлэг цvлгээр явдаг заншилтай . Бие биеэ иддэггvй. Бусад хоёр хєлтєн амьтныг хэнийг ч хамаагvй, дийлбэл иддэг муухай улс гэж Ихэрэс Бух євгєн, Залуудайд хариулав. Энэ бидэнд хядуулсан Шар махчны эмс хvvхэд нь эндээс асар холгvй яваа байх. Биднийг тэдэнтэй тулсныг арай мэдээгvй байх. Ан гєрєє хийж яваа л гэж бодож байгаа байх. Энэ горхины ус уруудан буцъя. Тэгвэл усан дотор бидний ор мєр vлдэхгvй. Шар махчин ч энд биднийг тэдний нэг хэсгийг vгvй хийснийг мэдэхгvй болно гэж Поодой бєє санал гаргав. Чингээд, шєнийн тулалдаанд шархатсан нєхдєє тvшилцэн, Чоносын дайчин эрсийн бяцхан баг хvмvvс, горхины усанд орж уруудан нилээд яваад голд хvрч, тэндээс уруудан онгоцоо бургасан дунд сойсон газар амсхийгээд єрх гэрийн зvг чиглэв.
Онгоцоороо гол гатлаад, єрх гэрийнхээ зvг алхаж явахад Залуудай хvvд их л сайхан санагдаж, Поодой бєє, Мазаалай хоёрын дунд алхаж, тэдэнтэй юм ярилцаж яваа эцгийнхээ чийрэг биеийг араас нв харахдаа, олон ахын хамт авыгаа Шар махчин дайсны гараас салгаж авсан , байлдан тулснаа санан, одоо ч би эрийн насанд хvрлээ гэж бодож явлаа. Шонхолой ав нь гэдэргээ хvvгийнхээ зvг нэг эргэж хараад, магнай тэнийн, ахмад нєхдийнхєє дунд мєр зэрэгцэн алхаж яваа хvvгээ энхэрлэн мишээж, гараа сунган дэргэдээ ойртуулаад,
– Эцэг хvн, ийм хvvтэй байхад зvгээр биз. Мазаалай? Гэж багаасаа сvрхий vерхдэг нєхєртєє баярлан єгvvлэв.
– Манай Чоносын нэг сайн эр болноо гэж мазаалай хvнгэнэн дуугарав. Чингээд, чийрэг гараа сунган манай єрх айл хэвээрээ байгаа биз? Ганц Оодой дархны гэр нь саяны миний хэлсэн хирисийн хєлд цємрєєд, засаж амжилгvй, бид чинийхээ хойноос єчигдєр одсон билээ. Одоо л євгєн дархныхаа єрхий нь засаж єгнє дєє гэхэд Залуудай,
– Одоо бид, яг л тэр хирисийн довтолсон газраар явж байна. Тэрvvхэнд намайг дайрч унагаад, Туулайхvvг тэнд гишгэж орхисон юм. Мангина эмгэн тэнд дайруулсан юм гэж , євс шороо нь нєжинд харласан газар зааж, тэр хирист дайруулсан єглєєний явдал сэтгэлд нь ургав. Поодой бєє, Залуудайн царайг ажиглан,
– Хvv минь, чи сэтгэлээ дарж яв. Yзсэн харсан юмандаа сэтгэл чинь хэт догдолбол муу шvv. Би чам шиг байхдаа айсан баярласан юмаа мартдаггvй, санах бvр сэтгэлд ургаад, хожим зvvдэлдэг болсон . Зvvдлээд єрхєєсєє гарч уулаар хэсэж явдаг болсоон. Яаж тэгж яваад догшин араатанд идvvлчихээгvйгээ одоо гайхдаг. Нэг шєнє модон дээр гарчихаад, дор минь хээрийн зэрлэг нохой улилдаж байсан. Хожим унадаг болсон. Тэгээд нэг унаад ухаан орж єгєхгvйд, манай ав Хэрээдийн Хэрээ удган залж, намайг бєє болгосон гэдэг. Тэрнээс хойш унах минь зогсоод, шинийн есєн, дундын есєн, хуучны есєнд л нэг их бєєлдєг боллоо. Чи бас унадаг дусдаг болж очих бий гэхэд нь,
– Yгvй, би унах ч vгvй, дусах ч vгvй. Бєє ч болохгvй, Мазаалай авгын хэлсэн ёсоор Чоносын нэг сайн эр болно гэж инээв. Чингэтэл, дэнжийн єрхнvvдийн эмэгтэйчvvд Оодой євгєн тэргvvлэн, бvгдээрээ дайчин эрсийн бяцхан багийг тоо бvрэн буцаж ирснийг баярлан vзэж, бахдан угтлаа. Эрэгтэй, эмэгтэй, хvvхэд багацуул цєм баярлалдавч жаргасан зовсон байдлаа ил гаргах заншил vгvй тул, амь мэнд , бvтэн бvрэн буцаж ирхийг vл мэдэх аянд одсон хvv, нєхєр, ах нараа угтан тосож, эцэг, эх, vр эхнэртэйгээ уулзаж байгаа тэдгээр хvмvvсийн байдлыг єрнє зvгийн хvн харвал, гадагшаа тvр зугаацахаар гараад ирсэн хvн уулзаж байна гэж бодмоор айван тайван боловч, гагцхvv нvдэнд баярын шинж тодорсон байдлыг ажиглагсад, голын захад загачлаад ирсэн улс биш, хэцvv шиг юманд яваад, олзтой омогтой буцаж ирсэн юм байх гэмээр байдал илэрхий ажээ. Шонхолой Булжуухай эхдээ баруун хацраа vнэсvvлээд, ээжийнхээ баруун гары нь илж, эхнэр Хойлгийнхоо гары нь барин илж, баярлан инээмсэглэсэнд , хойлог нєхрийнхєє аяншиж зvдэрсэн царайд баярын инээмсэглэл тодорсонд сэтгэл зvрх дvvрэн баясгалан тєрж, нєхрийнхєє шєрмєслєг чанга гарыг аяархан хариу илж, нєхрийнхєє хvрэн улаан царайг дахин vзэж баярласнаа тvvгээр илэрхийллээ. Тэгээд Залуудайгаа хацры нь илжээ. Ноход , Шонхолойг таньж , ялангуяа нэг хєгшин гичий баярлан гийнаж, элэг єєд нь асан нvvрий нь долоох гэж эрхлэхэд, толгойгий нь илээд
– Хєєрхий , энэ Марал намайг мартаагvй байна шvv гэхэд нь тэр гичий, нэрээ дуулаад, бvр ч баярлан, нар зєв тойрон, vсрэн дэвхчиж, нэг цаашаа давхин, нэг єєдєєс нь давхиж эрхэллээ. Эмэгтэйчvvд гадаа задгай гал тvлж, загас чанах нь загас чанаж, хирисийн мах чанах нь хирисийн мах чанаж, шарах нь шарж, хоол унд хийж гарав. Эрэгтэйчvvд , Поодойн хирист цєм гишгvvлсэн єрх гэрийг очин vзэж, хоолны сvvлээр засахаар хэлэлцлээ. Єрхийн эмэгтэйчvvд, аль хэдийн шинэ багана, сургааг, унь, гишгvvрийн мод, хар модны долон холтос авчирч гvйцээд байсан юм байж. Єрхийн доторхийг бас цэвэрлэж амжсан ажээ. Балар эртний хvн, хоол олдвол, идэхдээ сайн, эс олдвол єл даахдаа сайн тул, элбэг хоолтой vе дайралдсан цаг асанж, бас хэдэн жил алга болоод нэг хvн нь буцаж ирсэн асанж. Булжуухай эмгэн тэргvvлэн, аль сайн хоол хийж, бvгдээрээ наранд сууцгаан , хоолоо маш амтархан идэцгээжээ. Чингээд, хоолны сvvлээр єрх айлын эрэгтэй эмэгтэй цєм Шонхолойн хавчаахай нум сумыг их л гайхан сонирхоцгоож, хvний чулуудах дvvгvvрдэж хvрэмгvй газар юм онон тусаж байх ийм сонин сайхан зэмсэг байх гэж бас байдаг юмаа? Гэж найхан тагнажээ.
– Манай энд ийм сvрхий зэмсэг хийж болдог билvv? Манайхны хэн ч гэсэн, энэ зэмсэг хэрэглэж болдог болов уу? Ойр хавьд ийм зэмсэгтэй омог байна уу? гэж бvстэй бvсгvй цєм их л сонирхож, Шонхолойн харвахы нь тун ч таашаан харцгааж, ийм зэмсэг одоо манай Чонос єрхийн эрэгтэйчvvд цєм хийн хэрэглэх болно гэхэд нь , араатан дайснаас амиа хаацайлж, ан агнахад хєл хурдсаж, гар уртассан шиг сонин сайхан зэмсэгтэй боллоо гэж баяр хєєр болцгоожээ. Амьтан хvний гар хєл нь хєнгєн болж, бvгдээрээ Оодой дархны єрхийг сэлбэн засаж гарлаа. Хугарсан баганыг шинэтгэж зоогоод, газар шалы нь чигжээд, дєрвєн багана дээр дєрвєлжин тооно тавьж, дєрвєн талаас нь сургааг унь тvшvvлэн тогтоогоод, єрх дотор орох гарах гишгvvрт модны доод vзvvрий нь газар бєхлєн тогтоож дээд vзvvрий нь дєрвєлжин тоонын зvvн урд булан хавьд хєдлєхгvйгээр авалцуулаад, хар модны шинэ долон холтсоор єрхийн дєрвєн талыг бvтээж, ширэг зузаалан тавьж єнгєлєєд, єрх дотор нь хоймор талд єнєєх гайтай хирисийн сахлаг vстэй ширийг чулуун сvхээр цавчиж, Оодой євгєнд дулаахан зєєлєн гудас хийсэнд , євгєн их л баярлан, хоёр эврээр нь анчиндаа жадны гилбэр, шинэ зэвсэг хавчаахай нумын суманд хэрэглэх зэв хийж єгнє гэж амлажээ. Нар жаргахаас ємнє Оодой дархны єрх нь шив шинэхэн болж, Чоносын бяцхан суурин єрхийнхєн, євгєний єрх шинэтгэсэн баяр , Шонхолойн буцаж ирсэн баяр хосолж, идээ хоол элбэгтэйн учир бас найр хийжээ. Эмэгтэйчvvд , Булжуухайн удирдлагаар сараана, мангина, гоньдтой холин амт оруулсан загас хирисийн махаар аль амттай гэдэг хоолоо хийж, сулхирын гурил хирисийн єєхийн тосонд багсарч, шавар модон тэвшээр овоолон хоол, гадаа зvлгэн дээр тавьцгааж, бэлтгээд, бvгдээрээ тойрон сууж, идэн цэнгэжээ. Хирист мєргvvлж бэртсэн эмэгтэй Пянтуугийн бие чийрэг тул, хvнээр тvшvvлэн ирээд, олны дунд сууж тэр элбэг хоол идэх цэнгэлд оролцон, ямар ч эрvvл хvнээс дутуугvй идэлцэж суув. Ан амьтан, хvний оршин суудаг газраас зайлдаг тул, Чонос омгийн бяцхан суурин єрхийн хавьд ер огтоно зурмаас єєр зэрлэг амьтан байхгvй. Элдэв гєрєєс араатан чєрх айлын хавьд vзэгдэхгvй болсоор удаж, урин дулааны цаг санаа амар суудаг ажээ. Гагцхvv саяын хирис, огт санамсаргvй vзэгдэж vймvvлсэн ажээ. Ємнєх голыг зун цаг бас араатан гаталж ирдэггvй, зэлvvд бєглvv, айван тайван нутаг ажээ. Чингээд, тэр орой Чоносын єрх айлынхан санаа амар, сав дvvрэн, vдэш дулаан. Гадаагаа бvгдээрээ зvлгэн дээр сууцгааж, Шонхолойг хаа явж, сонин юу vзсэнээ ярьж єгнє vv гэж тойрон суужээ. Садан олонтойгоо дахин нvvр золгосондоо ихэд баярласан Шонхолой дуртай, олны хvслийг дагаж, vзэж єнгєрvvлсэн юмаа ярьсан нь :
– Голын зvvн урдах Эзэн толгойн аманд Оодой ахын єрх сууриныг Шар махчин дайран идэхэд би бороохойгоор цохиулаад, ухаан алдчихсан билээ. Хичнээн болтол хэвтсэнээ бvv мэд. Нэг мэдэхнээ, хоёр гар хvлээстэй хэвтэж байлаа. Сэм ажиж харвал Оодой євгєн чvзэгдэхгvй, манайхны хэдэн хvн ч vзэгдэхгvй Шар махчингууд л єрх сууриныг эзлээд, хvний мах идэн жаргаж суух нь харагджээ. Таньдаг хvнийхээ толгойгий нь сvхээр хага цохиулж, тархий нь идvvлж байхыг харахад эвгvйг хэлэх vv? Гэхэд сонсогчид махчныг их л зэвvvрхэн шуугилдав.
– Хvний махаар найрлаж цадаад, vхсэн махчнаа Эзэн толгойн энгэрт амы нь хvний єєхєєр тостоод тавьж, олзны хэдэн хvнийг, идэж бараагvй мах vvрvvлэн туугаад явахад, би ч бас , гар хvлээстэй, хvний єрєєл мах ачаастай туугдлаа шvv.
– Их уул давж, хоёр хоног яваад, бас нэг бvлэг махчинтай нийлж, найр хийхэд , олзны хоёр залуу алуулж, махчинд идvvллээ. Их уулын модон дундуур явахад, Шар махчингууд модонд ургадаг улаан цоохор мєєг их тvvж, нєгєє бvлэг махчинтай найрлахдаа тэр цоохор мєєгнєєсєє идэж, жигтэйхэн согтжээ.
– Согтохдоо яадаг байж вэ? гэж Поодойн сонирхон асуухад, согтохдоо vг их олонтой сайхан зантай болоод, царай зvс нь улаан зээрд болдог юм билээ. Босоод явахдаа шарваж туйвдаг тийм болчихдог юм билээ. Тэр шєнєдєє согтоод, их бєх унтсанд нь би амьд vлдсэн хэдэн шарнуудынхаа хvлээсий нь тайлаад, цємєєрєє орголоо. Оргож яваад vvрээр алмаст баригдчихлаа. Унд хоол муутай яваад, хол зугтааж чадсангvй. Дороо гvйцэгдлээ. Зэр зэмсэггvй оргож гарсан болохоор улаан гараар тулаад дийлсэнгvй, баригдлаа. Алмас гэдэг сонин амьтан юм байна. Зарим отгийн эм алмас эь зжндаа бvлэглэн нийлээд явдаг юм байна. Бид тийм нэгэн бvлэг эм алмаст баригрдаж орхилоо. Хор хийхгvй боловч, биднийг бас тавих дургvй дагуулаад урагшаа их цєлийн зvг явжээ. Хэл мэдэхгvй, буйлахаас єєр дуу гарч чадахгvй. Гал гэж мэдэхгvй. Унхтахдаа, биднийг дундаа хавчаад унтдаг, хєдєлбєл сэрчихдэг. Гурав хонохын даваан дээр Шар махчинд хєєгдєєд, сарын гэрэлд шєнєжин дутааж, vvрийн гэгээ шарлахад нэг их уулын ам єгсєж, орой дээр нь гармагц, бєєн алмас дээр орж ирлээ. Манай алмасуудын сандарсан байдлаар тэр уулын алмас, дайсан биднийг хєєснийг мэдээд, шуугилдаж, чулуу мод шvvрэн тулахаар шийдсэн бололтой. Манай хойноос хєєж яваа Шар махчны барааг хараад, дайсан гэж таньсан шинжтэй, шар vс нь сєхийж, урхирцгаан, адуун чулууны ард нуугдацгаан, дайсны ойртохыг амдан тослоо. Би ч хэдэн шарнуудтайгаа бас нэг нэг мод бариад , алмастайгаа нийлж, Шар махчинтай тулахаар шийдлээ. Бидний хойноос хєєсєн Шар махчин амаад гараад ирэхийн хамт, алмасууд урхиран дайрч, том том чулуугаар чулуудлаа. Хэдэн махчин тэдний чулуунд цохиулж уналаа. Алмас баярлаж, дайран ороод, махчинтай ноцолдлоо. Манай шарнууд ч зоригжиж , бороохойгоороо цохилон орлоо. Цочмог дайруулсан махчин, хэдэн хvнээ хороолгоод , ухирч алмас гардан тулахдаа их бяртай, шарх даахдаа сvрхий тул, ноцолдлоо. Алмас эмс ч мєн бяртай зоригтой байж, том том чулуу шидлэн, сvрхий туллаа. Шарнуудын маань хоёр хvн, нэг том махчинтай тулаад, , жаданд нь чичvvлж унаад доошоо чирvvллээ. Хойноос нь би хэдэн алмастай гvйж, мєрєє жадлуулаад ойчиж , одоо л vхлээ гэж бодсон. Алмас олон байсан тєлєєдєє амь гарч, махчин уруудан дутаалаа. Тэгтэл алмас эргэж ирээд, намайг vvрэн, бас нэг шархтсан шарнуудыг тvшин, уулынхаа орой дээр гарлаа. Тэндээс алмастайгаа хамт , навч шарлаж, намар болтол явлаа. Амьд vлдсэн ганц шарнууд маань , шарх нь эдгэрэвч, бие нь муудаад шар навчнаар нас элэгдээд би ганцаараа алмасын дунд vлдлээ. Тэднээ орхиод явах гэхэд , надаас салдаггvй. Шєнє болоход би цахиур хавирч гал тvлдэг. Тэд маань гал тvлж чадахгvй. Дулаацахыг л мэддэг. Дагасан алмасаа цохиж унагаад оргох гэхэд, бас аминд минь орсон амьтныг алах нь бас тусгvй шиг санагдаад, салъя гэхэд тавихгvй бас хэцvv. Тэгэж байтал, намар их цєлд нэг хэсэг сvхтэй жадтай гєрєєчинтэй дайралдаад, алмас маань зугатааж , би юу ч болсон єєртэйгєє тєстэй хvнтэй нийлж vзнэ гэж зугатаалгvй хоцроод, тэдэнд баригдлаа.
– Достум, гель мандаа гээд, тэдний тэргvvлэгч нэг хvдэр эр, намайг алмаст олзлуулсан хvн гэж сvрхий найрсаг байлаа. Хэл сайн мэдэлцэхгvйд, хоорондоо шулганалдаад, нэг хижээлхэн анчин, харин манай vг бага зэрэг мэддэг байж, намайг баарин уу? гэж асууж. Биш , Чонос гэхэд, танайхантай vг нэгтэй баарин омогтон бидэнтэй найртайсайн байдаг. Тэдэнд чамайг хvргэнэ гэж биеэ Теке омогтон гэлээ. Тэдэнтэй явах болж, хамт євєлжєєд, хавар тийшээ нэг хэсэг Теке гєрєєчнийг дагаж, Баарины газар хvрлээ. Нээрээ ч манайхантай vг тєстэй омгийн улс байлаа. Тэндээс хорчин омгийн газар хvрлээ. Бас л манайхантай vг нийлдэг омогтон. Тэдний хэрэглэдэг зэмсэг нь миний энэ нум даа. Нангиа гэдэг омгийнхонтой арилжаа хийдэг улс байж, тэр хорчин нутгаас Нангиа омгийн газар хvрэлцэж, энэ Ихэрэс Бух ахтай дайралдан танилцлаа. Хойд зvг, Бай-кул- баян нуур гэдэг их усны хєвєє нутагтай гэж, хєл газраас Нангиа омгийн гаvар хэл нэгтэйгээ хvнтэйгээ дайралдаж, газрын холыг vзэж, сонсоогvй юмаа сонсож, vзээгvй юмаа vзэж ирлээ дээ .
– Нангиа омогтон чулууны эзэн юм байна. Тэдний урчуулаас их юм сурч ирлээ. Тэгээд, хоёулаа ууган нутагтаа буцах гэж хэлцээд, алсын замд зорьж бэрхийг туулсаар, єрх омгийнхоо олон та бvхэн дээр мэнд хvрч ирлээ. Ганц ганцаараа бол, ийм хол аянд бэрх аюул давж ирэхийг санашгvй хэрэг. Бие биеэндээ туслалцаж, нэг нь нэгэндээ тvшиг болж явсны ачаар л бас та бvгдийн тэнхрvvлсний ачаар махчны аманд оролгvй гэртээ эсэн мэнд ирлээ дээ. Хорчноос нум хэрэглэн харвах арга сурснаа та бvхэнд зааж єгнє. Нангиа нараас чулуу засаж єнгєлєх арга сурснаас бас Оодой дархан ахдаа vзvvлж єгнє. Чонос омогтоо хэрэгтэй юм энэ хэдэн жил олзлогдон , баригдан явахдаа сурч ирлээ. Дэлхий юутай уудам олон омгийн хvн юутай сонин бэ? гээд, нvдэн ємнє нь vзэж єнгєрvvлсэн тvмэн сонин юм vзэгдэх адил нvдээ анисхийн чимээгvй боллоо.
– Шонхолойнхоо сурч ирсэн сонин юмы нь бид хийж сураад, халдах дайсан, аюцлт араатнаас айхгvй, чадал ихтэй аж тєрєх сайтай болох маань болтугай даа гэж Оодой євгєн Шонхолойн яриаг бахдан дуугарч , за одоо vдшийн сэрvv татлаа. Тvvдэг галын тvлээ тvлш, хvvхээд, тvvж бэлтгэ гэхэд, залуу эмэгтэйчvvд тvлээнд явлаа.
Шонхолой, алс газар сурч ирсэн сонин юмнаас нум сум хэрэглэх арга Чоносуудтаа зааж, Хорчин омогтон энэ модон дvvгvvрээ нум гэдэг юм. Нумаа харвадаг бяцхан жадыг хор гэж нэрлэдэг юм билээ. Бас зарим нь годоль гэж ч хэлдэг юм ыилээ гэж сумын байдлыг танилцуулан, нэг vзvvрт нь зэв гэж чулуу буюу ясаар хурц ирт юм хийдэг юм . Нєгєє vзvvрт нь нумын хєвчинд годлио тогтоохоор они гэж хєвч зуух ам гаргаад, онины хавьд нь шувууны єдєєр єдєлдєг юм. Тэгвэл, харавсан хор гэдэг годоль нисэхдээ шарвахгvй, эгцээрээ шуугин очиж харван шаана гэж, нум сум хийхийг зааж, Оодой євгєн, Поодой бєє, Залуудай, Мазаалай нум дархлаж, ойн олон модноос онцгой шулуун сvхээрээ тайран засаж, Шонхолойгоор заалган, бие биедээ таарсан нум хийж, нумынхаа хэмжээнд тааруулсан гдлийн мод хатааж, Оодой євгєн, єнєєх хирисийн эврээр сумын зэв хийжээ. Ихэрэс Бух євгєн чулуугаар сумын зэв дархалж, заримы нь цахиур чулуун хасуураар галт уулын шил чулуу засаж, хожим бас ирмэгтэй том цахиур дєшийн тушаа хєндий шиг барьж байгаа , тун чадамгайгаар няцлан, ир ирмэгий нь засаж боловсруулсан нь , таатай гоё зэв болжээ. Зарим зэвийг шар цахиур, улаан хvрэн цахиур, ногоовтор маш хатуу хас тэнигэрээр хийсэн нь алсын замд тvvж авсан зарим чулууг хэрэглэж, зарим нэгэн чулуу нь Оодой дарханд байсан ажээ. Оодой дарханд ооны хvзvv байснаар хєвч хийж, Чонос омгийн єрх айлын анхны харваач нар , Шонхолойгоор заалган харваж сурцгаалаа. Хирисийн махыг урт нарийн зvсмээр наранд хатааж, анчны байрьсан тул, хилим, цурхайн зэрэг том загас бас давслан хатааж, хоол элбэгтэй байгаа учир эмэгтэйчvvд янз бvрийн тємс ногоо тvvж базаан, идэх юмаар тасалдаагvйн жавшаанд Чонос єрхийн эрэгтэйчvvд харвах сургууль єдєр бvр хийн сонирхож, холын харвалд Мазаалай, онолд Залуудай, дараа нь Паалиа орж, ясан булцуу хийсэн сумаар тулын арьсан бай єдєржин харавдаг байлаа. Чингээд нэгэн єглєє эртэлж Залуудай, Паалиа,Алцгар гурав хавчаахай нумаа хэдэн годольтой аваад голын зvг очжээ. Нэг тохойд галуу нугас олон байсныг ойртосхийн очоод гурвуул зэрэг харваж, нэг галуу хоёр нугас унагаж, тэр олзондоо омогшоод бас явсаар арваан галуу , нугас харваж, хvзvvгээр нь дурсаар холбоод, бургасан дундуур єрхийн зvг чиглэсхийн явтал, Алцгар гэнэт цочиж, нєхдvvдтээ уснаас гарч яваа нэг аварга могой заан, тэсгэлгvй эмээжээ. Хvний дайтай бvдvvн аварга могой голын уснаас гулдран гарч, єглєєний хvйтэн ус туулж, гарсан тул, царцуу юм шиг хєдлєх нь хєшvvн маш яаралгvй ажээ. Гурван залуу ерєєс тийм том могой байдаг гэж сонсохоос биш, бараагий нь ч урьд ємнє vзээгvй тул тэр муухай том амьтны гулдарч явахыг хараад, айдас нь хvрэвч хvч хурды нь мэдэхгvй. Гагцхvv , бяцхан толгойтой, муухай хvйтэн харцтай нvдий нь бургас євсний завсраар харахдаа, дотор нь аягvй болж, огт чимээ анир гаргалгvй, сэм эмээн ажиглаж байв. Тэгтэл, нэг бор гєрєєс єндєр євсєн дотроос хєєрхєн толгойгоо цухуйлган, нарийн жимээр усны зvг салхинд гэнэт хvний vнэр авч сэжиглэн зогстол аварга могой агшин зуур ухасхийж, тэр бор гєрєєс рvv дайран орлоо. Шур хийх чимээгээр нь бор гєрєєс vсрэн дvvлтэл, аварга могой сvvлээрээ гєрєєсийг гаvар буухаас ємнє цохин унагаж эвхрэн орооход, хєєрхий гєрєєсний яс нь шажигнан хэмхрэх чимээ дуулдаж, амин лугаа хагацах дуу нь гурван залуугийн чихэнд хангинав. Чингээд, аварга могой, амаа нэг ихээр ангайж нуруу хавиргы нь хуга ороосон гєрєєсийг толгойноос нь залгиж эхлэв. Залуудайн дотор тэрнийг хараад арзасхийж, урд дvvгvvрээр гєрєєс чулуудан унагаж алахыг ч vзсэн, чоно , цєєвєр , олон шарнуудын хєєж гєрєєс барихыг vзсэн боловч ийм жигшvvртэй муухай аварга могой, тийм хєєрхєн амьтныг дvvлэх хооронд нь сvvлээрээ цохиж унагаад, яс усы нь нажигнатал ороож алахыг vзээгvй тул, хєєрхий гєрєєсийг тэсгэлгvй єрєвдєж, єєрийн эрхгvй шилдэг годлио онилоод, гєрєєсний тэгэн дундуурыг залгиж амжсан аварга могойн хvйтэн харцтай муухай нvд vрvv нь харваж орхилоо. Сайн шагайсандаа ч тэр билvv, азаар оносондоо ч тэр билvv , сум нь шав хийгээд, тэр аюулт аварга могойн нvд vрvv ороод, шилэн хvзvvгээр нь цухуйжээ. Хэвлээр явагч тэр vлэмж биет амьтан, сvvлээрээ шуугитал шарваж, бургас хайлс хуга цохин том эрээн бие нь нэг эвхрэн зангирч, нэг задран тэнийхдээ ойр хавийн мод чулуу булгалж, сvртэй юм боллоо. Гурван залуус ухаа алдан сандарч дэмий л ухран зайлсхийж, аюун харваас, тэр аварга могой ийш тийш єнхрєн сvvлээрээ євс мод савахад нь их муухай vнэр ханхлан, толгой сvvл нь нийлэн , дээшээ дэгдэж, хажуу тийшээ савж єнхрєх нь маш сvртэй. Ойр хавийн усны шувуу тэр чимээгээр vргэж, нугас галуу, тогоруу, цахлайн сандран шуугилдах, ганганах дуу шуу гарч сvрхий юм боллоо. Аварга их могойн єнхєрч байсан газрын бургас мод ч хуга нуга цохиулж, vндэс орвонгоороо сугарч нэг хэсэг шугуй, євс ногоо , олон бодонгийн онгичсон буюу сvрэг арслан заан ухсан газар шиг боллоо. Эвхрэлдэн тарчилж байгаа тэр аварга могойг дахин харвах гэснээ р, хаана нь ч харвахыг гайхан, бас сумаа эвдvvлнэ гэж хайрлан, дэмий л харж байтал , тэр том амьтны догшин хєдлєх нь намдасхийж, бие нь чичигнэх болсонд vхэж байгаа юм байна гэж сая л ухаараад, айж сандрах нь баахан гайгvй боллоо. Аварга могойн ангайсан амнаас гєрєєсний бєгс нь цухуйсан хэвээр , могойн эрvv нь зуурч, аюултай их хvчтэй сvvл нь мод чулуу ховх цохин ширвэх нь намдсаар, тэр аварга амьтны бvдvvн урт бие нь сунан, хєдлєхєє байж, гагцхvv сvvлийн vзvvр чичив таталдах боллоо. Залуудай зориг орж, хавчаахай нумандаа бас нэг сум онилон могойн элэг vрvv нь нэг харваад vзтэл, лvсхийгээд сум шаавч, могой хєдєлсєнгvй. ХОёр нєхєд нь бас зvрх орж нэг нэг харваад vзсэн, бас хєдєлсєн vгvй. Тэгэхэд нь маш болгоомжлон ойртож vзвээс vхжээ. Сvvлээс нь татаад vзэхэд хєдлєхгvй тул, холуур тойрч толгойн урдаас очиж харваас бор гєрєєс хагас залгисан том ам нь зуугаастай. Єрєєсєн нvдэнд нь шигдээстэй сумны онь хавиас аяархан барьж татваас, могойн толгой хєдлєхгvй боловч, сум тийм амархан сугарах шинжгvй тул, Залуудай зvрх орж бvснээс зvvсэн аавынхаа бэлэглэсэн хас тэнигэр сайхан сvхээр могойн толгойг тас цавчин, гєрєєс залгисан тэр чигээр нь салгаж аваад, гурвуул, модонд арай чvv гэж дамжлан, єрх гэрийн зvг маш баяртай чиглэв. Гурван залууг нугас галуу харваж, бас аварга могойг ганц сумаар алсанд их гайхацгааж, бvгдээрээ шахуу тэр могойг vзэхээр очлоо. Чулуун сvхээр хэсэг хэсэг цавчин эвдэж, идшиндээ нийлvvлэх гэж vvрэн авч ирж бєєн их баяр хєєр болцгоолоо. Амьтан халдашгvй аварга их могойг ганц хор годлиор алсан Залуудай маань сайн анчин эр болох юм байна гэж Оодой євгєн эрхий хуруугий нт хирисийн єєхєєр тvрхэж,
Омог олондоо тvшиг
Олон нєхєртєє жишиг
Єрх олондоо тэргvvн
Євгєд настандаа тулгуур
Алжаахыг vл мэдэх биетэй
Айхыг vл мэдэх зоригтой
Энэрэх сайхан сэтгэлтэй
Элбэрэлт сайн хvv болоорой
гэж ерєєжээ.
Ахас дээдсийн сургаал ерєєл бат оршиг гэж Залуудай хариу ёсны vг хэлээд, омгийнхоо олны баярласан царайг харахдаа, єєрєє бас цээж дvvрэн баярлав.
Чонос омгийн єрх сууринд Ихэрэс Бух євгєн бие сэтгэл амарч, аян замын чилээ гараад, элбэг хоолонд тэнхэрч, нутаг усандаа буцах асан гэж алс хойд зvг, Бай кул гэдэг Баян нуур их усандаа хvрэх хvсэлтэй болжээ. Сэрvvн хvйтэн улирал єдєр ирэх тусам ойртож байгаа тул, урин дулаан байгаа цагт алсыг зорин явсуу. Хойшоо чиглэсэн их ус дагавал , давдуу Бай кул их нуурт цутган орох мєрєн гол дагаж, нутгаа хvрнэ гэж ярьдаг болжээ. Хамт холхи Нангиа газраас бэрхийг туулан давалцаж ирсэн нєхрєє ганцаарангий нь яаж явуулахав? Би vдэлцэж єгнє гэж Шонхолой холын аянд зорилоо. Залуудай бас эцгийгээ дагаж явна гэсэнд , асар цааргалсангvй. Мазаалай явалцах гэсэнд , єрхийн хамгийн чийрэг бяртай эр олон хоногийн холын аянд явбалр, араатан дайснаас хамгаалах тvшигтэй чийрэг хvнгvй бэрхдэх бол уу? гэж Шонхолой татгалзаад, хашир євгєн Шарнууд Оодойтой зєвлєн хэлэлцсэнд , євгєн бас Мазаалайг єрх гэртээ ємєг болж байвал таарах бий. Єнєєх Шар махчны нэг отог нь гол гарч ирвэл , хvн бvлгvйдэж хэцvvдвэл яана? Гэж бvгдээрээ хэлэлцээд, Мазаалайгаа vлдээхээр болжээ. Хойд єдєр нь эртлэн Ихэрэс Бух євгєн, Чонос, Шонхолой, Залуудай умар зvг чиглэн гарчээ. Бух , Шонхолой хоёр нэг нэг жад, нэг нэг хавчаахай нумтай, хэд хэдэн сумтай, бvснээсээ нэжээд сvх агсжээ. Залуудай хавчаахай нум сумтай, авынхаа єгсєн хас тэнигэр сvхтэй явжээ. Хойд зvг чиглэн явсаар хэдэн даваа даваад, vдшийн бор хоногт нэг хадан хонгил олж, амсарт нь том чулуугаар хашлага хийгээд, дотор нь гурван хvний хэвтэх хэвтэш євсєєр засаж бэлтгээд, єдєр харвасан хоёр тарвагаа боож оройн хоол хийлээ. Тэнгэр маш цэлмэг. Навч шилмvvсний vнэр ханхалсан агаар тун айхан тул хадан хонгилын гадаа нь , галынхаа дэргэд хэвтэн амарч байтал, нар жаргаж харанхуй бvрэнхий болсоор сэрvvн салхи татаж, модон дотроос хоёр бор гєрєєс гvйж гараад, гал харж баахан гайхан зогсосхийж, хvний vнэр аваад, год хийн vсэрч, дахин гvн ойд шурган далд орлоо. Модны захын шугуй сєєг дотроос бодон гахай гарч ирээд, галын гэрэл vзээд гайхан зогсжээ. Аяганаас мод євс асаж гал тvймэр гарахыг vзэж, галаас айдаг боловч, нэг байрандаа тогтуухан асаж байх гал мяралзан асаж байхыг сонирхож, ойртон дєхєсхийтлєє, хvний vнэр авч тvр нэг зогссоноо, хvнтэй урьд ємнє ер дайралдаж vзээгvйн дээр , хир баргийн юмнаас айдаггvй хєгшин бодон тул , хvний vнэр авахдаа , нэг их аюултай амьтны vнэр биш байна гэж хvр хар дуугаран галын зvг ойртлоо. Галын гэрэл тусах газар хvрч ирээд, нурууны нь ширхэг сэрюийн, махир шар соёогоо хяхнуулан зогсож, ууртай догшин улаан нvдээ эргvvлэн, vл танигдах хачин гурван амьтан галын хажууд ажиг сэжиггvй хэвтэж байгааг харан, хамраа сарналзуулан харахад нь , Залуудай
– Хvvш гэж хашгиран бослоо. Бодон баахан цочиж гэдэргээ ухраад дуулдаагvй сонин дуутай юм гонзогос гээд босож ирэхэд, танихгvй юм бvхэн аюултай байж магад гэж болгоомжлон , бас соёогоо хавиран, онигор улаан нvдээрээ Залуудайн зvг гайхан харав.
– Хай , гээд Залуудайн гуяа пад хийтэл алгадахад, гахай эргээд зугатааж, шугуй уруу шурган орох гэтэл нэг алаг эрээн юм бутын цаанаас дvvлэн гарч гахайг нємрєх шиг болтол, бодон ч ухас хийж , дотроос нь гартал, бєгсєє чирээд, , шугуй уруу шаравсаар оржээ. Тэр том эрээн юм нэг муухай урхираад газар єнхєрч євс бут маажилсанд, галын хажууд хэвтэж байсан Бух , Шонхолой хоёр сандан босож, гурвуул харваас, бодонг дайраад нэг бар, гэдэс салтаагаа соёонд нь хага татуулжээ. Гэдсээрээ орооцолдон ноцолдож, аюумшигтай муухайгаар хvрхрэхэд нь модон дотор ан гєрєєсний тэр чимээнээс айж дутаасан чимээ тєвєргєєн дуулдаж, модны оройд хоноглосон махчин шувууны цочин хагших дуу гарлаа. Нум жадаа барин, тэр тарчилж байгаа барын зvг болгоомжтой ойртвоос, гэдсээрээ ноцолдон тастаж байсан бар ч баахан муужирч, vл танигдах амьтан дэргэд нь ойртосхийхэд , тэнэг уур нь хvрч, нvдний ємнє нь vзэгдсэн шинэ дайсны зvг дайрах гээд, бєгсєє чирэн архирч, ам юугаан ангайн сvртэй дєрвєн соёогоо ярзайлган урд хоёр хєлєєрєє газар алгадан давштал, Шонхолой, Бух хоёр харваж, хоёр далаар нь сум єдєндєє хvртэл шаав. Барын толгой доошоо тонгосхийтэл, Залуудай урт ишт хас тэнигэр сvхээрээ хоёр нvдэн хооронд нь ишинд тултал цавчин буулгав. Догшин араатны чийрэг бие нь суларсхийгээд, сvvлийн vзvvр годгонон, бvх бие нь чичигнэв. Гурвуул, сvх, сумаа суга татаад, бодонгийн шургасан шугуй уруу болгоомжлон ойртвоос, зоогоо тас шvvрvvлсэн гахай байгаа газраа мэдэгдэн хvр хар хийж, хэвтсэн газраасаа босоод бєгсєє чирч шарвалзан, шар хєєс гоожуулан, соёогоо хяхнуулж амиа зvгээр єгєхгvй, vзэлцэнэ гэсэн юм шиг гурван анчны єєдєєс муухай дуугарч, хурдалж чадахгvй боловч, хадрах санаатай гарч ирлээ. Шонхолой, Бух хоёр жадаараа хоёр бєєрєєр нь зэрэг жадалж, бєгсий нь єндєсхийтэл дайран чичсэнд , бодонгийн урд хоёр хєл нь нугарч газар мєргєж ойчлоо. Залуудай бас сvхээрээ хулхи уруу нь нэг сайн буулгаад, аяны явган гурван хvн, тэр том бодонгийн мах авч явах аргагvй тул, гуяы нь тас цавчиж авлаа. Шонхолой бас бодонгийн соёогий нь булга цохиж аваад , хvvгээ явуулж, галаас цучил авчруулан барын дэргэд гал асаалгаад, Бух євгєнтэй хоёулаа чулуун хутгаар шаламгайлан євчєєд, эхдээ барын цєсий нь аваачиж єгнє гэж салгаж авлаа. Бас соёогий нь сайхан зэв болно гэж тvv цохиж авлаа. Тэгээд, хадан хонгилынхоо тэндэх гал дээрээ очиж, галаа сэргээж, барын арьсаар гурвуулаа цахиур хутгаар эсгэж нумныхаа vйсэн саадаг, хор гэдэг годоль сум хийдэг vйсэн хоромсгоо бvрэх бvрээс бас хєлдєє тааруулан барын арьсан чархи гэдэг гутал хийж, нойтон дээр нь ясан шєвгєєр сvлбэж нvхлээд тасмаар хэлхэж шагайгаа тойруулан боогоод, хатахад яг хєлийн хэвээр хєнгєн гцщутал болдог бар чархитай болцгоож, Бух Шонхолой хоёр , Залуудайгаар гал тvлvvлэн сахиулж, vйсэн саадаг хоромсгоо ясан шєвєг зvv, шєрмєс хэрэглэн, барын арьсаар тєдхєн бvрж гvйцлээ. Тэр хооронд Залуудай , галдаа тvлээ хийж, харанхуйн зvг, тэр бодон бар хоёрын хэвтэж байгаа газар нvд чих тавин сууваас, цєєвєр ирээд, сvvлээр нь чоно, дараагаар нь ийнэ гэдэг єндєр цээжтэй шовтон бєгстэй, хvн инээсэншиг муухай улин инээдэг цоохор араатан ирж, бар бодон хоёрын улай дээр архирах, урхирах, улих гийнах, ноцолдох , зуулцах, анир ёимээ гарч байхыг ажин соносж суув. Чингэж байтал, чоно зугатааж, ийнэ зам тавьж, цєєвєр гаслан бутартал нэг нь зайлж амжилгvй сvртэй том амьтны том тавхай дор ганц ган хийгээд няц даруулж, тэр том амьтан, бvх биеэр тэмээний зогдор шиг vстэй, багана шиг бvдvvн хєлтэй, хоншоор дээрээ дэлэм урт эвэртэй, тvvний ард нь бас нэг арай богино шиг эвэртэй, зантайсан муухай толгойтой тийм нэг сvртэй том амьтан алцганан гарч ирээд, замдаа бут шугуй, зулзган мод, бургас, боролжийг огт тоохгvй євс мэт хага дайран замдаа ямар ч амьтан дайралдсаныг огт хайхрахгvй, найгалзан шогшсоор гал тvvдгийн зvг шулуухан чиглэхэд, Бух, Шонхолой, Залуудай гурав яаран сандран хадан хонгил уруугаа шургав. Том хирис, галын ємнє шогшиж ирээд, хуурай гишvvн тас няс хийж дvржигнэн дvрэлзэж байгаа галын яг урд нь зог тусаж, онигор нvдээ ууртайяа бvлтийлгэн, хамраа сарналзуулан, жигтэй сонин vнэр vнэрлэн, дэлэм хар эврээ галын зvг чиглvvлэн зогсоод, нэг хэсэг шуухинан амьсгалж, шиншлэн зогсож байснаа сєєнгє муухай сvртэй дуугаар буйлаад, урт хар эврийн vзvvр нь галын нєлєєнд халав уу яав, толгойгоо сэгсрэн ухарсанаа, яаралгvй эргээд дуртай дургvй цаашаа алхахад нь хадан хонгилд хоргодон хойноос нь харж байсан гурван хvн, хавчаахай нум сумтай, жадтай сvхтэй, хир єаргийн араатан дайсантай тулах чадалтай гэж бодож явсан улс, тэр лут том амьтны сvртэй байдлыг тулгаран харахдаа , хирисийн дэргэд хорхой шавьж шиг юмгvйгээ мэдэж, айн эмээн харж байтал, урамдах мэт чимээ гарч, хар модон дотроос бас нэг аймшигтай том амьтан гарч ирлээ. Тэр мундаг том амьтны нvд нь ногоон гал мэт vзэгдэж, бvрэнхvй дотор нэг том юм харлан, галын зvг айсуй. Тэр том амьтныг хармагц єнєєх хирис эрчээрээ дайран орлоо. Ой дотроос гарсан тэр том амьтан хиррисийн дайран орохыг харангуут зог тусаж, тvvдгийн гэрэлд нvд нь ногоон гал гялсхийгээд, нэг урт хар могой шиг юм хирисийн эврийг ороож, шаравтал хажуу тийш нь зайлуулаад, матигар бvдvvн хоёр шар соёо хирисийн бєєр лvv шааж, єєд нь оволзтол хаямагц пид хийтэл газар ойчив. Тэр газар ойчиход нь гурван аянчин, хирисийн нvсэр том бие тонгорцоглон ойчсонд газар доргих шиг санагдаж, тэр хар шивэр модон дотроос гарсан сvртэй том амьтныг арслан заан гэж таниад тэр хоёр мундаг хvчтний тулахыг сvрдэн харж байваас хирисийг босохын чєлєєгvй, арслан заан дайран орж соёогоороо хатган чичиж, ургаа мод шиг хєлєєрєє хавиргы нь хамх гишгэхэд яс хугарах аягvй чмээ гурван аянчны чихэнд тов тодхон сонсдов. Хирис, сєєнгє муухай дуугаар хад цуриаттал урхирч, шархнаас нь цус олгойдон, нvсэр том бие нь чичив татав хийж, ургаа зулзган мод бургас, чоно нохойг огт тоохгvй дайрч ирсэн vлэмж хvчтэй хирисийн амин гол нь аянчны харсаар байтал тасарлаа. Тэнсэлгvй их хvчит арслан заан, дайран орсон дайснаа дараад урт хар могой шиг хушуугаа єргєж, орчин тойрны хєнлий хvнгэнэтэл урамдаад галын зvг ажиггvй ойртож, хадан хонгилын амсраас цухуйж байгаа гурван хvний зvг айх уурлах шинж огт vгvй сонирхон харж, галын дулаан илч нєлєєг их таашаасан бололтой дvржигнэн асахы нь том чихээ хєдєлгєн чагнаж, цэцэн нvдээр галын дєл харан зогсож саяхан хиристэй тулсандаа баахан амьсгаадсан мэт, гэдэс нь оволзож байснаа тайвширч, гэнэт галын дэргэд хэвтээд єглєє.
– За, одоо єид ч сайхан манаатай боллоо доо. Энэ арслан зааны энд байгаа цагт бидэнд ямар чараатан халдахгvй байх гэж хэлээд Шонхолой, хадан хонгилоос аяархан гарч
– Арслан заан, арслан заан чи бидэн битгий муу санаа, бид чамд хор хийх санаагvй. Галдаа тvлээ нэмээд, чамд дулаахан, бидэнд саруулхан болгоё. Манийг сайхан манаж хоноо гэхэд нь арслан заан , хvний vг дуу сонсоод чихээ хєдєлгєн сонирхож сонсох мэт бєгєєд огт босох санаа vгvй. Гагцхvv цэцэн нvдээрээ битvvхэн ажиглан хэвтэх ажээ. Хирисийг дайран орж ирэхэд, бодон бар хоёрыг идэж байсан олон араатан зайлан зугатааснаа , одоо хирисийн цусны vнэрээр дахин цуглан ирж чоно нохой цєєвєр шарнууд ийнэ тэр гурван амьтны сэг дээр овооролдон жижиг араатан нь томоосоо хулчийж, хирисийн цус долоох нь долоож, томцуулын унагасан яс махнаас самбаачлан зулгааж идэх нь идэж шєнєжин бужигнав. Соргог нойртой гурван аянчин , шєнє ээлжлэн босоцгоож, галдаа vдшийн базааж бэлтгэсэн хуурай урт модноос хийж, vvрийн гэгээ шарлатал галтай, галын дэргэд хэвтсэн арслан заан манаатай хонолоо. Хvнийг аяархан галд тvлээ шургуулахад тэр том амьтан хирийн дайсан халддаггvй тул, хvнээс огтхон ч айх ширвээдэхгvй, ажиггvй хэвтэн амарч байв. Чингээд vvрээр босоод хар мод руу идээлэхээр яваад єгсєнд Манай гурван анчин бас босоод, галдаа гахайн гуяны мах шарж идээд урд шєнє олон араатан бужигнаж байсан єнєєх бодон, бар, хирис гурвын сэг дээр очиж vзвэл, бодонгоос тас мєлжvvлсэн толгойн ясны тєдий vлдэж, барын савар, толгой, тас мєлжvvлсэн хэдэн чємєг яс vлджээ. Єнєєх махан уул шиг том хирисээс ганц араг яс нь vлдэж, гэдэс дотор % мах шир vгvй болсонд ийм том амьтныг ганцхан шєнийн дотор чоно нохой амархан идэн баржээ гэж гайхлаа.
Гурван аянчин тэндээс хойд зvгээ барин, єглєєний сэрvvнд алхваас шєнийн элдэв араатны дуу чимээ нам гvм, шvvдэртэй євсєнд нэг ч амьд амьтан vзэгдэхгvй, гагцхvv богширго бялзуухайн жиргэх чимээ дуулдах ажээ. Зvvн зvг наран гарах шахаж, цувж явсан гурван хvний мєр нь шvvдэртэй євснєє жигтэйхэн тод зурайн vзэгднэм. Эцгийн хамт анх удаа алсын аянд зорьсон Залуудайн сэтгэлд урд єдрийн тохиолдсон явдал, шєнийн хирис, арслан заан хоёрын тулалдсан тулаан зvvд шиг сонин санагдаж хvн хэрэв арслан заантай сайн ижилшиж дасгавал, элдэв араатнаас биеэ хамгаалахад ямар сайн ахньтай болох асан бол гэж бодож явлаа. Чингээд, єглєєний чимээгvй нам гvм цагаар нэгэн хэсэг алхтал, нар ч гарч их их сайхан боллоо. Энд тэндгvй хулан тахь, зээр талаар билчиж маш их том эвэртэй vхэр гєрєєс сvрэг сvргээр vзэгдлээ. Тогоруу тоодог, гурван аянчнаас огт айхгvй нар гарснаас хойш авулт махчин араатан далд орж, айван тайван болсон шинж илэрхий байлаа. Гурван аянчин, хааяа ганц нэг vг солилцон чимээгvй алхлан явсаар, vдийн алдад тэр талыг туулж, нэг хєндийд орлоо. Хєндийн баруун талаар модтой, зvvн талд нь сєхийсєн єндєр хадтай ёроолоор нь ганц нэг хайластай, энд тэндээ асгатай газар ажээ. Нилээд явж хєндийн эхэнд ойрттол, нэг єндєр дэнж дээр хэдэн єрх овойн vзэгдсэнд танихгvй гаvар танихгvй омгийн улс байгаа нь дайсагнаж ч болно гэж , vхэр чулууны цаанаас тэр єрх гэрийн зvг ажин харваас , хvн бєайгаа шинж vгvй мэт. Сэмхэн дєтєлж очоод ыас ажин харваас, эзэнгvй болж орхигдоод эвдэрч нурсан ч шинж алга. Нум сумтайдаа найдаж бас, баахан ойртоход, ер нохой шувуу ч vзэгдэхгvй. хашгирч гуугалаад, нуугдан харваас, бас амьд амьтан байгаа шинж тэмдэг vгvй.
– Энэ лав нэг сєнєсєн єрх айл байна гэж Шонхолойн хэлэхэд, Бух євгєн:
– Сєнєсєн бол учры нь магадалъя. Ойртож vзнэ гээд гурвуул тэр єрхнvvдийн дэнж джжр гарваас, чив чимээгvй. Гагцхvv нэг баахан нялуун vмхий vнэр ханхалсхийх мэт. Баруун урд талын их єрхийн орой дээр гараад, доош нь шагайж vзвэл, хэдэн хvн зvvн баруун талд унтаж байсан шиг хэвтэж байв. Нэг чулуу аваад дотогш нь чулуудаад vзтэл, архийн доторх огт эс хєдлєв. Єрх дотроос ялзарч байгаа хvvрийн нялуувтар vнэр гарч байв. Амьд хvн нэг ч vгvй юм байна гээд, зэргэлдээ нэг єрх vрvv єнгийн харахад, бас л хэдэн эрэгтэй , хоёр нэгэн нvцгэн хvvхэд хэвтэж байхыг ажиглавал хvvхдийн нvvр бие нь хар цоохор болсон байв.
– Энэ єрхvvдийн хvн булт бодоо тусчээ гэж Бух эмээн шивнээд, тэр аюулт бодоо буюу цээрлэж хожмын хvн цагаан бурхан цэцэг гэх зэргээр нэрлэх болсон євчнєєс єрх айл нилээрээ сvйрч сєнєсєн тэр газраас яаран сандран зайлан одов. Цаашаа нилээд явтал бас нэг хэдэн єрх гэр vзэгдсэн нь мєн л хvн хар vзэгдэхгvй тул гурван аянчин тэр хєндийн єрхийн хvн амьтанд аргалах аргагvй хэцvv бодоо тусжээ гэж ойры нь дєтлєлгvй бушуухан тойрон єнгєрлєє. Тэр єрх айлын зvvн хойно нь налуу зоосон урт нарийн модонд янгир, бор гєрєєс, тахийн ширийг толгой шийртэй нь зvvлттэй нь єлгєсєн vзэгдсэнд Ихэрэс Бух вгєн тэр зvг дохин,
– Манай Бай кул их нуур хавийн олон омогтны ёсон луугаа юутай адил юм бэ? Бодоо євчин тусахад цагаан бурхан заларч ирлээ гэж ангаар тахин тайж, арьсы нь толгой сvvл зvvлттэй нь яг ингэж єлгєж єршєєж єнгєр гэж зvхэж мєргєдєг юм шvv дээ. Энэ хэсэг айлд нэг бєє байж дээ. Зvхэж зvхэж , атаатан айл єрх, дайсан омог уруу зайлуулан явуулах гээд ядаж дээ. Хэцvv євчин шvv. Нэг тусвал толгой тоолсон , єрх сєнєхєєс нааш єнгєрєхгvй. Манай газар бас ингэж єрхєєр баларсан суурин олон байдага. Ганц нэг хvн , хувиа хvртээд амь гардаг ч ёс бий. Тийм хvн дахиж хvртэх гэж байхгvй. тэр євчин гарсан газар ядаад хувиа хvртэж байгаа хvнтэй цуг суугаад, унтаад байсан ч гэм болдоггvй сонин юм гэдэг. Би тийм хvнийг хэд хэдийг vзсэн. Царай нь нэг насаараа цоохор болчдог юм билээ , хувиа хvртэсний нь шинж тэмдэг нь тэр юм гэнэ билээ гээд тэр сєнєсєн хоёр єрх гэрийнхний булш нь болсон хоёр суурин газрыг єнгєрсєн хойноо :
– Би мартаад нэрий нь нэрлэж болдоггvй гэж манай нутагт нэрээс нь хvртэл айдаг сvрхий євчний нэрий нь эзний нь нэрийг нэрлэж орхилоо. Маныг дагавал яана ? гэхэд нь Шонхолой
– Бид єрхєєр нь ороогvй, юмнаас нь аваагvй, хоол унднаас нь идэж уугаагvй. Яалаа гэж бидэнд нэхэн халдахав? Гэлээ.
– Нэрээ дуулбал нэхэж дагаад ирдэг юм гэж манай нутагт хэлэлцдэг юм шvv дээ. Би харь газар олон жил тэнэж тэр ёс мартаж орхисноо, одоо санаад зовниж байна. Энэ даваан дээр гараад єчин залбирсуу , гэхэд нь Шонхолой
– Тэр цоохор юмны эзэн биднийг бар цоохор гуталтай, бар цоохор саадаг хоромсготойг vзээд , бас сvрдэж хамаагvй халдахгvй бий. Єчигдєр бидэнд бар алуулж арьсаар нь гутал хийж, зэмсгийнхээ савыг бvрх санаа тєрсєн маань энэ сєнєсєн газраар дайран єнгєрхийн ємнє аюулгvй болгосон юм биш vv? Гэхэд єьгєний сэтгэл баахан тайтгарч ,
– Нээрээ ч тийм юм билvv дээ ? гэж баахан зоригжив. Чингээд даваан дээр гартал чулуугаар босгосон бяцхан овоо харагдлаа. Ангийн дал, буга, гєрєєсний эвэр, саарь сармайн єєдєс тасам мэтийг тавьсан байхыг vзээд Бух євгєн барсын арьснаас нэг нарийн зурвас єргєж аман дотроо,
Сэ – э –эг, сэ – э – эг , сэ – э – эг
Дайд дэлхийн эзэн танд
Давшуулж тавьцанд тавинам
Орон дэлхийн эзэн танд
Олзноосоо оршуулж тавинам
Барын цоохор арьснаас
Барьсанд тань барьж
Бай кул нуур нутагтаа
Баяртай хvрэхийн хутаг
Унасан газрынхаа шороонд,
Угаасан усныхаа саванд
Зовлон саадгvй хvрч
Золтой жаргалтай буцахын
Дэлгэр их хишиг гуйж
Дэлхийн эзэд танд мєрєгнєм.
гэж шивнэн дуудахад нв тєрсєн нутгаасаа гараад он удаж мєрєєдєл болж яваа Ихэрэс Бух євгєний чингэж шившин залбирч байгааг Залуудай хараад vнэхээр дотроо євгєнийг єрєвдєж хол байгаа нутагтаа хортон араатанд хорлуулалгvй хvрэх нь болтугай даа гэж дотроо бодлоо.
Шонхолой, Бухын шившин залбирч гvйцсэн хойно євгєнєєс царайг тєв болгон :
– Євгєн ах хэрэв энэ дайд дэлхийн эзэн нь , та бидний vг мэдэхгvй омогтон байвал яана ? гэхэд
– Хэл мэдэхгvй ч гэсэн ёс мэдэх байлгvй дээ. Хvний барьц барьж мєргєж байхыг даан ч мэдэх ёстой доо гэж vнэн голоосоо хэллээ.Залуудай тэр бяцхан чулуун овоонд тавьсан зvйлийг ажиглан vзвэл шавраар тун аятайхан хийсэн хирис, арслан заан, баавгайн жижигхэн баримал нэг газар тавьсан байв.
– Саяхан хийсэн бололтой. Хур борооны усанд ч муудаййгv юм байна гэж тэр бяцхан шавар дvрсийг ажиглахад нь Бух,
– Энэ л єрхнvvдийн хvн амьд байхдаа боснож л дээ. Бєє нь нас барсан байх. Тэгээд энэ хавьд чандры нь тавиад , єл тавьц босгосон хэрэг. Тэр л хэцvv нэрт євчний хувийн нь хvртсэн байж болзошгvй гэхэд нь Залуудай :
– Тэртээ зvvнтэй юу вэ? гэж хэдэн мод зоож, дээр нь индэр шиг юм засаад нэг урт юм тавьж шилмvvс нь шарласан зулзган мод хатгасан юмыг заан сууваас Бух тvvнийг гараа саравчлан хараад, бєєгийн чандар тавьсан аранга гэдэг юм байна. Энэ л сєнєсєн айл єрхнvvдийн бєє нь бусдаасаа тvрvvн нєгчиж vлдсэн хvн нь бєєгєє тавиад энэ тавьц босгоод сvvлээр нь єєрсдєє тэсэхийн аргагvй бэрх євчинд автагдан єрх гэр дотроо бие барж л дээ. Манй нутагт ч мєн ийм явдал гардаг даа. Хvн амьтан тийм газар нь хавьтан ойртдоггvй юм. Шєнє бол бvр чтэр хавиар нь айж ойртохгvй. Санамсаргvй дайралдвалтэрнээсээ болоод айж ичиж євдєх vхэх явдал ч гардаг гэж хэлэхэд нь Шонхолой,
– Айснаасаа л болохгvй юv дээ. Би ер тийм юмнаас айдаггvй. Манай аав чайдаггvй хvн байсан. Айлтгvй чгэж нэр авсан хvн байсан юм. Нэрэндээ зохисон зоригт эр байсан даа. Их анч хvн байсан юм. Тэгээд ан араатанд яагаад бєє байдаггvй юм бэ? гэж Шарнууд бєєнєртэй маргадаг асан. Гомдож vхсэн амьтан буг болдог бол, миний алсан ан цєм буг болж намайг хорлрх асан. Надад єшєєтэй бєє нар намайг яагаад идэх гээд чаддаггvй юм бэ? гэж Шарнууд бєє нарт айлтгvй хэлдэг асан. Бугад мєргvvлж нас барахдаа намайг оршуулахдаа чулуун хvрээ бvv хийгээрэй. Би агнадгаа агнаж, иддэгээ идээд , амьсгалын минь тоо гvйцэх цаг нь ирлээ. Yхсэн хойноо сvнс минь шєнє булшнаас гарч та нарыг vймvvлнэ гэж бvv зов. Надаас чадалтай хирис, бар, арслан заан давуу чадалтай юманд автагдаад vхэхдээясаа чулуун хvрээгээр хашуулдаггvй боловч буг бослоо гэж би л vзээгvй. Намайг бас бvv хаш. Би vхээд хvн амьтан vймvvлэхгvй. Амьддаа vймvvлдэгээ vймvvлсэн гэж захисан ёсоор нь тавьсан юм шvv. Айвал догшин араатан , хар санаат дайснаас л айгаарай. Амьгvй юмнаас бvv ай гэж надад захисан vгий нь харь газар хэдэн жил тэнэхдээ би vргэлж боддог байлаа. Хvнийг хvндэтгээрэй , газрын ёсыг дагаарай гэж захисан захиагий нь би санаж явдаг гэхэд нь Бух,
– Чиний ав vнэхээр Айлтгvй гэдэг нэрдээ зохицсон хvн байж л дээ. Би урьдын юмыг ул, хуучны юмыг худал болгож чадахгvй, олны жишгээс зєрvvд болж чадахгvй хvн юм даа. Айхад аминд тустай гэж, танихгvй, зангий нь мэдэхгvй юм болгоноос айж явагч хvн бий гэж хэлээд за бидний зам хол, ус урт, газраа дєхvvлж vзье дээ гээд давааны ар уруу буухад нь Залуудай,
– Манай єрх айлыг хирис дайрахад осолдсон хvнийг оршуулахдаа Оодой євєє эд нь эзнээ дага гэж арьсан гутал чархий нь хутгаар шарх оруулж байсан. Эд нв бvтэн бол, сvнс нь гардаггvй юм гэж надад хэлж байсан. Танай нутагт бас тийм ёс бий юv? Гэхэд Бух
– Тийм байлгvй яах вэ? гэлээ.
– Тэгвэл тэр арьс нь нэг л ангийн арьс байгаад хэдэн хvний чархи гутал хийхэд , гутал тоолон сvнстэй болчихдог нь ямар учир билээ? гэж асуулаа.
– Тэр нарийн учрыг би мэдэхгvй ээ, хvv минь. Чи Оодой євгєнєєсєє л асуудаг юмсанж. Над мэтийн хvн, далд нууцын учрыг яаж мэдэх вэ? гэлээ.
– Чингээд нэг хэсэг чимээгvй явснаа Бух євгєн, Шонхолой, Залуудай хоёрын зvг
– Далай их дайд дэлхийд дая олны мэдэхгvй юм аль олон байгааг тоочиж яаэ барахав? Урд гарсан чихнээс хойно гарсан эвэр гэж хожим хойнын хvн учры нь олж, хужры нь тунгаах цаг ирэх юм биздээ. Хоёр хєлт амьтан дотор алмас гэж огт гал мэдэхгvй vг хэлгvй амьтан байхад гал мэдэх боловч цахиур хавирч асааж чаддаггvй, манаж залгадаг Шар махчин байна. Цахиур хавирч дуртай цагтаа гал асаадаг манай Чонос, Шарнууд, Ихэрэс гэх мэт омогтон байна. Бодвол анх алмас шиг л амьтан байж, хожим Шар махчин шиг гал манадаг цаашилсаар яваад цахиур хавирч гал асаах ухаан олсон байх ёстой. Тэгэхээс анхнаасаа Шарнууд, Чонос, Ихэрэс мэт л цахиураар гал хэзээний асаадаг байгаагvй байх гэж би бодож явдаг. Манай Шарнууд Чонос, Ихэрэс омогтон огт мэдээгvй, нум хор годоль бид одоо Хорчин омгоос олж аваад сурч мэдээд, эзэн нь болоод, явна шvv дээ. Нутагтаа би мэнд хvрвэл, харь газар, хол нутаг vзэж, нvд тайлсандаа , Ихэрэс омгийн хvний vзээгvй сонин , аж тєрєн амь хаацайлахад нь тустай сонин зvйл нилээдийг олж мэдээд, омгийнхоо ах дvv нэртээ сурган таниулах гэж явна шvv дээ. Манай Ихэрэсийн vлгэр онтохонд тэнгэрээр халин нисдэг гvн далайн ёроолд ордог чадалтай их эрс гардаг. Би тийм хvнийг vзээгvй. Yлгэрт байсан юм гэж итгэдэг. Хожим хойно, хэт холын цагт над шиг эгэл євгєд чбас тийм чадалтай болж, агаар тэнгэрээр халин нисээд гvн их далайн усан дотор том загас шиг явах чадалтай болох цаг байж магадгvй юм гэж боддог. Хvн гэдэг хорхой –гайтай ухаантай хорхой шvv. Бяр хvчээр эвэртэн, сvvлтэн, араатан, соёотон амьтныг гvйцэхгvй боловч, ухаанаар , хамтын санаа , хvчээр даваад байгаа юм шvv. Хирисийн хvv тєрєхєєсєє эвэр ургах бондгортой тєрдєг бол хvний хvv тєрєхдєє хутга сvх атгаад тєрєхийг би vзээгvй. Амиа хаацайлж мод чулуу барьж сурснаасаа хойш аргалсаар байгаад хутгатай, сvхтэй, нумтай, годольтой болжээ. Хожим юутай болохы нь миний ухаан гvйцэхгvй, санаа хvрэхгvй боловч, олон vеийн олон аавын хvv , одооныхоос сонин сайхан юмтай болох байх гэж бодож явдаг даа. Ийм байна даа хvv минь. Авынхаа байгаад нvн таньж, газрын холыг vзэж явах нь сайхан шvv. Тэгээд чамайг аавыгаа дагаж, намайг vдэлцэнэ гэхэд би дотроо их л тоож баярласан. Араатан дайсан байгаа цагт хар санаа аминд тустай боловч дотор сайтай , хvн сайтай, байх нь тун чухал юм шvv хvv минь, гэж хэлээд одоо тєр дор голын хєвєєнд нэг vдэлнэ байгаа. Газар хол, аян урт. Амарч явах хэрэгтэй гэлээ. Бух євгєний тэр vгий нь сонсоод Залуудай хvv сайхан дотортой тэр євгєнд улам ч сэтгэлтэй болж хэлсэн vгэнд нь тун ч сонин сэтгэгдэл тєрж явлаа.
Голын эрэг дээр бууж, урд шєнийн бодонгийн шарсан гуянаас идээд, иддэг vндэс тємс ухаж, галын нурманд булж идээд, уснаас ундлан сууж байтал тэр голоос ус уух гэж тахь орж ирлээ. Хvнээс нилээд холхон байсан боловч vнэрий нь аваад, хамраа дуугаргаж, vргэн цочиж, доошоо нилээд зайлан уруудаад, сая ус уув. Хєлнийхєє хурданаар л хар амиа хаацайлж явдаг тул, єчvvхэн чимээ гарвал сэрэмжилж, аягvйхэн vнэр гарвал, ямар аюул учруулах нь энэ билээ ? гэж насан турхар болгоомжилж явдаг тэр зэрлэг адууг хараад, Залуудай их л єрєвдєж байв. Модны хаяанаас нэгэн их сvрэг зэрлэг vхэр гарч ирээд яаралгvй голын зvг билчсээр дєтлєв. Тугал бяруу нь голдоо , хойно урд нь том том бух явах байдал нь зохион байгуулалттай бєгєєд дайснаас хамгаалан явж байгаа шинжтэйг айван тайван харж суухад Залуудайд сонин санагдаж байв. Тахийн аймхай цочимтгойг бодвол vхэр гєрєєс чадал хvчээ мэдсэн, олноороо сvрэглэж явбал, хирийн дайсан халдаахгvй зохион байгуулалттай нь аятайхан санагдаж байлаа.
– Чингэж байтал , модны захын нэг хадан хушуу тойроод хvрэн шар олон юм усны зvг чиглэн гарч ирсэн нь гурван аянчны анхаарал татав. Хэдэн зуун арслан заан ус уухаар ирж, голын хєвєєнд эгнэн ороод, ус ууцгаан яв явсаар усанд орж хушуугаараа ус сорж, бие дээрээ тургин асгаж эм арслан заан нь тугалаа дагуулан усанд шумбахад , vхэр гєрєєс хэдийн зам тавьж зайлаад, тхь хатиран уруудаад єгчээ. Арслан заан, ерєєс хvн амьтанд хамаагvй халддаггvй тул, гурван аянчин холоос тэр сvрэг зааныг харж суув. Сvргийн удирдагч хэдэн хєгшин арслан зааны бие нь сvртэй том, соёо нь хоёр vзvvр нь гадагшаа мушгиран , урт хушуу нь том могой мушгилдаж байгаа юм шиг . Усанд ороод сэлvvцсэндээ баярлан , зарим заан урамдан, хєндий дvvрэн хvнгэнvvлж хаданд цуурай татав. Голыг зvг хvрч ирсэн замд нь бут сєєг няц гишгvvлж, усанд ороход нь тэр хавийн амьтан бvхэн зайлж, ус хvртэл олон зааныг ороход савнаасаа халин давалж байхыг харахал ямар ч араатнаас айхгvй vлэмж их хvчтэн амьтны бvрэн шинж тєгс сонин сvртэй vзэгдсэнд, Залуудай тэдгээр цэцэн, сэргэлэн, айван тайван , vлэмж биетэнтэй шадардаж сайн болбол, манай Чонос єрхийнхєнд юутай сайхан болох асан бол ? гэж дахин дахин єчигдрийн сэтгэгдэл тєрж, нутаг усандаа буцаж ирээд, арслан заантай танилцах арга сvвэгчилнэ дээ гэж бодож суув.
– Усанд орсон арсоан заан мєдд уснаас гарахгvй байх. Бид газраа хороож vзэх vv дээ? Гэж Бухын хэлэхэд Шонхолой, залуудай хоёр босож, зааны ар хойгуур нь ойрон гарахаар зvглэж алхан явсаар% тэр сvрэг ирсэн замыг огтлон гарвал, хєлд нь хуга, няц гишгvvлсэн мод сєєг дунд нилээд хэдэн том могой няцарсан байв. Заан сvргийн замаар нилээд явж, хєндий уруудсаар тахь, vхэр гєрєєс , ороонго, зээр билчиж яваа талд ороод, тэр євс иддэг амьтан айван тайван билчиж байгаа нь лав айлгах аюултай араатан vгvйн шинж гэж санаа амар явсаар, нар баруунаа хэлбийж буй тул, шєнийн араатнаас амь хаацайлах аятайхан газар эртхэн бууж vзэх юмсан гэж хоногийн газар ажиглан явав.
– Талд хоноход араатан аюултай. Хад мод бараадах юм сан гэж Бух євгєн уул єєд єгсєу vзье гэлээ.
– Тэр зєв, гээд Шонхолой, баруун талын модны хаяа барьсхийсгээд явъя гэж гурвуулойн зах чиглэн одов. Замд нь алд єндєр євсєн дунд хэдэн тоодог дайралдсанд , Залуудай нэг том тоодог харваж, унагаагаад гэдэс дотры нь гаргаж хаяад оройн хоол хийнэ гэж vvрэв. Чингээд модны зах дагасаар явтал нь хэдэн мич модны ёроолоор ургаж байгаа жимс идэж байснаа, хvн хараад, эр мич нь дохио єгч дуугармагц, хэдхэн зулзагатай эм мич, яаран модон єєд авиран гарч, хоёр гурван эр мич, модны ёроолд зогсоод vл таних хоёр хєлтний зvг vе vе муухай урхирах дуу гарч , хэнхдэгээ шаан зогсов.
– Бид та нарт хор хийхгvй э –э – эй, та нараас ч айхгvй э –э – эй , гэж Залуудайн хашгирахад, тэр эр мичин, мод тvшин зогсоод, чих тавин , хvний vг сонирхон чагнаж байв. Чингээд vл таних хоёр хєлт амьтан тэдэнд халдах санаа vгvйг мэдээд, сvр бадруулж, урхиран хэнхдэгээ шаах нь зогсоод, холдож яваа аянчны хойноос модон дээр гараад нилээд удтал харж байснаа , гишvv дамжсаар модон дотор орлоо. Гурван аянчин явсаар нэгэн хадан хясааны ёроолд босоо хvнээс єндєр том дэвхгэр чулууны дэргэд хvрч очоод, энэ чулуун дээр гарч хоновол, муу хонгилоос дутуугvй. Арслан заан биднийг лав дайрахгvй. Хирис дайраад энэ том чулууг хєдєлгєхгvй. Дээрн ь гарч чадахгvй. Бодон ч хадран халдахгvй. Барагтай араатан ч энэ чулуун дээр гарахгvй, санаа амар унтаж болох газар байна гэж Шонхолой тэр том чулууг нэг тойрч vзээд гурвуулаа дээр нь авиран гарч vзвэл гурав байтугай тав зургаан хvн зэрэгцэн хэвтээд байж болох єндєр давхар ургаа чулуу байв. Тэр чулуун дээр хонохоор шийдэж, эртлэн тvлш бэлтгэж хуурай гишvv тvvж, тоодгийнхоо маханд нэмэр болгох vндэс, тємс, мангир зэргийг тvvх завсар Шонхолой хус модны vйс хуулж, дєрвєлжин сав хийгээд, чулуу тvvж, тоодгийн махыг vйсэн саванд хийгээд, галд улайсгасан чулуугаар болгож шєоьэй хоол хийхийг зэхлээ. Хонох давхар чулуун дээрээ євсєєр хэвтэш зассаар байтал нар ч жаргаж, чулууныхаа євєрт авирах чулуу тавиад гал тvлж, улайсгасан чулуугаар тоодгоо хорхоглож, хоолоо хийж идээд, галдаа тvлээ нэмээд, vдшийн сэрvvнд тvvдгийн илчинд тун аятайхан сууж, орчин тойрны vнэр чимээнд хамар чихээ талбин суутал, хvн шиг амьтны vнэр ханхлах шиг болж, садан дйасан алин нь болох бол? Гэж байтал хажуугаар нь бас нэг махчин амьтны vнэр гарлаа.
– Бартай л адилхан vнэр гаоаад ирлээ. Ойд яваа хvний хойноос мєрдєж яваа юм билvv? Гэж Шонхолойн нам дуугаар хэлтэл, нэг муухай дуу хангиналаа. Амь алдаж байгаа хvний ёолон бархирсан дуу шиг бєгєєд гаслан хангинах тэр дуунаар Залуудайн бие зарсхийж, гурван аянчин зэмсгээ шvvрэн, хаанаас аюул ирэх нь вэ? гэж тэр дуу гарсан зvг ширтвээс, ой дотроос хvн шиг хоёр амьтан сандран гvйж гараад галын зvг сандан мэндэн гvйв. Байдлы нь харваас, шовтон мєртэй, бєгцгєр нуруутай туранхай биетэй, зантгар толгойтой ажээ. Гартаа нэг бороохой шиг юм бариад, маш айж хэлмэгдсэн шинжтэй. Нvд нь бvлтийж, амьсгал давхцан, галын дэргэд гvйж ирээд, , гурван аянчны дэргэд хошоод том алхмын хиртэй ойртоод, бvх бие нь чичрэн зогслоо. Модон дотроос том араатны ялан бахархсан урхирах дуу гарч, олон цєєврийн улин хуцалдах чимээ сонсодлоо. Тэр чимээ сонсмогц , ойгоос гарч ирсэн хоёр балтгар хvний царайл тэсгэлгvй эмээх байдал тодорч, аман дотроо нэг юм шулганасанд Шонхолой ,
– Бvv ай. Бидний энд айлтгvй гэж дуугарахад нь тайван талбиун дуугий нь сонсоод , тэр хоёр алцгар хєєрхий амьтны дотор нь баахан уужирсан шиг. Амь авар гэсэн юм шиг , гурван аянчны єєдєєс харан зогсоход, галын наад талд , том давхар чулууны энгэр талд орж ир гэж Шонхолойн дохиход, дохиогий нь мэдэж, айж зовсон байдалтай орж ирээд, ойн зvг нэн сvрдсэн байдалтай харж, бvх бтие нь чичрэн дагжиж зогсов.
– Суу, гэж дэргэдээ газар алгадан заагаад Шонхолой галдаа , дэргэдээ бэлтгэсэн тvлээнээс хийж, тэр хоёр хєєрхий амьтны зvг найрсгаар инээмсэглэн харваас, ядруухан бороохойгоо атгасаар, тэр хоёр амьтан дэргэд нь суугаад, дvржигнэн асаж байгаа галыг баярлан харж, Шонхолойн зvг нэг юм шулганан, шvдээ ярайлган, нэг том соёоны дvрэм хуруугаараа vзvvлэн, дvvлэн харайж юм барьсан байдал vзvvлэн дуугарахад нь, хутган соёот айхтар махчин барт нэгийгээ бариулж сандарсан юм байна гэж гурван аянчин урхаарлаа.
– Тэгээд, Шонхолой, аман тушаагаа хоёр долоовор хуруугаа урт соёо шиг унжулан, нэг хуруугаа гозойлгож, хэдэн араатан бэ? гэж дохиогоор асууваас тэр хоёр хєєрхий амьтан , хvний аймаг болох тул дохиог ухаарч, хочр хуруугаа гозойлгон хутган соёот хоёр барт дайрууллаа гэж дохиогоор мэдэгдээд, гурван аянчны єєдєєс юм шулганан амь авар гэсэн байдалтай харахад, Бух єьгєн эрхий хуруугаа даран биеэ зааж, долоовроо даран Шонхолойг зааж, дунд хуруугаа даран Залуудайг заагаад, нэргvй хуруугаа заан, тэр хоёр ойн хvний нэгийг заагаад, чигчий хуруугаа даран нєгєє нєхрий нь зааж, таван хуруугаа зангидан , ойн зvг заасанд, тэр хоёр амьтан дохионы утгы нь ухаарч, хєєрхий царайд нь баяоласан шинж тодров. Тэгээд муу бороохойгоо дэргэдээ тавин тvvдгийн халуун нєлєєнд их л жаргасан байдалтай , гал єєд харж, хааяа ойн зvг хулгай нvдээр харж суухы нь хараад Залуудай тун ч хєєрхийлєн єрєвджээ. Тэгээд халуун чулуун дээр мєєг тавин хайрч , тоодгийн махнаас єглєє иднэ гэж vлдээснээсээ хоноц хоёр алцгар хvндээ халуун чулуун дээр халааж єгсєнд, тэр хоёр баярлан инээж, маш амтархан, том томоор ам уруугаа чихэж, болсон мєєг, сонгино, цагаан тємстэй мах агшин зуур залгилан идээд , дотор нь уужирч, санаа нь амарч сав нь дvvрсэн байдалтай, гурьан аянчны зvг тэсгэлгvй сайхнаар харан инээв. Гурван аянчин ч тав болсондоо бvл нэмэгдсэн шиг санагдаж хэлээ нэвтрэлцэхгvй боловч дохиогоор ойр зуурын юм нэвтрэлцэж болох байдалтайд баярлацгаав. Чингээд тэр ойн зvгээс хааяа хутган соёотын урхиралдах дуун сонсдох тул эртхэн чулуун дээрээ гарч авбал дээр юм уу даа? Гэж Бух євгєн , чулуун дээрээ гараад,
– Yгvй, энэ чулууныхаа гол дунд нь юмуу, ойн зvг хандсан нэг буланд гал тvлбэл болох юм байна шvvдээ гэхэд нь Шонхолой
– Тэр зvйтэй, гээд босов. Єнєєх ойн хоёр хvн, хаягдлаа гэж бодоод, царайд нь нэн айн сандарсан байдал мэдэгдсэнд Шонхолой тэднийг тайтгаруулан тvлээгээ нэг заагаад, чулуу єєдєє нэг заасанд нь тэр хоёр амьтан санаа нь уужирсан бололтой . Чингээд Шонхолой, Залуудай хоёрыг тvлшээ чулуун дээрхи Бух євгєнд авч єгєхєд туслалцан, ганц бие алцгар намхан тул дээшээ сарвайж гар хvрэхгvй тул Бух євгєн , тэднийг дуудаж, наашаа гараад ир гэж дохин, гараа сарвайсанд , Шонхолой, Залуудай хоёроор дэмжvvлэн, тавхар чулуун дээр гараад, нєгєє хоёр анчны дороос єгч байгаа моды нь Бух євгєнийг дууриан дээш ататж авцгаав. Чингээд дорх галдаа мод нэмээд шонхолой, Залуудай хоёр гартаа цучил барьж, єндєр давхар чулуун дээрээ гараад, мод тийш харсан буланд нь гал асаалаа. Єнєє хоёр ойн хvн гал асааж байгаа аянчныг хараад, их баярлан жаргасан байдалтай, аяарханаар инээж, гал дvржигнэн асахыг хvлээж суув. Галын гэрэлд Залуудай, тэр хоёр амьтны бороохойг vзвэл, гар барьсан газар нь мєлийсєн, нилээд хатуу модоор хийсэн бороохой байв. Юм цохисон шинжтэй зарим газраа амьтны цус болж харласан тэр бороохойн бариул тал нь нарийн шиг , нєгєє цохих vзvvр тал нь арай бvдvvн бєгєєд иртэй чулуугаар цохиж зассан мэт байдалтай. Ойн тэр хоёр хєєрхий хvний бие нь хирдээ шєрмєслєг боловч, манай гурван аянчны ханхгар жээжтэй, єндєр нуруутай чийрэг биеийн дэргэд сvр муутай, нуруу нь хэтэрхий урт, хєл нь даанч богино бєгєєд хавирга мэт матигар. Бяр тэнхээгээр яасан чгурван аянчныг гvйцэхгvй. – Залуудай, Ихэрэс бух євгєн, Шонхолой эцэг хоёроос нуруугаар нэг толгойн дайтай дутуу боловч, ойн тэр хоёр хvний дэргэд баатар хvн шиг vзэгдэн, тэр хоёр ойн хvн Залуудайн суганд зулайгаараа арай, чарай хvрэх балтгар алцгар амьтан байжээ. Эрт балар уагт, гуравдагч галавын vе дэх ой модонд мичнээс хvн болсон ойн хvний дээдэс нь чулуу хага цохиж, ирмэгтэй нэгээр нь зэмсэг хийж, мод бороохой хэрэглэж сураад, цєєн хэдэн vгтэй болоод, ой дотор идэх жимс ногоо, жижиг ан амьтан олдох нь хялбар тул , элбэг хоолтойдоо дашуураад асар хєгжиж чадсангvй. Тэр учраас цаг байдал єєрчлєгдєхєд , тэр байдалд нь зохицон боловсрох ухаан чадал нь хvрэхгvй хоцрогдмол байдалтай хэвээрээ, гар хєл чдvй муутай, vг хэл нь ядуухан, бие бялдар нь ч vзэмж муутай, болхи, ядуу хэвээр хоцорч, тал газар араатан аюул бvр ч илvv учир, талын байдалд оршиж чадахгvй, чийгтэй модон дотор оршсоор, талын хvн ойд орж ирэхдээ , Шар махчин шиг зарим нэг нь ойн хvнийг идшиндээ нийлvvлж, бусад арай илvv боловсролтой отог омгийн хvн гал мэдэхгvй, муу сайн бороохойтой, ирмэгтэй гонзгой чулууны зvйлээр хатгах, цохих зэвсэг болгосон, хєєрхий тэр ойн хvнийг амьтан чгэж боддоггvй байсан тул , махчин нэгэн аймаг омогтонд идvvлж баларснаас болж, тальын зvг зvглэдэггvй, ойд орогнодог ядуу аймгийн эдгээр хоёр хvнтэй манай аянчин дайралдаад, эртний тэдгээрийн тvvх гарлыг яаж мэдэх ажээ. Тэр хоёр хєєрхий амьтан ч эртнийхээ тvvхийг яахан мэдэх ажээ. Мэддэгээс, ойд хэрэн аж тєрж, юм болгоноос айж, гагцхvv єєртэйгєє л омог нэгтэй ойн хvнээс айдаггvй амьтан байжээ. Тэр vдэш, ойн захад сєєг дотор ойртоод, модон дээр хонох газраа олж амжаагvй явж байтлаа эцгийгээ хутган соёотод бариулж, ухаан амигvй зугатааж, гал хараад гvйж ирэн уул талын гєрєєчин хvнтэй анх тулгаран учрахдаа, нэгий нь барьсан хутган соёотоос арай ээлтэй, єєрсєдтэй нь тєстэй амьтан гэж ядуу ухаанд нь орсон ажээ. Чингээд гурван аянчны галд болгосон хоолы нь идэж, хорхой мэт єчvvхэн амиа тэдэнд даатгаж, галын нь дэргэд дулаацаж, гэдэс цадаад, гурван аянчинд их л итгэж тэсгэлгvй элэгсэглэжээ. Чингээд ойын бэрх амьдралд vхэх зовох нь жирийн хэрэг тул, нэгийгээ араатанд бариулж амь гараад, сайхан билчээрт билчихдээ , нэгийгээа лдсанаа тєдий л их гашуудан зовдоггvй ан адгуусан адил, саяхан наран жаргах vес гурван амьтан явж байснаа хоёр болсондоо нэг их шантрах байдалгvй, харин ч гурван чийрэг дайчинтай нийлсэндээ дотор нь уужирсан мэт байдалтай. Єндєр тавхар чулуун дээр авиран гараад, галын дэргэд дулаацан сууж байхдаа харанхуй ойд модон дээр хонодгоос нь зvйрлэшгvй жаргалтай байгаа шинж мэдэгдэн, гурван аянчны єєдєєс тэсгэлгvй талархсан байдалтай харж суув. Чингэж сууж байтал, ойн зvгээс том араатны сvрхий vнэр ханхалсанд галын ємнє сууж байсан таван хvн цєм зовнин, ойн зvг ширтвэл, хоёр хутган соёот эр, эм бар гарч ирэв. Ойн нэг алцгар хvнийг барьж идээд, гэдэс нь цадаагvй бололтой . Тэгээд галын vнэр, хvний vнэр аваад хvний vнэр нь саяхан барьж идсэн амьтантай нь адил тул бас барьж идэх санаатай , ойртон айсаж яваа бололтой. Хоёул тавхар чулууны євєрт тvлээ нь барагдаж, , гэрэл гэгээ нь буурч байгаа тvvдгийн ойр хvрч ирээд, єндєр чулуун дээр галын захад сууж байгаа хvний єєдєєс харан, эм бар нь амаа ангайн, нган, гэж эвшээгээд, галын дулаан илчийг таашаан суниажээ. Эр бар нь чулуун дээрхи хvний хєдлєхєд ууртайгаар урхиран, сvvлээрээ гуяа ширвэжээ. Ойн хоёр хvн, тэр хоёр барыг хараад, нэгийгээ бариулсан сэтгэгдэл тєрж, царай зvс нь vнсэн хєх болж, нэн социн хэлмэгдсэн байдал мэдэгдсэнд Шонхолой єндєр дуугаар барыг
– Ва, аминдаа хайртай бол , зайл, гэж хашгирахад нь эрэгчин бар нь муухайгаар урхирав. Гурван аянчин нэгэн зэрэг хавчаахай нумаа шvvрэн, єргєн хэнхдэг рvv нь харватал, бар дvvлэн сум ч элгэнд нь шигдэн, бар чурд хоёр хєлєєрєє єндєр ширээ чулууны ирмэгнээс савардан, амнаасаа цус сахруулан ход хоёр хєлєєрєє чулуу маажилж, єєдєє толгойгоо єндийлгєтєл, Шонхолой чулуун сvхээ хоёр нvдэн хооронд нь тас хийтэл буулгав. Бух єьгєн барын суга уруу жадлаад, суга татах завдалгvй байтал, ард нь байсан ойн хоёр хvн сандран бархирч, єлєгчин барын толгой давхар чулууны дороос овгос гээд гарч ирэхэд, Залуудай хаш тэнигэр сvхээрээ хоншоор дээр нь тэнхээ мэдэн буулгаад орхив. Хоёр бар агшин зуур дєлд орж гэнэт барын доошоо ойчиход Бух євгєн жадаа алдаж, єєрєє заяатай ойчсонгvй. Шонхолой шvvрэн татаж Бухыг тогтоож авчээ. ХОёр догшин араатан дайран довтолж, тvvнийг няцаасан энэ явдал, хэдхэн хором дотор болсон хэрэг бєгєєд, гурван дайчин яаран нум сумаа шvvрэн доошоо єнгийн харваас, гэнэт бар нь ойчоод , босож ядан тарчилж байв. Єлєгчин бар эмзэг хоншоороо хага цохиулж, шархнаас нь олгойдох цусанд хоёр нvд нь юм харахгуй болоод , сvvл нь тvvдэгт ороод халсандаа ухасхийж, тавхар чулууны ёроол толгойгоороо тvс хийтэд мєргєєд, ргvv євчин туссан юм шиг сvvлээ даган эргэж эхлэв. Гурван аянчин, єндєр чулуун дээрээсээ дорх тvvдгийн гэрэлд хоёр барыг харваж, хэдэн сум тавимагц єлєгчин барын хойд хоёр хєл нь хойшоо жийн шєрмєс нь таталдаж, цусаар бєєлжиж, урхирсаар хєдлєх нь удаан болж% баахан муужирсан байдалтай боллоо. Нєгєє гэнэт бар нь олон шархандаа б ас л муужирчхэдий бєх толгой боловч, хєл дээрээ тогтож чадахгvй, босон унан тарчилж байв. Том араатныг бараа болгон дагалдаж, чадвал юм олж идэх, явдал олзноос нь цус нєжийг нь ч долоож идэхийг горьдожявдаг цєєвєр чононцор мэт араатан тэр хоёр хутган соёотын барьж идсэн хvний гэдэс дотроос нь олж идээд уоам ч хорхой нь хvрч єлєн шvлсээ гоожуулж байснаа єндєр тавхар чулууны ёроолд тvvдгийн гэрэлд хоёр хутган соёотыг чулуун дээрх амьтан єєд цоройж vсрэн халдахы нь хараад, чулууны євєр талд эргэж тарчилж байхы нь ойртон ирж, гайхан харцгааж оцойн сууж байгаагий нь чулуун дээрээсээ гурван аянчин галын гэрэлд ажиглан харж Шонхолой ,
– Харвахад сум хайран юм уу даа? Ингээд л голоо тасартал тарчилж байтал бусад амьтан ч бидэнд халдахгvй. Халдвал энэ хоёрт л халдана гэлээ. Ихэрэс Бух євгєн доошоо єнгийж хараад ,
– Ээ дээ тэр зєв байх, миний хайран жад, барын хаанд шигдээстэй, иш нь хугарч дахин ишлэх л хэрэг гарав уу даа? Бидний хэдэн годоль ч гэсэн ингэж єнхєрч тарчилж байхад нь хугарч гvйцэх нь дээ. Манагаар жад годлио сэлбэхгvй бол алсын аяны хvнд горьгvй шvv гээд, тавхар чулуун дээрээ асаасан тvлээ нэмэн, толгойгооо гадагш нь , хєлєє галын зvг жийж гурван аянчны хэвтэхэд, нєгєє ойн хоёр хvн , бас дуурайж хєлєє дотогш, толгойгоо гадагш харуулан хэвтээд, цєм ойн мод, шєнийн салхинд орой нь шуугинас хийх анир, тавхар чулууны ёроолд хоёр хутган соёотын гол нь тасраагvй, vхэж ядан тарчлах чимээ , цєєвєр, шарнуудын улих гийнах дуу гарч байгааг чагнасаар тєдхєн унтаад, хааяа хааяа босож, галдаа тvлээ нэмж байв. Шєнє дундаас хойш чулууны ёроолын тvvдэг ч унтраад тарчилж байсан хоёр хутган соёотын тэнд юм ноцолдож архирах юм зулгааж зажлах, яс шажигнах чимээ гарах болсныг Залуудай нойр дундаа сонсож єнєєх хоёр догшин араатан, чоно нохойд идvvлж байгаа юм байна гэж бодож хэвтлээ. Бух Шонхолой хоёрыг шєнє босож галдаа тvлээ хийх бvр, ойн хоёр хvн нойрмоглон инээмсэглэж маш талархсан сэтгэлээ мэдэгдэн хэвтэж, аугаа хvчит хань нєхєдтэй болсондоо их л баяртай байжээ. Yvр цайх vес гурван аянчин босоод, чулууны ёроолд єнгийн харваас, шєнийн олон цєєвєр шарнууд чбайхгvй, хоёр хутган соёотоос гагцхvv том соёот ясан толгой, хэдэн яс vмхий гэдэсний тєдийхєн vлдээд, хэдэн хугархай сум, , соёо шvдний ором орсон Бухын жад хєсєр хэвтэн авай. Чулуун дээрээс гурван аянчны нум сумаа агсаж, сvхээ барин буухад , ойн хоёр хvн бас дагалдан бууж, хоёр догшин махчин бараас vлдсэн сэг ясыг гайхан харж, аянчныг сумныхаа чулуун зєв, хирисийн эьрээр хийсэн зэв євс шороон дунд эрэхэд нь учрыг мэдэж эрэлцэн туслав. Зэвээ олоод, Бух Шонхолой хоёр дутуу сумаа нєхєж хийхээр тогтож, годольд хэрэглэх мод тайрахаар одов. Залуудай єглєєний хоолонд идэх вм олох гэж, ёvхээ бvснээсээ агсаад, нум сумтайгаа ойн зах чиглэхэд нь ойн хоёр хvн бас дагалцах гэсэнд Бух євгєн
– Наадуул чинь хэл ам мэдэхгvй харь омгийн хvн. Чамайг ганцаараа явахад чинь басаж, нум сумы чинь булаана гэж оролдож магадгvй. Танихгvй газар , хэл мэдэхгvй хvнтэй болгоомжлох хэрэгтэй. Наад хоёр чинь биднийг дагаж, идэх жимс, тємс тvvг гээд дохиогоор тэр хоёр ойн хvнийг хамт явъя гэж зангахад нь тэр хоёр алцгар хvн инээмсэглэн, Бух , Шонхолой хоёрыг дагав. Балар цагийн ой шугуй , тал хєндий ан амьтнаар маш элбэг тул Залуудай ойн захад бєр гєрєєс vзээд, салхин дороос нь сэмхэн гэтэж годоль харвам газар ойртоод хоёр гєрєєсний нэгий нь ганц сумаар унагаж, гол нь тасраагvй байсныг сvхдээд гэдэс дотры нь гаргаж, гєрєєсєє vvрч, урд шєнє хоносон давхар чулууныхаа тэнд хvрч ирвээс , тvvдгийн нурман дунд ганц нэг цог байсан тул vлээж, гал асаагаад, элэг шорлон шарж гєрєєсний хоёр гуяыг бас шарж эхлэв. Чингэж байтал, модон дотроос єнєєх ойн хоёр хvн хиншvvний vнэрээр хvрч ирэхдээ, євсєнд хэлхсэн мєєг, бондгор бондгор газрын идээ авч ирсэнд , Залуудай тvvний нь авч галд халаасан чулуунд хавчин болголцов. Асар удалгvй Бух , Шонхолой хоёр нэг баглаа годоль хийх яргай шиг шулуун мод авчраад, цахиур чулуун хутгаараа хальсалж, шvvрхий шарсан махнаас ойн хоёр хvнтэй хуваадцан , бvгдээрээ єглєєнийхєє хоол идэв. Чингээд гурван аянчин, гєрєєснийхєє цээж махыг тэр ойн хоёр хvнд єгєєд, явахыг завдтал, єнєєх хоёр хvн салан хагацах дургvй, аман дотрооо юм шулганасанд Бух євгєн инээж,
– Энэ хоёр маань манаас салах дургvй, хамт Бай кул хvрэх гэж байна уу даа ? гэж тэр хоёрыг модондоо ор гэж дохиод, єєрсдийгєє хойшоо явна гэж дохиход єнєє хоёр харин биеэ заагаад, бас хойшоо явалцана гэж дохиогоор заасанд ,
– Эднээ дагуулаад явах уу? гэж хоёр нєхрєєсєє асуув.
– Дагавал дагаг л даа. Хаа хvртэл бидэнтэй явахы нь vзье гэж Шонхолой , тэднийг хамт явья гэж дохиход, тэр хоёр алцгар маш их баярлав. Чингээд хамт хэдэн хоног явахад, тэр хvн, хамар нь гурван аянчнаас бvр ч илvv. Араатан євс модонд байгааг ер андахгvй, их холоос vнэрий нь мэддэг байв. Бас ой модон дотор идэх жимс ногоо,газрын идээ тємс мєєг олж танихдаа сvрхий чадамгай бєгєєд булаг шанд ус модон дотор олохдоо тун ч сурамгай байв. Бас эмт євс цэцэг навч vнднс танихуяа хэцvv тийм амьтан байв.Тэр учраас гурван аянчин бас тустай хань хамсаа болж ижилсэн дасалцав.Хижээлхэн нэгий нь Yхvv,залуугийн нь Гекv гэж нэртэй юм байна гэж мэдэж авав.Чингээд Yхvv гэсэн нь шар шувуу гэсэн нэр юм байна. Гекv гэдэг нь Хєхєє гэсэн нэр юм байна гэж мэдэж авав. Юм дуурайхдаа сvрхий авъяастай залуу нь Yхvv Yхvv гэж дуугараад шар шувууны дуугарах,хєдлєх маягийг vзvvлэн Гекv, Гекv гээд хєхєє донгодох нисэх байдлын дvрэм vзvvлсэнд гурван аянчин тэр хоёр ойн хvнийг шувууны нэртэй хvн юм байна гэж мэдэж авсан билээ. Бух, Шонхолой хоёр тэр хоёр хvнд аятайхан бороохой хийж єгєєд нэг нэг цахиур сvхэнд модон иш гєрєєсний шєрмєс шандсаар тогтоон бэхэлж хийж єгсєнд тэр хоёр баярлаагvйгээр баярлаж хуучин муу бороохойгоо хаяв.
Нэгэн єдєр таван аянчин баруугаараа их модтой , зvvн талаараа их асга , хад чулуутай хєндий уруудаж яваад тоо томшгvй олон хорхойд шилмvvсээ идvvлсэн хар модны захад хvрэв.Хvрэн хар єнгєтэй нvцгэн болсон нvдэнд тун жигтэй аягvй vзэгдэж,хэрэм буга гур зvр ойн олон ан огт дайралдахгvй гагцхvv биедээ vстэй vй тvмэн муухай хорхой хар модны оройн шилмvvс идэн барж завсар цэггvй бааж байх нь модон дорх газар цєм тэр хорхойн хивдэс баасаар хучаастай, хєндийн євс ногоо хєхрєн харагдаж байхад нvцгэн модны шилмvvсгvй гишvv мєчир нь тоо мултарсан олон хорхойн шилмvvс хивэх найлзуур мєчир єєд уруу арваганан явах, баах гарилах чимээ нь намираа бороо орж байсан чимээтэй адил дуугарч чийг хєгцийн аягvй vнэр ханхалж байсанд таван аянчин бушуухан тэр газраас холдох гэж ширvvлэн алхалж байтал том дархийн хажуугаас араатны vнэр гарав.
-Ирвэсийн vнэр гарч байна гэж хэлээд Шонхолой жадаа барин ,тэр дархийн ойр нь салхины доод талаас ойртов.Бух ,Залуудай , хоёр хавчаахай нумаа саадгаас сугалаад нэг нэг сум онилон хойноос нь дагав. Тэгтэл Шонхолой одоо айлтншй гэж гараараа дохиод тэр дархийн ёроол тушаа хvрч очоод явган сууж доошоо шагайгаад ,ирвэсийн нэг зулзага шилэн хvзvvнээс нь атган нарнаж vзvvлэв.
Эцэг эх хоёх нь энэ хэдэн зулзагандаа баригдаад нvvн зайлж чадаагvй байх нь нэг их холдохгvй гєрєє хийж байгаа байх.Одоо болгоомжтойхон явъя гээд тэр зулзагыг хэвтэшинд нь тавьжээ.Yхvv Гекv хоёр хvрч ирээд ирвэсийн зулзага харангуут,сэтгэлд нь урд ирвэст хорлуулж, отог омгийн хvн осолдож байсан нь санаанд орсон юм билvv, Гэнэт царай нь муухай болж хємсгєє зангидан, нvдний нь харц ширvvн болоод, бороохойгоороо цохилон алав. Гурван аянчин , тэр хоёр ойн хvнээс, учры нь асууя хэл нэвтрэлцэхгvй, дохиогоор утга нэвтрэлцэхгvй тул арга буюу ирвэстэй тун их єшєєтэй л байж дээ гэж хий таамаглаад, юм хамаагvй алдаггvй, албал хамаагvй хаядаггvй заншилтай тул, тэр хоёрын маш хорсон алаад хаясан гурван зулзагыг авч гурвуулаа цахиур хутгаар туламлан євчєєд, бvснээсээ агсах, сав хийнэ гэж тєдхєн євчиж авав. Чингээд нэг хадан хушуу тойртол, нэгэн сvрэг vхэр гєрєєс бэлчиж байх нь харагдав. Зарим нь хэвтэж, сэвсээ хивж, зарим нь бэлчиж, хэдэн том бух, хааяа хааяа сvvлээ ширвэн зогсож, арваад тугал тоглон давхилдаж, нэг хєгшин бух хааяа тэр тугалын зvг харж, vе vе огцомхон ууг, ууг, гэж дуугарч байгаа нь болгоомжилж бай гэж сануулж байгаа юм шиг. Ил цухуйн vзэгдвэл vхэр гєрєєс, тугалаа харамнан дайруузай гэж, дээгvvр нь уулан тал дагаж, єнгєрдєг юм билvv гэж харж байтал, тоглож байгаа тугалын дэргэд євс ногоон дунд бараг мэдэхгvй хоёр цоохор юм хєдєлсхийх шиг болсныг Залуудай ажиглаад, Тэр тугалын барантай нэг хоёр цоохор юм хєдлєєд байгаа нь саяын дархин дор байдаг ирвэс vv дээ ? гэхэд нь Бух євгєн, єлсєж улангассан энэ хоёр ирвэс лав олон vхэрт алуулна даа, та нар vзээрэй, аягvйдвэл, тэр ирвэсээс болж бид ч vхэр гєрєєсєнд хєєгдєж мэднэ. Мод бараадъя гэж модны захад сэмхэн хvрч, єнєєх тугалд мярааж байгаа ирвэсийг ажиглавал, євсєн дунд мєлхсєєр, захын нэгэн тугалд ойртмогц дvvлэн vсэрч дээр нь буугаад, агшин зуур хоолойгий нь тас татжээ. Тугал хагас дутуу нэг мєєрєєд ойчлоо. Бусад тугал сvvлээ сєхєж, сvргийн зvг мєєрєн, дутаатал, олон vхэр тэр унасан тугалын зvг дайран орлоо. Ирвэс єнєєх унагасан тугалаа шvvрэн толгойгоо нэг хєдєлгємєгц, тугалын ар шилэн дээр тоохоод том том дvvлэн зугатаав. Нєгєє ирвэс нь ар хударгын нь хамгаалсаар vлдээд, тугалын захад ойр байсан нэг vнээ бусдаасаа тvрvvлэн ойртоод ирэхэд, єєдєєс нь урхиран дvvлж, нуруун дээр нь асаад, дєрвєн хєлийнхєє савар хумсаар маажлан, гvрээгий нь тасдах гэж ноцов. Амьд махаа уруулж євдєхдєє тэр vнээ муухай дуугаар мєєрєн, цовхчиж, нуруу зоон дээр нь мордсон ирвэсийг унагаах гэж оролдовч хvч хvрсэнгvй. Хачиг шиг наалдсан ирвэс хумс соёогоороо урсаар, vнээний гvрээ тасдаж, цус олгойдон бие нь шарваж эхлээд, тєдхєн ойчоод єглєє. Ирвэс тэр vнээг ойчиход vсрэн зайлаад, олон vхрийн дунд орж сандарчээ. Хойгуур, урдуур, зvvгээр, баруугаар нь давхиж явсан vхэр цєм тэр ирвэсийг бvслэн тойроод, хаашаа ч vсрэн зайлах аргагvй олон эвэр тойрон хашжээ. Чингээд нэг урхиран дvvлтэл, том бух толгойгоо сэгсрэн урт эвэрийнхээ vзvvрээр ирвэсийг єлгєж аваад, сэжмэгц дvvлсэн ирвэсийн эрч, мундаг хvчтэй бухын сэжих хоёр таарч трвэсийн гэдэс хутгаар хага татсан юм шиг эвэрийн нь vзvvрт ангасхийтэл євчvvнээс сvvлээ хvртэл хага ярагдан, ирвэсийн толгой тvрvv нь унжирсхийн газар ойчлоо. Олон vхэр, тугал vvрээд дутааж яваа ирвэсийг мартаад, гэдсээ хvv татуулан ойчсон ирвэс дээр овооролдож, мєргєн гишиглэж гарваа. Хvн бас энэ vхэр шиг байдаг шvv гэж Бух євгєн тэр ирвэс дээр овооролдсон vхрийг хараад хэллээ. Дарж авбал цохих юмыг гаргахгvй, унаад хаашаа ч зайлахгvй, юман дээр овооролдон муугий нь vзэж, муухайгий нь дуудсаар, нєгєє юманд чадуулж орхидог шvv гэж хэлээд,
– Нєхдєє, тэр тугал vvрсэн ирвэс бидний зvг айсаж явна. Зулзагы нь алснаас хойш, энэ араатныг ч vгvй хийнэ байгаа? Гээд нумаа шvvрэн бvгхэд, ойн хоёр хvн учрыг мэдэж, бас далд газар хоргодон тосов. Тугал vvрсэн ирвэс огт юм vvрээгvй мэт маш хєнгєн хєдєлж, vсрэн дvvлэн давхисаар, салхины дээд талаас огт ажиггvй Бух євгєн дээр орж иртэл, хавчаахай нумын хєвч тас хийгээд хирисийн эвэр, зэвт сум, тэр араатны омруу нь тус шав хийгээд шигдлээ. Хажуунаас нь бас Шонхолой, Залуудай хоёрын сум хавирга бєєрєєр нь орж, тугал vvрэн дvvлсэн ирвэс амандаа хоншоороос нь зуурсан тугалаа алдаж, єєрєє ч газар ойчоод єндєсхийхийн завдалгvй бас гурван суманд тусагдаж тийчилтэл, ойн хоёр хvн ухасхийж бороохойдож алав. Чингэтэл тvрvvчийн ирвэс дээр овооролдсон vхэр сvvлчийн ирвэсийг анчинтай дайралдан тулахыг хараад, довтлон ирсэнд таван аянчин, тэр vхрээс зайлаар модны зvг гvйхэд Бух, Шонхолой хоёр ирвэсийн барьсан тугалыг шvvрэн гvйж, захын саглагар нэгэн модонд хvрэнгvvт яаран тэр модон дээр тугалаа аван гарлаа. Нєгєє гурван аянчин хойноос нь хєєсєн vхэр гєрєєснєєс дутаан бас ойр хавийн модон дээр гарав. Цус улайн vнэр авсан vхэр догширч, таван аянчны авирч гарсан мод тойрон мєєрч, шєргєєгєєд, ер зайлах санаагvй, модон дээр хvнийг єчvvхэн хєдєлмєгц мєєрєлдєн, том том бух нь тойрон мєєрєлдєж, газар ухаад салахгvй сахин эргэв. Цаг алдаад яахав? Гэж модон дээр тугалаа авч гарсан Бух, Шонхолой хоёр тvvнийгээ цахиур хутгаараа євчиж, нэг бух модон дороос нь салж єгєхгvйд, тугалын сэвстэй гэдэс гvзээг тэр бухны толгой эвэрт єлгvvлэн хаяв. Чингээд тугалынхаа мах єрєєлдєж, модны гишvvнээс ойчихгvйгээр єлгєєд бvдvvн гишvvн дээр аятайхан сууж аваад, сум ч цахиур хутгаа гаргаж, баглаатай годолийн мод засаж, хирисийн эвэр цахиур чулуугаар хийсэн зэв ээ годольд тааруулж шєрмєсєєр бэхлэн, тогтоож суух зуур хааяа хааяа доошоо харж байв. Хэдэн бух сахиад хэвтчихсэн зайлах шинжгvй тул Шонхолой , Бух хоёр хэдэн сум хийж, гvйцээд тугалынхаа нэг єрєєлийг модны доод гишvvнд бууж, зэргэлдээ модны ойн хоёр хvний зvг шидэхэд, тэр ойн хvн модонд асах авирахдаа шаламгай тул дор нь шvvрч авсанд ид гэж дохиогоор нэвтрvvлээд, сvхээрээ гишvv мєчир тайрцгаан , модон дээрээ гишvv дамнан , хэвтэх хэвтэр засаж авав. Тэгээд тугалынхаа єрєєлийг нэг гишvvнд аятайхнаар єлгєєд модны хаг тvvгээд нэг хэдэн хуурай гишvv тэр модон дээрээсээ цавчиж аваад, цахиур хавиран, уул хаг хоёр хавсран vлээж, хоёр гурван гишvvний vзvvрт гал асаагаад, тэр цучлаараа єлгєєстэй єрєєл махаа шарж борлуулаад, асаж байгаа модыг шатсаар богино болоход ондоо нэг хуурай гишvvг vзvvрээс нь асаан барьж, богинодсон цучлаа vхрийн зvг хаяж, vргээсхийх заваар, Залуудай модноосоо буугаад нэг ухасхийж, Бух Шонхолой хоёрын сууж байсан модон дээр гарч ирэв. Бух гєрєєс хойноос нь хєєх гэж давхийгээд шаламгай залууг гvйцэж амжсангvй модон дээр гаргажээ. Гурван аянчин тэр бvдvvн модон дээр тугалынхаа єрєєлийг гурван гишvv нэгэн зэрэг барин шарсаар, тун аятайхан болгож, саглагар гишvvн дээр хэвтэр зассан газраа тохитойхон сууж, аятайхан хооллоод, нєгєє модон дээрхи ойн хоёр хvн ч тугалынхаа єрєєлийг ерєєс тvvхий мах идэж явдаг, гал мэдэхгvй амьтан болхоороо манай гурван аянчны шарсан махнаас дутаагvй амтархан идэж байгаа нь хутга огт хэрэглэхгvй болоод байжээ. Цахиур чулуун хутна хэрэглэж сурсан хоёр Чонос нэг Ихэрэс цєм цахиур, цєм хутга гаргаад, шарсан махаа аятайхан огтолж, vхэр гєрєєсєнд хєєгдєн ээрvvлсэн хvн гэмээргvй тохитой хооллож, модон дээрхи хэвтэр дээрээ хажуулаад, дор нь ээрэн ёахиж байгаа хэдэн тэнэг vхэр гєрєєсийг огт мартжээ. Чингээд нилээд удтал хэвтэж амраад, доошоо харвал єнєєх vхэр гєрєєс огт явах санаагvй сэвсээ хивж, хэвтэхэд Залуудай,
– Ам баахан цангаж байна. Ус уувал юутай билээ гэж горхины зvг харан санаа алдав.
– Yхэр холдоогvй цагт ус санах хэрэг биш. Бух євгєн инээмсэглэв. Аягvй бол энэ vхэр нар шингэхээс нааш зайлахгvй, шєнє араатан гvйдэлтэй явж болохгvй. Энэ модон дээр л хонох болно байх гэхэд,
– Тэгвэл энэ одон дээр л хонохоос доо гэж бvргэдийн vvр шиг хэвтэр дээрээ сунаад, хэвтэж алсын бараа харж байтлаа зvvн зvг хадан хясааны тэнд нэг хэдэн бараан юм хєдлєх шиг болсонд ажиглан хартал, нэг vзэгдэн , нэг далд орж, наашилж байгаа байдалтай ажээ.
– Тэр зvvн хойно нэг юм хєдлєєд байх шиг гэж авдаа хэлэхэд нь Шонхолой ширтэн хараад,
– Эр эм хоёр арслан байна. Манийг ээрсэн vхрийг хєєх юм ирж яваа юм билvv? Гээд гурвуул чимээгvй ажиглан хэвттэл, тэр араатан нь ойртож модон дээрээс харахад эр арслан нь бараан зогдортой, сvрхий том амьтан, дэргэд нь урт шар эм арслан зэрэгцэн явж байгаа нь хєдлєх байдал тун гавшгай.модон дор хэвтсэн vхэр гєрєєс тэр айсуй буй араатныг хараахан мэдээгvй тул санаа амар, сэвсээ хивж хэвтнэм бєгєєд vнээ тугал бэлчих нь бэлчиж, хэвтэх нь хэвтэж байв. Дээрээс нь харахад хоёр арслан зарим газар хотгор дагаж маш хурдан давхиад vхэрт vзэгдэм газар мярааж гэтсээр улам орйтож, захын нэг залуу vхэрийн нуруун дээр дvvлэн гарч, нуга даран унагаалаа. Тэр vхрийн амь тасран, муухай дуугарч газар пидхийтэл ойчих чимээгээр vхэр тугал, тvр хийтэл vргэж зугтаагаад, модны ёроолд хэвтэж байсан хэдэн бух ухасхийн бостол, эм арслан дvvлж нэг тарган гунж тоглож байгаа юм шиг унагаж авлаа. Хэдэн том бух зугтааж, байгаа vхрийнхээ арыг халхлан хамгаалж, арсланы зvг урт эвэрт толгойгоо бєхийлгєн урд хоёр хєлєєрєє газар ухаж, сєєнгє бvдvvн дуугаар мєєрєв. Эр арслан гаvар унагасан vхрийн хvзvvн дээр нэг хєлєє тавиад сvртэй том дуугаар урхирсанд эм арслан бас сvр нэмэн урхирав. Тэр хэдэн бух vхэр сvргээ бар ирвэсээс зоригтой хамгаалдаг боловч арсланаас баахан эмээн сvрдсэн байдалтай хялайн хялайн ухарсхийсээр vхэр сvргийнхээ хойноос тэмvvллээ.
– Хоёр арслан нэг vхрээ идэж бараад, эр арслан нєгєє vхрийг vvрээд, хадан хонгил уруугаа аваад явав. Аянчин ээрvvлж байсан vхрээсээ хоёр арсланы ачаар салаад, тэр хоёр араатны холдохыг сэм хvлээж байтал арслан ч далд орлоо. Нар ч баруунаа хэлбийлээ.
– Энэ газар лав энэ хоёр арсланы ан хийдэг нутаг байна. Ондоо том араатан энд байхгvй байх ёстой, хоёр арслан ч єнєєдрийнхєє хоол олж идээд, маргааш єглєє ч идэх юмтай болсон хойно єнєє шєнє дєє хэвтэшнээсээ гадагш гарахгvй байх. Эндээ хоновол бид шєнє ямар араатан хаанаас халдахав? Гэж айлтгvй. Шарнууд, цєєвєр иинэ бидэнд халдаж зvрхлэхгvй нь лавтай. Тэгэхлээр бид одоо яавал дээр вэ? Бух авгай эндээ хонох уу? газраа хороож нэг хэсэг явах уу? гэхэд нь Бух євгєн
– Энэ хорхойд идvvлчирсэн модон дунд хоносноос нэг баахан яваад vзнэ байх аа. Энvvнээс арай сэргэлэн гаvар хvрч хоноё гэхэд нь Шонхолой, Залуудай хоёр зэр зэвсгээ аваад доошоо буув. Ойн хоёр хvн гурван аянчныг модноосоо бууж, алсын зам хєєх санаатайг мэдээд, бас яаран бууж сvхээ аянчныг дуурайн бvснээсээ агсаад, бороохойгоо атгаж, найрсгаар инээмсэглэн дэргэд нь хvрч ирэв. Чингээд зvг барин алхсаар таван аянчин горхи дагаж амныхаа цангааг гаргаж, уснаас уугаад, хэдэн цvрх нугас харваж, усны шувуу маш олон тул бас баахан явах зуур хэдэн галуу харваж, оройн хоолны юмтай болж авлаа. Цаашлан алхмаар хулан, тахь, зээр, тэмээн гєрєєс бэлчсэн талаар явж, тэр олон амьтан айван тайван байгааг vзвэл лав аюулт араатан vзэгдсэн шинжгvй байна гэж баруунаа хэлбийсэн нарны ташуу гэрэл сацрагт хариуран харагдах талын толгод зvvн талд сvvдэртэй болж байгааг ажиглан харж, хонох газар сонгох санаатай явтал Залуудай хойд зvгт нэг сонин хэлбэртэй онцгой уул байхыг дэргэд нь очиж vзмээр санагдаж, Бух євгєн ч бас сонирхож цємєєрєє тэр уулын зvг чиглэв. Ойртох тусам нь газар тун сонин хар бараан , хvрэн чулуу дайралдаж, хєєс шиг нvхтсэн байдалтай бєгєєд чанар маш хєнгєн. Уулын орой нь хутгаар огтолж авсан юм шиг тэгшхэн бєгєєд байдал нь овоолон босгосон юм шиг тэгш хэлбэртэй. Уулын хормойгоо бор гєрєєс, зээр бэлчин явнам бєгєєд хvн ойртоход цочих, vргэх шинжгvй харин ч сонирхон харах тул Шонхолой тэр байдлын ажин ,
– Энэ хавьд л лав хоёр хєлт хvн яваагvй газар байна. Танихгvй хvн, дайсагнах омогтон байх вий гэж зоволтгvй, бас аюултай араатан ч гайгvй байж магад газр байна. Саяын хоёр арсланий эзэлсэн газар нутаг юм болов уу даа? Гэлээ
– Энэ сонин уулын орой дээр гарч хоновол яана? Гэж Залуудай санал гаргаваас, євгєн Бух
– Тэгвэл тэгж vзсvгэй. Модон дээр хонож болдог юм, уулын орой дээр хоноод vзэхэд яадаг юм бэ? гэж инээлээ. Тавуулаа тэр сонин хэлбэрт уул уруу мацан авирч орой дээр нь гартал тэр уулын орой нь нэг их том тогоо шиг бєгєєд гол дундаа тєгрєг нууртай, тэр нуур тойрон мод ургажээ. Гаднаас харахад тэр нуур тойрон ургасан мод огт харагдахгvй. Нуур хvртэд доошоо нэлээд уруудан буух тийм єндєр хvрээн дотор байгаа юм шиг хашаастай нуур байжээ. Залуудай тэр сонин уулын орой дээр нь буюу чухамлан хэлбэл, дотогшоо хонхорын гаднах зах дээр нь гараад, тэр гол дундах нууры нь хармагц,
– Юутай сайхан уран тогоо шиг бvтсэн уул бэ? гэж гайхан єгvvлэхэд нь Бух євгєн
– Нээрээ уран хvний хийсэн уран тогоо шиг уул даа. Хожим хойно энэ сайхан нутгийн эзэн болох хvн энэ сонин сайхан ууланд манай Залуудай шиг бас л уран тогоо гэж нэр єгєх болтугай гээд тэр уулын оройн тогоо шиг том гэгчийн хонхорын голд нь байгаа нуурын зvг уруудан буулаа. Бусад дєрвєн аянчин Бух євгєний хойноос дагалцан буугаад, нуурын захад очиж vзвээс, болор мэт тунгалаг сайхан устай, тэр нуур доош нь єнгийн харахад хєлгvй гvнзгий, бусад нуурын ус нь эргээсээ холдож байж сая гvнзгий болдог аваас тэр уулын оройн голд нь байгаа нуур, яг доошоо єрємдсєн юм шиг эргийн аль ч талаас очоод vзэхэд доошоо эгц чиглэсэн хєлгvй гvнзгий устай байгаа нь Ихэрэс Бух євгєн, Чонос омгийн Шонхолой, Залуудай эцэг хvv хоёрт их л жигтэй санагдавч учир утгы нь олж чадсангvй дэмий л гайхаж, ийм сонин газар байдаг ажээ гэлцээд нуурын захад модны ёроолд хонохоор болж, гишvv мєчир тvvж, цахиур хавиран гал асаах боллоо. Ижилсэн дагасан хоёр ойн хvн, цахиур хавирах бvр маш сонирхон гайхдаг тул, бас л Бух євгєнийг цахиур хавирч, уул дээр оч унаад, утаа гарч уул шатан хуурай хєвдєнд гал авалцан асахийг анх сая vзсэнтэйгээ нэгэн адил тэсгэлгvй сонирхон харж суув. Чингээд удалгvй гал дvржигнэн асаж, галуу нугасны єд ноолууры нь зулгааж, гэдэс дотры нь цахиур хутгаар хагалж гаргаад, модонд шорлон, галын захад хатгаад илч нєлєєнд шарж болгох vес нар чхэдийн ороод, салхигvй намуун сайхан бєгєєд єєдєє харахад хар хєх огторгуйд од нь тvгээмэл баахан доошоо харвал, хар хєх огторгуйгаас илvv бараан хар юм эргэн тойрон харлаж, гол дунд нь их дор нуурын захад тvvний хавьд модны ёроолд хvн сууж байгаа нь ямар сонин юм бэ? гэж Залуудай дотроо бахдан, Бух євгєнийг нутагт нь хvргэж єгєх гэж авыгаа дагаж, холын сонин аян хийж, урьд vзээгvй юмаа vзэж, их юм сурч яваа даа баярлан бахдав. Ойн хоёр хvн ч бас ийм сонин газар хоног тааралдсандаа баяртай байгаа мэт галын хажууд жарган сууж, нам дуугаар юм шулганалдан , шувууны мах болохыг хvлээж байв. Удалгvй шарсан шувуу мах ч болж бvгдээрээ амтархан идэцгээгээд, Бух , Шонхолой хоёр галын хажууд хэвтцгээв. Залуудай тэр ойн хоёр хvний дэргэд суугаад тэдэнд хэл зааж, цаад хоёр нь хичээнгvйлэн суралцаж, хэлж єгсєн шинэ vгий нь шивнэн давтав. Чингээд бvгдээрээ эрт сєнєсєн тэр галт уулын амсар дотор єрхєнд нь тогтсон хєлгvй нуурын захад унтацгаав.
Таван аянчин єнжин хонон явсаар хойшоо урссан нэг том голын хєвєєнд хvрч vдлэх vес,Бух євгєн усны шувуу янз бvрийн загас нэн илбэг тэр голын ус харж баахан бодлого болоод,дагаж явсан хэдэн нєхєртєє
-Энэ том гол лав нэг хоёр гол мєрєн дамжаад манай нутгийн Бай кул гэдэг их далайн нуурт хvрэх ус шинжтэй байна.Загасны нь байдалыг ажвал манай тэр Далай буурал аавын усанд байдаг загас байх шиг байна.Тvvгээр бодоход лав энэ голын ус,Бай кул нуурт ордог нь зайлшгvй болно.Нєхєд бид энд хонож єнжиж байгаад нэг сал хийгээд уруудвал,биенд амар аминд аюул багатай болов уу?би сал хийж чадна.Бvгдээрээ мод огтолж аваад сайн сал хийж дээр нь саравч босгоод нар бороонд зоволтгvй,саравчин доор унтах газар засаад галаа ч гэсэн сал дээр тvлээд явж болно гэхэд нь
-Сал дээр яаж гал тvлдэг юм бэ? гэж Залуудай сонирхон асуужээ.
– Манай Ихэрэс омгийн улс усанд хэзээний чадамгай , сал дээр чулуу шороо зузаалан, дэвсээд дээр нь гал тvлж болдог юмаа гэж инээмсэглэв. Чингээд Бух євгєний сонгон заасан мод огтолж унагаад, голыг зvг єнхрvvлэн аваачиж, бургас мушгин холбож сал хийв. Бух євгєн салаа залах залуур хийж, салхи борооноос хамгаалах саравч дархлаад, Yхvv , Гекvv хоёроор туслалцуулан гал тvлэх газраа хавтгай чулуун єр хийж, шороо зєєлгєн чулуугаар хашуулж бэлтгvvлээд, саравчин дотроо таван хvний хэвтэрэнд хєвд цагаалж, євс зэргийг дэвсvvлж , дээр нь ангийн арьс тавиулаад, тvлшинд хэрэглэх , хуурай гишvv vйс, хєвд тvvлгэн сал дээрээ ачуулав. Залуудай тэр завсар сал хийж, байгаа дєрвєн хvний хоолны зvйл дааж, загас гєєгдєх, сэрээдэх, гэрдэх зэргээр загас барин, усны галуу , нугас харваж, Бух євгєний заавраар зарим том загас давсалж, зарим нэгий нь утаж хvнсний нєєц хийв. Галуу нугаснаас бас нэг хэсгий нь модонд єлгєж, дор нь гал тvлэн, утаа шингээж, ялаа батгана сууж, vнэр танар орохгvй болгов. Загас, нугас, галуу жигтэйхэн элбэг тул , хvнс базаахын зэрэгцээгээр бас єглєє, єдєр, оройн хоол тасалдуулахгvй хийж , тэр загас шувууны махан хоолон дээр нь Yхvv, Гекvv хоёр янз бvрийн vндэс тємс тvvж, элдвээр найруулан буйлуулсаар, сал хийж хэд хонох vес , таван аянчин хоол нэн элбэг, хийх ажил ч нилээд их. Тэнгэр ч маш цэлмэг, газар ус ч тун тайван, ер аюулт араатан огт vзэгдэхгvй, хэл ам, учир зvг нь мэдэгдэхгvй, айлгаж сандраах, байлдаж ядраах, харь омгийн хvн амьтан ч огт vзэгдэхгvй сайхан байлаа. Чингээд хамаг юмаа цэгцэлж сал дээрээ ачаад, салаа аргамжих сайн аргамж хийн гэж vхэр гєрєєсний сvрэг бэлчин буй зvг Шонхолой, Залуудай, Гекvv гурав очихоор болж, хоёр Чонос нум сум, жад, сvх авч Гекvv бороохой, сvх хоёроо аваад явах гэтэл, голын тэртээ бургасан дотор vхрийн чимээ гарч, олон vхэр усанд оров. Огт хvн vзээгvй бололтой, ер хvнээс айх сочих янзгvй, санаа амар ус уув. Бух євгєн Шонхолой, Залуудай хоёрыг даллаж, сал дээрээсээ дуудаад, голын тэртээ ус ууж байгаа, vхрээс нэгийг харвая гэж дохисонд хоёр Чонос сал дээр аяархан гарч харваас голын цаад талд ус ууж байгаа vхэр элбэг, хавчаахай нумын сум тусам газар тул, гурвуул нэг vхэр харвахаар болж, зэрэг гурван сум тавихад, тэр vхэр, сандарч эргэтэл, бас гурван сум бєєрєнд нь тусаж, тэсгэлгvй євдєхєд, мєєрєєд голын захад гарах гэж зvтгэтэл, цаана нь байсан vхэр зам тавьж єгєхгvй тэр самбаанд бас гурван сум тусаж, vхрийн тэнхэл муудав. Бусад vхэр нь учир мэдэхгvй, урьд ємнє нь алс холоос хvнд харвуулж vзээгvй тул, голын тэртээх хоёр хєлт хэдэн амьтнаас болж нэг vхрээ хvнд шарх олсныг огт мэдсэнгvй, дэмий л цусны vнэр аваад мєєрєлдєв. Шарх олсон vхэр эргийн тушаа баахан элс шавартай газар тохиолдсон учир шаварт шигдэн, муухай дуугарч ам хамраар нь ус орж, цацаж эхлэхэд, бусад vхэр айн цочиж эрэг дээр гараад єгєв. Холхон байсан vхэр харин ажиггvй ус ууж, гагцхvv шархтай vхрийн дор ус ууж байсан vхэр, цусны vнэр авч, баахан сандран ухарсхийв. Єнєєх шаварт шигдсэн vхэр, хэдэн суманд тамир нь тасарч, гарах гэж оролдох тэнхээ нь тасарч, улам шигдээд, цацаж хахаж хэд муухай дуу гараад, усанд хэвтээд єгчээ. Бусад vхэр нь хорлох дайсан vзээгvй тул хамраа баахан шуухинуулсхийгээд , уснаас гарч, удалгvй цєм бургасанд далд ороод, ганц шаварт шигдээд vхсэн vхэр л эргийн усанд vлдлээ. Бух євгєн залуураа барин салаа хєдєлгєж, голын тэртээх бургасны захад хvрээд, vхрийн тушаа салаа ус єєд татаж зогсоогоод, толгойгий нь сvхээрээ салгаж, гэдэс дотры нь гаргаж хаяад, салдаа vхрээ чирэн ойртуулж гаргаад, ус урсгал даган уруудлаа. Бух євгєн залуураа барин, Шонхолой vхрээ сал дээрээ євчиж, Залуудай , Yхvv, Гекvv гурав махы нь эвдэхэд туслалцав. Ийм бэлэн юм олдох гэж юутай сайхан хэмээн Бух євгєн баярлаж, салаа аргамжих ч юмтай боллоо. Хvнсний хойноос ч зоволтгvй боллоо гэж их л урамтай явав. Yхvv, Гекvv хоёр бас их баярлацгааж, салаар явж vзээгvй, ойн тэр хоёр хvн , нар салхинаас халхлах саравчтай, зєєлєн гэгчийн хэвтэртэй, сал дээр суугаад явахдаа , vзээгvйгээ vзэж, тун ч хєхvvн явжээ. Бух євгєн Шонхолой, Залуудай хоёрыг салын залуур барихыг заан сургаж, ээлжээр залах боллоо. Yхvv, Гекvv хоёр , Залуудайтай тун сайн болж, салын залуур барих ээлж тохиолдоход дэргэд нь суулцан, ямар газар хаашаа залдагий нь сvрхий ажиглаж, бас Чонос vг заалган тогтоохыг их хичээж, Гекvv нь Yхvvгээсээ илvv авъяастай тул ойр зуурын юм ярьдаг болж эхэллээ. Нэгэн єдєр таван аянчны уруудаж яваа гол нь єєр нэг том голд цутган ороод, зvг нь мєн л хойшоо урсах тул Бух євгєн ,
– Одоо санаа зоволтгvй. Ус бvхэн хойшоо цутгавал манай зорьсон их Бай кул нуурт цутган орно гэсэн vг. Харин сал явж болохгvй боргио дайралдвал осолтой шvv. Усны чимээ их болж, урсгал ширvvсээд ирвэл намайг унтаж байсан ч мэдэгдэнэ шvv гэж Залуудайд захьжээ. Салаар явахад тун таатай, биеэнд зvдэргээнгvй тул Бух , Шонхолой хоёр хавчаахай нумандаа хэрэглэх сумны млд сайхан хатааж засаад, хирисийн эвэрээр олон зэв хийж авлаа. Гекvv тун авъяастай тул сумны мод засалцах, хирисийн эврээр зэв хийхэд туслалцсаар нилээд дvйтэй болсоэ тул Шонхолой нэгэн єдєр монос огтолж, хавчаахай нум хийж єгсєнд, Гекvv баярлаагvйгээ баярлаж, сум онилох татах зэрэг барил заалган, салыг эргийн бургаснаас уяж, vдлэх vес Залуудайгаар заалган харваж vзээд, зэвгvй булцуут годлиор бай харваж сургууль хийх боллоо. Yхvvд Шонхолой Дvvгvvрээр чулуу чулуудахыг зааж єгсєнд ойн тэр хvн бас сонирхон баярлаж, сал дээрээсээ чулуу дvvгvvрдэж, явдаг болоод нэг мэдэхнээ сvрхий дvvгvvрчин болж орхилоо. Нэг орой Бух євгєн залуураа бариад, єргєн голын хоёр эргийн бургасны навч намаа, зєєлєн салхинд шуугинахыг сонсон явах vес Залуудай дэргэдээ суусан Yхvv, Гекvv хоёроос
– Та хоёр тэр нэгэн vдэш, махчин барт нэгийгээ бариулаад, манай гал дээр гvйж ирэхдээ, хаанаас хаачиж явсан билээ? ямар омгийн улс болох байна та нар чинь ? гэж асуусанд Гекvv
– Чоносын vгээр хэлбэл, бид ойн хvн гэдэг. Ойн хvн дотроо бид Хумка гэдэг омогтон. Хумка гэж нэг шувууны нэр. Yхvv гэдэг шувуу бас Хумка гэдэг шувууны нэг зvйл. Манай хумка омгийн хvн олон байсан. Манай нэг хvн ойд хадын хvний ємсдєг юм олоод биедээ ємсєєд, тэр хvний бvх бие нvvр гарт муухай юм гарч, толгой бие , наранд халсан чулуу шиг халуун болоод vхсэн. Хумка хvн цєм vхсэн. vлдсэн хvнийг урт гартай, шар vстэй хvн идсэн гэхэд Залуудай
– Шар махчин гэв.
– Манай Хумка хvн , тэр урт гартай талын хvнийг хvн иддэг хvн гэдэг байсан.Их айдаг байсан. Тал газар манай Хумка хvн явдаггvй. Хvн иддэг шар vстэй хvн ойд орж манай Хумка хvн харвал барьж иднэ. Хжмка хvн талын шар vстэй хvнээс их айна. Yнэрээр мэднэ. Yнэр их муухай. Yхvv, Гекvv Хелаки хvн иддэг хvнд баригдсангvй амьд гарсан. Тэгээд Хелакиг тэр шєнє ийм урт соёот юм барьж идсэн. Yхvv, Гекvv их айсан. Танай гал харсан. Танай галд гvйж ирсэн. Хvн иддэг хvний галд ирсэн гэж их айсан. Танай vнэр , хvн иддэг хvнээс ондоо байсан. Yхvv, Гекvv амь гарсан. Одоо Хумка хvн Yхvv, Гекvv байна. Бусад Хумка хvн муу євчгєєр vхсэн. Би нvvр гар ийм болсон гэж цэцэг євчний хомхруу , хогжруу дvрслэн vзvvлсэнд Бух Шонхолой Залуудай гурав тэр ойн хvний Хумка омогтон бодоо євчин халдаж, хиар vхсэнийг мэдэв. Гекvv бас сэтгэл нь ихэд хєдлєн, сайн сураагvй Чонос vг нь цєєдєх газар гар, толгойгоороо дохин зvс царайгаа ярвайлгах, зэргээр vгийн дутууг дохио, хєдєлгєєнєєр нєхєж, цааш нь vргэлжлэн ярьсан нь
– Yлдсэн Хумка хvнийг талын урт гарт шар vстэй хvн идээд, Хелакийг урт соёот идээд, одоо Yхvv, Гекvv амьд vлдсэн. Гекvv Залуудайн явсан газар явна, суусан газар сууна, унтсан газар унтана. Yхvv бас Гекvvгийн явсан газар явна, суусан газар сууна, унтсан газар унтана. Yхvv бас Залуудайд дуртай, Залуудайн авд дуртай. Бух авд дуртай. Гекvv бас залуудайн авд дуртай, Бух авд дуртай гэхэд нь гурван аянчин , тэр ойн хvний Хумка омогтны гашуун тvvх сонсон сэтгэл уяран хєдлєв. Чонос, Ихэрэс омогтон Ойн хvн Хумка нараас илvv чадалтай, илvv олон хvнтэй, илvv боловсролтой омогтон гэж санахад сэтгэлд нь сайхан бєгєєд Хумка омгийн хамгийн сvvлчийн хоёр хvн vлдээд, Чонос , Ихэрэсийг дагаж яваг гэж бодоход сонин санагдав.
Таван аянчин салаар уруудсаар олон хоног саадгvй сайхан явж, илэх хоол элбэг, бие чилээгvй, санаа амар аялж, Yхvv, Гекvv хоёр мэдэгдэхvйц тэвээрч махаллаа. Гекvv инээж, Залуудайд Хумка хэлээрээ нэг юм хэлсэнээ чонос vг болгон єгvvлрvvн
– Хумка хvн Чонос vг мэдвэл, Хумкагаар бодоод Чоносоор хэлж болно. Чонос vг олон. Хумка vг олон vгvй. чонос vг Хумка vгэнд vгvй. Жад гэж Хумка vгэнд vгvй. Нум гэж хумка vгэнд vгvй. сvх гэж хумка vгэнд vгvй, сал гэж хумка vгэнд vгvй. Чєрхи гэж хумка vгэнд vгvй, хутга гэж хумка vгэнд vгvй, олон vг vгvй. Чонос хvн чоносоор бодоод хумкаар хэлбэл, олон чонос vг Хумка vгэнд байхгvй. Гекvv , Yхvv vхнэ гэж уйтгарлан хэлэхэд, Залуудай сэтгэлий нь засах гэж,
– Гекvv – ийм тарган, махтай болсон. Yхvv бас ийм тарган болсон. Ойд ойн хvн олон бий . Хумка хvн олон болно. Гекvv бие сайн, Yхvv бие бас сайн гээд Гекvv чи тvрvvн юу гээд инээсэн бэ? гэхэд нь Гекvv
– Талын урт гартай, шар vстэй хvн, Хумка хvнийг барина, эндээс барина. Энд сайн байвал иднэ гээд Залуудайн ирvvнээс барьж vзvvлсэнд, Залуудай инээж,
– Гекvvгийн эрvv их зузаан болжээ гэхэд нь Шонхолой, Бух хоёр
– Гекvv нээрээ хэлж байна шvv. Шар махчин хvн барьж идэхдээ эрvvгий нь тэмтрэн vзээд, эрvvний єєх зузааныг урдаар иддэг гэж vнэн шvv гэлээ. Чингэж явтал, єргєн голын эргийн хоёр талд хадан хясаа vзэгдэх болж, урсгал баахан ширvvдлээ. Бух євгєн салын урд vзvvрт очиж зогсоод, урлах замаа ажиглан харж,
– Одоо боргиотой газар ойртлоо. Би залуур барья. Та нар хатгуур мод бариад, миний залуурт тусалж, хатга гэсэн газар зэрэг хатгаарай гэж , хєєсрєн буй усны урсгалыг ажиглан, голын урсгал нь, усан дунд энд тэнд цухуйж байгаа том ургаа чулуунд мєргєж хєєсрєн буйг сvрхий ажин чулууны завсраар салаа гаргах гэж байдаг чадлаа гарган оролдов. Чингээд нэгэн хэсэг ургаа чулууны завсраар салаа гаргатал голын єндєр эрэг дээр бороохой, жад, чулуу барьсан нилээд олон хvн салчныг бургасны завсраар даган гарч ирсэн бололтой.
– Ээкvvр кvvр бисийс?
– Ийдvv комоннеэ ?
– Эргийн улс хашгиралдан, эрэг рvv зал гэж Бух євгєнд дохин дохин хашгиралдаад , vгий нь эс дагасанд чулуугаар чулуудаж гарав. Зарим нэг нь ахар жад шидэцгээн, Yхvv чулуунд цохиулж, ус уруу ойчтол, Шонхолой шvvрэн барьж, саравчин дотроо оруулж авав. Залуудай, Гекvv хоёр хатгуур модоороо Бух євгєнд тусалж, Гекvv нь чулуунд хацраа хага цохиулан цус гоожуулж байтал, Бух євгєн бас нэг ахар жадаар хєлєє шархдуулж, Шонхолойг дуудтал , Шонхолой хавчаахай нумаа авч, харваж нэг хvнийг унагаад, нэг хvний ахар жадаа шидэх гэтэл нь эгэмий нь онож ус руу бууж байсан нэг хvний гуя уруу харван унагаасанд эргийн улс гайхан сандрав. Тэр самбаанд Гекvv бас хавчаахай нумаа авч, нэг хvнийг оносондоо баярлаж,
– Хумка хумка гэж хашгирав. Саравчин дотроо Yхvv босож ирээд, бас дvvгvvрээ барьж, чулуу хvнгэнvvлэн дvvгvvрдэж, хоёр гурван хvнийг шаравтал ойчтол чулуудаж,
– Хумка хумка гэж Гекvvгийн уриаг хашгиран дvvгvvрдэв. Шонхолой Гекvv хоёр харвалдаж, Yхvv дvvгvvрдэн, Бух євгєн залуурдан, Залуудай хатгуураа хатгаж, салаа боргионы чулуун дундуур тээглvvлэхгvй гаргах гэж байдаг чадлаа гаргацгаав. Чингээд эргийнхэн салчны сум, дvvгvvрийн чулуунд хэдэн хvнээ шархдуулаад, тvрvvнийх шиг хамаагvй ойртохоо байж, дvvгvvрийн чулуу хvргэхгvй газар зайлбаас, Шонхолой Геккvvгийн сум туссаар тул, арга буюу холдон зайлаад, єєрсдєє чулуудаж vзвэл чулуу нь хvрэхгvй, ахар жадаа шийдээд vзэхэд жад нь хvрэхгvй болсонд ихэд тэсэж, ядан хорсоцгоож, муухайгаар хашгиралдан зарим нь чоно шиг улин тун их шуугилдан, сал дагаж эргээр гvйлдэв. Чингэтэл Бух Залуудай хоёр салаа боргион дундаас гаргаж, тайван намуухан урсгалтай газар ороод, дайснаас баахан хєндийрєх гэж нєгєє талын эргийг дагасхийж салаа залав. Сал дагасан дайсан салалгvй хашгиралдан дагах тул Бух євгєн нєгєє эргийн зvг салаа залаад, энд бууж саравчаа бургас модоор зузаалья. Би ч хєлийнхєє шарх боосуу, та нар чшарх олсон цохиулснаа аргалж vз гэв. Эрэг дээр гарч салаа аргамжаад, бургас огтлон, саравчаа дайсны ахар жад, чулуунаас хамгаалах гэж сvлжиж , Залуудайгаар манаа тавиад, нєгєє эргийн дайсныг ажиглан сэрэмжил гэж захиад, Шонхолой , Бух, Гекvv, Yхvv бургас огтолцгоогоод Бух євгєн тэр бургасы нь сvлжин дайсны талаас шидэх чулуу жадаас хамгаалах халхавч босгох гэж салын гулд модны дагуу гадас хатган тогтоож, хооронд нь бургас сvлжин, босоо хvний суганд хvрэх , хашилт хийж сvлжсэн бургас, давхар бариж зузаалав. Залуудай эрэг дээрээсээ дайсныг ажиглан , харваас аянчныг салаа бэхэлж байгаад хорсон чулуудахыг оролдовч Залуудайн сумаа онилон харвах гэтэл нь Шидэхээ байж гэдэргээ ухардаг байв. Таван аянчин салаа дайсны жад чулуунаас хамгаалах гэж оролдсоор байтал нар ч баруунаа нилээд хэлбийв. Нєгєє эргийн хvн ч бас нилээд нэмэгдэв. Шуугилдах нь их болов. Чингэсээр нэг хэсэг нь эрэг дагуу доошоо гvйлдэв. Нэг хэсэг нь мод шатаан ухаж, хийсэн суман онгоц дамжлан авчрав. Бух євгєн дайсны тэр бэлтгэлийг хараад,
– Одоо л горигvй болж эхэллээ. Доошоо гvйдэг нэг хэсэг нь лав, суман онгоцоор голын нєгєє талд гарч, биднийг жадан чулуудах гэж байгаа байх. . Эд нь суман онгоцоор биднийг дайрах санаатай. Олондоо бардаж байгаа хэрэг. Бид нум дvvгvvртэй тєлєєдєє л нэг хэсэг тулна. Дvvгvvрийн чулууг базааж авах хэрэгтэй байна. Годоль нилээд олныг Шонхолой бид хоёр хийж авсан маань одоо л хэрг болох нь дээ. Хамаагvй харваж болохгvй шvv. Годоль гарздвал аминд хортой болно шvv. Нэг годоль нэг дайсан , нэг дvvгvvрдэхэд нэг ёйлох таарч байвал ухаантай юм асан. Шонхолой бид хоёр ээлжлжн сал зална. Залуудай Yхvv Гекvv та нар харвах нь харваж, дvvгvvрдэх нь дvvгvvрдэхдээ чулуу годлио хамаагvй бvv зар. Дайсан гуя онгоцоор халдаж, сал дээр гарах гэвэл Шонхолой бид хоёрын нэг маань тулуур модоор дайсны онгоц тvлхэн зайлуулна. Тэгэхэд та нар чулуу годлиор биднийг хамгаална шvv гээд салынхаа аргамжааг тайлж, дайсангvй талын эрэг бараадсхийн уруулав. Эргээс салыг довтлогсод салын хойноос нэг суман онгоц усанд тавин, хоёр хvн хатгаж, гурван хvн ахар жад хэд хэдийг тэврэн суув. Тэгээд онгоц нэгд салаас хурдан, хоёрт хатгах хvн хоёр тул салын хойноос хєєж, эрэг дээр байсан хvмvvс онгоцоор салын хойноос хурдлан явахад нь баярлан хашгиралдаж, єєрдийнхєє хvнийг зоригжуулан эрэг дагуу гvйлдэв. Бух євгєн дэргэдээ жадаа тавиад, бар цоохор саадаг хоромсгоо агсаад суман онгоц санамсаргvй ойртоод ирсэнд Шонхолой, Залуудай, Гекvv гурвын харвахыг завдмагц ,
– Хоёр хатгуурчныг унага гэж хашгиран Бух євгєн яаран нумаа суга татаж, годлио онилоод хармагц, дайсны онгоцны нэг залуурчин суманд харвуулан усанд палхийтэл ойчоод, нєгєє залуурчин нь хатгуур модоо усанд алдаад, онгоц руу гаа унав. Ахар жад барьсан нэг хvн шарх олж, онгоцондоо хєндлєн тавьсан жадаа усанд алдаж vлдсэн хоёр хvн ахар жадаа шидэх гэтэл нэг нь Yхvvгийн дvvгvvрийн чулуунд цохигдож, гэдэргээ алдлан унав. Ганц жадчин vлдсэн нь сандрахдаа ус руу vсрэн ортол онгоцны хошууны салд ойртон тулсанд Бух євгєн онгоцы нь татаж аваад vзvvрт нь басан аргамжий нь суга татаж, суман онгоцыг олзлов. Эрэг дээр сал дагаж гvйлдэгсэд нэг суман онгоцоо автагдсанд хорсон бархиралдаж, Yхvv тэр ус руу vсэрч орсон жадчныг хэд дvvгvvрдэн, чулуу нь толгойгйи нь оносонд , усанд далд ороод, дахин vзэгдсэнгvй . Суман онгоцон дотор ойчоод хэвтсэн гурван хvн онгоцоо баригдсан гэж мэдмэгц, vхэлдэн тулах санаа шулуудаж, суман онгоцоо салын залуур шєргєєх чимээгээр ухасхийн босоод, залуураас барин нэг жадчин сал дээр vсрэн гарлаа. Гэнэт хvн vсрэн гар чирэхэд сал дайвалзан , залуур байрьсан Бух євгєнєєс бусад нь хєл дээрээ тогтож ядан унацгаатал, бас нэг жадчин сал дээр жадаа тулан гарч ирэв. Эргийн олон хvн баярлацгааж,
– Дьавакал , дьавакал ва акал гэж хашгиралдан цовхчиж, салын зvг чулуу жад шидэцгээв.
– Жафамби, ваамби гэж Хумка vгээрээ хашгираад Yхvv бороохойгоороо нэг жадчины толгой дээр тасхийтэл буулган цохитол, нєгєє жадчин Yхvvгийн элэг рvv жадлахыг завдсанд Залуудай жадан дээр нь сvхдэж, хvчий нь бууруулсанд , Yхvvгийн гэдсий нь шалба зуран vзvvрээрээ сал шаасанд тэр жадчин хальтарч, ойн босохтой нь хамт Гекvv бороохойгоороо цохиж унагав. Шонхолой урт жадаа барин Онгоцонд тvрvvн Yхvvгийн чулуунд хуйхаа хага уохиулсан дайсны зvг жадлан дайрч, ус руу чичин унагав. Чингэтэл тулалдах vес залуур эзэнгvй болсон учир сал усны урсгалд цохигдон дайсны эргийн зvг ойртож, эргийн зарим хvн сал дээр гарсан хvн дээр туслах гэж усанд орцгоож, салд нилээд ойртож ирсэн тул, Бух євгєн яаран залуураа шvvрэн нєгєє эрэг тийш салаа залав. Салын модноос барилцан хоёр гурван хvн єєдєє авиран гарахыг завдсанд Гекvv нэгий нь бороохойдож, Yхvv сvхээрээ нэгий нь цавчин, эгэмий нь тас цохитол хажууны нь хvн Yхvvгийн гараас шvvрэн хоёулаа усанд далд оржээ. Эргийн олон шуугилдан, сал дээрхи дєрвєн аянчин, нэгийгээ усанд алдсанд гашуудан хашгиралдаж, тэсгэлгvй хорссон доо хавчаахай нумаа шvvрэн усан дунд айсуй буй хэдэн дайсныг харваж гарав. Чингэж байтал Yхvv салын урд vзvvрийн тэнд цухуйн гарч, єєдєє авиран гарах гэж оролдтол, Залуудай гvйн очиж, Yхvvг татан гаргав. Усаар сал хєєсєн зарим нь суманд тусагрдан живээд, бусад нь сандан мэндэн эргийн зvг дутаав. Дайсны ширvvн довтолснийг няцаагаад, таван аянчны дотор баахан онгойж, Бух євгєн салаа дайсны эргээс холдуулсанд , завшаанаа гол єргєн болж, эргийн дайсан хор хийж чадахгvй боллоо. Yхvv усан дотор тжлалдсандаа халаад, бvх бие нь чичрэн жаданд зуруулсан гэдэснээсээ цус гоожихыг vл анзааран, дєрвєн нєхєртєє тэр дайсныг усан дотор багалзуурдсанаа дvрслэн vзvvлж,
– Хумка хумка хэмээн хашгиран, эргийн дайсны зvг гараа зангидан занав. Чингээд усан дотор сvхээ алдсандаа гашуудан
– Миний сvх, миний сvх гэж ус руу зааж хашгирахад нь Бух євгєн єрєвдєж, Шонхолойгоор залуураа бариулаад, саравчин дотроосоо тvрvv ишилсэн нэг цахиур сvх гаргаж,
– Гэртээ аваачих гэсэн сvхээ би урьд шєнє та нарыг унтаж байхад, энэ тулаан болохыг мэдсэн юм шиг ишилсэн билээ. Миний бие мэнд хvрвэл, цахиур хаа мундахав. Энvvнээс дутуугvй сvх би хийж чадна. Yхvv май, энэ сvх ав,
Араатан дайснаас
Амий чинь хамгаалж
Урдах хvний
Улан дороос
Хойдох хvний
Хормой дороос
Олзын ихийг
Олгон баярлуулж
Уруулы чинь тостож
Урамы чинь оруулж
Гэдсий чинь цатгаж
Гэр єрхий чинь гийгvvлэг
гэж ерєєж єгєхєд нь , Yхvv vгий нь сайн ухаараагvй боловч, урт иштэй сайхан цахиур сvх єгч байгаад нь ухаангvй баярлаж, сєгдєн аваад эргийн дайсны зvг шинэ сvхээ далайн, Хумка хумка гэж гурав дахин омгийнхоо уриа хашгиран уриалав. Тэр сvх нь сvх хийж vзээгvй ойн хvний Хумка омогтонд байтугай, Чонос омгийн дайчин эрцvvлд ч бараг байхгvй гэмээр сайхан сvх тул, Хумка Yхvvгийн баярлах нь ч аргагvй. Гекvv нєхрєє тийм сайхан сvхтэй болсонд бас их баярлаж, нєхрийнхєє уриаг тосож аван бас Хумкаа гэж ялгуун хашгирахад, Шонхолой Залуудай хоёр бас Чоносынхоо уриаг ваа гэж хашгиран , Бух євгєн ч Ихэрэс омгийнхоо уриа шоо гэж хашгирлаа. Єргєн мєрний ус , жаргаж байгаа нарны гэрэлд тvмэн толбо мяралзуулж, тулаанд сvрдсэн усны шувууд гунганан нисэлдэж, хараацай салын ємнvvр усан дээгvvр ялаа шумуул шvvрэн жирэлзэж vдшийн сэрvv татлаа. Бух євгєн дайсангvй эргийг бараадасхийн салаа залж алсыг ширтэн хараад,
– Тэр дор бургаснаас бас нэг суман онгоц цухуйж, биднийг тосож байгаа бололтой . Манай олзны онгоцон дотор нэг тулуур, нэг сэлvvр хэвтэж байна. Залуудай, Гекvv бид гурав онгоцонд сууж, дайсны зам болж, Шонхолой Yхvv та хоёр салаа залан гарч vз гэхэд нь Шонхолой онгоцоо салд ойртуулан, Бух Гекvv хоёр нум сумаа авч онгоцонд суугаад, Бух євгєн бас жадаа авч, нэг багц сум задлан, хоромсгондоо хийгээд, гурвуул онгоцноо сууж, Шонхолой тулуур мод барин, Бух євгєн сэлvvрээр хvч нэмэлцэж, салаас тvрvvлэн дайсны онгоц бургасан дундаас цухуйн буй газар ойртон очив. Эргээр дагаж явсан хvн шуугилдаж, єєрийн онгоцны зvг гvйцгээж, дайсны суман онгоцны тэндээс бас хоёр мод бургасаар холбож, хэдэн жадтай хvн дээр нь унаад, нэг нь урт модоо хатгаж, аянчны зам хєндєлсєх санаатай дєхєв. Нvvрээ улаан шар цусаар алаглан сvр оруулж, будаад, vс нь сагсайсан догшин зэрлэг царайтай, дайсны хvмvvс бvдvvн хийцтэй цахиур чулуун гилбэртэй жад барьцгаан, эрэгчин эмэгчнээ vзэлцэн тулахаар санаа шулуудаж, тvрvvчийн довтолсон нь дарагдсан боловч хvн олон хvч давуудаа эрдэж, муухай бvдvvн хоолойгоор байлдааны дуу бархиран дуулж, салыг дайран махаараа дарна гэж аянчны зам тосон ирэхэд онгоцоо сум тусахаар ойртмогц , Бух євгєн
– Би юуны ємнє сэлvvрчин залуурчны нь харваад байна. Шонхолой Гекvv та хоёр дайсны аль аюултайгий нь харваад байгаарай гээд Шонхолой хатгуур модоо онгоцондоо хийж, Бух євгєн сэлvvрээ хураагаад холбоо мод унасан дайсны залуурчныг ганц сумаар унагаахад, тэр хvн ойчингуутаа холбоо модны бєгсийг шарвуулан, толгойгоороо нєгєє суман онгоцны хатгуурчны мод цохин унасанд, хатгуурчин нь Шонхолойн суманд харвуулж, шарван ойчиход нь суман онгоц нь хємєрчихлєє. Мод унасан хvний нэг нь Бухын суманд шарх олж, жадаа усанд унагаад, сал дээрхи Yхvvгийн дvvгvvрийн шунгинах чулуунд бас нэг нь толгойгоо цохиулан ойчиход vлдсэн нэг нь ахар жадаа шидээд арай холдсон тул жад нь салын наана усанд ойчоод, гилбэргvй vзvvр нь дээшээ гозгонон хєвлєє. Хємєрсєн онгоцны хэдэн хvн , Бухын онгоцонд ойртсон тул Шонхолой жадалж, Бух євгєн онгоцны бєєрнєєс шvvрсэн нэг гарыг сvхээрээ тас цавчин, Ихэрэсийнхээ дайчин уриаг Шоо гэж хашгиран, сумаа онилж, усан дунд харлан буй нэг толгойг урт ишт сvхээрээ буулган, бас нэг дайсныг дарлаа. Чингэтэл салын хажуунаас гэнэтхэн хоёр сагсгар толгой уснаас цухуйж, жад атгасан хоёр хvн сал дээр гартал, Yхvv шинэ сvхээрээ нэгий нь далан дундуур нь татаад унагаж, нєгєє хvнийг цавчих гэж сvхээ далайтал, тэр нь дайран орж, Yхvvг даран уналаа. Залуудай сандарч, залуураа хаяад Yхvvг тэнхрvvлэх гэж vсрэн гvйж очоод, дээр дороо гаралцан ноцолдож байгаа тэр хоёр хvний дэргэд дэмий л цовхчин, Yхvvгээ цавчуузай хэмээн болгоомжилж хийгий нь тааруулах гэж байтал, дайсны эр Yхvvгийн дээр гараад ирмэгц , Залуудай сvхээ ууцан дээрн ь буулгаад авлаа. Дайсны бие нь шал хийгээд суларсанд Yхvv дороос нь сугарч сvхээрээ аман хvзvvн дээр нь ясы нь шархийтэл буулгаад, Хумкаа гэж дайчин уриагаа уриалав. Онгоцон дээрх Бух євгєний дотор онгойж, Шоо гэж Ихэрэсийн уриагаа цуурайтуулан, усанд сэлж яваа нэг дайсныг харван далд оруулсанд Шонхолой Чоносынхоо уриа Ваа ваа гэж ялгуун хашгирч, дайсны хємєрсєн онгоц татаж авав. Чингээд усанд бариул талын vзvvр нь гозос гозос хєвж, явсан дайсны хэдэн ахар жады нь тvvж авахад, эргийн хvмvvс, єєрийн талын эрцvvл дарагдсанд шуугилдан хашгиралдаж, онох онохгvй, хvрэх хvрэхгvй нь хамаагvй ахар жад , чулуугаар дэмий л тэчьядан чулуудав. Таван аянчин , хоёр удаагийн дайран довтолснийг, нум сум , дvvгvvр, урт ишт сайн чулуун сvхийн давуутай чадлаар няцааж, дайснаа дарж, хvнгvй эргийг барин уруудахад дарагдсан тэр vл таних омгийн хvмvvс дээлдээ багтаж ядатлаа уурлан єширхєж, хараан зvхэж, нэг хэсэг дагалцаж явтал, нар чшингэж, харанхуй ч болж эхлэв. Шонхолой тэдний зvг хараад,
– Энэ омгийн улс, цахиур хавирч гал асааж чадахгvй улс байна шvv. Ваар саванд галаа аваад явж байна. Тэр цогтой галы нь унтраавал лав дахин гал олж автлаа гал алдаж сандрах юм байна. Энэ харанхуйн далимаар олзныхоо онгоцонд сэмхэн сууж, зам дээр нь тосоод галтай савы нт бороохойгоор няц цохиж орхивол бидний хойноос хєєдєг зориг нь мохох ёстой. Эс тэгвэл энэ хэрмэл улс биднээс саядаа салахгvй , шєнє гэнэдvvлэн дайрах гэж зовооно гэхэд нь Бух євгєн
– Тэр зєв. Хоёр хvн явахгvй бол горьгvй. нэгэнд нь би явсуу. Манай хоёр Хумкаа арай л мулгуудах болов уу? Залуудай бид хоёр явбал яана? Шонхолойтой явбал энэ сал дээр Залуудай залуудан ганцаардаж, бид хоёр хэрэв осолдоход хvрвэл, хоёр хумкаатайгаа баларна гэсэн vг. Шонхолой энэ хоёртойгоо vлдвэл хал vзэж хашир таниснаараа наад хоёртойгоо хvч нийлэн хэрийн юманд санаа зоволгvй аргалах байх гэж бодож байна гэхэд Шонхолой хvvгээ хараад,
– Могойг нарийн дайсны буурай гэж голж болдоггvй юм шvv дээ хvv минь. Эрийн цаана эр байдаг гэж бодож болгоомжтой яваарай, Бух авгайнхаа vг сонсож, сургаалы нь дагау яваарай хvv минь, харийн газар хартны дунд орохдоо, Бух авгайгаа л сvvдэр шиг дагаж, сугы нь тvшиж явдаг юм шvv гэж хvvгээ явуулан хэлсэнд Бух Залуудай хоёр олзны онгоцны нэгэнд нь суугаад, чимээ гаргахгvй гэж сэмхэн хатгасаар, харанхуйд vл vзэгдэн одов. Шонхолой цахиураа хавирч гал асааж, дайсны анхаарлыг салдаа татах арга хэрэглэсэнд Цахиур хавирах чимээ , цахиурын оч гялалзах нь нєгєє эргийн хvнд андашгvй, гялс гялс хийж харагдаад, удалгvй сал дээр бургасан хашаасны завсраар гал харагдахад, эргээр явагсад шулганалдан, юм дуугарцгаах чимээ нь дуулдаж, галт ваар барьсан хvн нь бусдын сvvлд явах шинжтэй. Цогийн гэрэл хааяа хааяа сvvмэлзэсхийх нь харагдав. Шонхолой Yхvvгээр залуураа бариулаад, сал дээрээ дайсны талаас хамгаалан босгосон бургасан сvлжмэл хашааны цаанаас харанхуй эргийн зvг дайсны талд юу болохыг харж суутал, гэнэт нэг юм пидхийтэл цохих чимээ дуулдаж, оч бутарган нэг юм усанд шархийж ойчих чимээ гарч, ус руу чулуу мод жад буух, бургасанд тээглэх чимээ гарч, хvн хашгиралдах шуугиодах дуу харанхуйд дуулдлаа. Манайхны дуу гарах нь уу? гэж чих тавин нэгэн хэсэг суутад хойноос нь суман онгоцны хошуу галын гэрэлд харанхуйгаас гарч ирээд, Бух євгєн Залуудай хоёр онгоцноос сал дээр гарч ирлээ. Сал дээр байсан гурван хvн баярлаж, олзныхоо хоёр онгоцыг салын хоёр бєєрнєєс аргамжаад, Бух євгєн сал дээр тvлсэн галаа унтрааж, харанхуйгаар салаа дайсангvй эргийг бараадасхийн залах зуур дайсны галыг хэрхэн сєнєєснєє ярьсан нь
– Залуудай бид хоёр дайсны эргийн зvг ойртохдоо араас нь орох гэж сvvлдэж дагаад, бургасны нэг чєлєєнд онгоцоо олоход амар газар Залуудайгаа онгоцон дээр нь vлдээгээд, дайсны хойноос нь дагалаа. Завшаан дайрч сархи хойноосоо миний зvг дайсны vнэр надад мэдэгдээд, миний vнэр тэдэнд мэдэгдсэнгvй. Галтай сав барьж явсан хvн, хамгийн сvvлд явсан тул тvvнийг цохиж унагаад, галтай савы нь шvvрэн авч, усанд хаяад хажуу тийшээ зайлахад минь урд явсан улс, галаа сєнєєлгєснєє гайхан дэмий л ус бургас уруу мод чулуу шидэлцэн жадалж, намайг хєдєє талд нь хоргодсоныг мэдсэнгvй, шуугилдан сандрах хооронд нь аяархан араар нь гарч , онгоцоо хvлээлгэсэн газар мэдэгдэлгvй хvрч, та нарын гал дагаж , хойноос тань хvрээд ирлээ. Сал дээрээ гал асаасан тань бидэнд их тус болсон . Одоо галаа унтраагаад, харанхуйгаар эндээс холдсон нь дээр. Бидэнд халдсан улс, єєр галт сав vгvй бол галаа алдаад нэг хэсэг их сандарч, биднийг хєєх байтугай, єєрсдєє гал vгvй яаж амь зууна гэж тэвдэх бий. Чимээ л гаргалгvй явж vзье. Манай сал дээр гал бий гэж бодоод, учир мэдэхгvй улс, галын тєлєє улайран дайрч болох юм шvv. энэ шєнє унталгvй явж, дайсны нутгаас холдож vзье гэхэд нь бvгдээрээ дайснаас холдох гэж Шонхолой салынхаа толгой талд гарч, Бух євгєн залуур барин, Залуудай ээлтэй эргийн талд хатгуур барин, Гекvv, Yхvv хоёр салын бєгсєнд урт модоор тулж, салын хурд нэмvvлж, аль молхоор чимээгvй явахыг оролдоход хойгуур урдуур нь хааяа том загас энд тэнд цvлхийх чимээ гарч, мєрєн голын хоёр захын шугуй бургасны навч нь салхинд шуугинан , дайсны эргээс харьтан хvний vнэр нь мэдэгдэмгvй шахам болсоор нэгэн хэсэг явахад , усны чийг замгийн vнэр ханхлахаас биш , эргийн хvний vнэр огт мэдэгдэхгvй боллоо. Чингэхэд , таван аянчин сая ядарч , аман ч цангаж, гэдэс ч єлссєнєє мэдэж, шарх олсон нэг нь шарх євдєх хорсохыг сая мэдэвч, дайснаас бvрмєсєн холдож, аюулгvй айван тайван хvрэх юмсан гэж залуураа барьсан євгєн Бух тулуур модоо голын ёроол хатгаж, салаа хурдлуулж яваа Гекvv, Yхvv хоёр эргийн талд тэмтрэн хатгаж яваа Залуудай, салын толгойд хатгуураар хатгаж, эрэг мєргvvлэхгvйг хичээж яваа Шонхолой цєм их аюулаас мултарсандаа хатуужиж, биеийн чилэхийг юмнаа тоохгvй явлаа. Дараа энэ таван хvнд, ямар явдал урт замд нь тохиолдохыг хойд хэсэгт vзнэ vv
Шєнє дундаас хойш Бух Шонхолой хоёр дайсны эргийн зvгээс огт чимээгvй тул нєгєє гурвыгаа амарч унт гэж хэвтvvлээд, ємнєд нангиа аймгийн нутгийн захаас эхлэн одоо хvртэл зовлон жаргалангаа хамтатгасан хоёр найз, vvр цайтал ээлжлэн залуурдаж явлаа. Залуудайн нойр нэн сэргэг. Yе vе хоёр євгєдийн дvнгэр ярилцах нь чихэнд тусавч єдрийн тулаанд ядраад, “ зєєлєн бєхєд “ дийлдэж нэг хэсэг ухаан мэдээгvй унтаад бас нэг сэрэхдээ Бух ав хоёрын юм ярилцах нь дуулдавч тэр хоёр хvн юv гэж ярилцаж, юугаа дурсан vvрийн шєнийн бvрэнхvйд хэлэлцэж байгаа нь нойрын эрхээр хvvгийн ухаан санаанд орохгvй байлаа. Yvр цайх vес Залуудай сэрээд харваас, Бух євгєн унтаж ав нь залуур барин суув. Дэргэд нь Гекvv салын хажууд суун хавчаахай нумын годлийн мод цахиур хутгаар засаж, єчигдрийн байлдаанд алдсан сумын тоог гvйцээх гэж оролдож байгаа бололтой, зорж зассан модоо Шонхолойд шалгуулан vзvvлж, зэв суулгахад бэлэн болсон нилээд мод хажуудаа тавьжээ. Залуудай єндийж босоод, авынхаа дэргэд очиж халаагийн нь авч залууры нь барин голын хоёр захыг хєвєєлєн ургасан бургас шугуйд vvрийн салхи шуугинан , урсгал ус vелзэн, хєлгvй гvнзгий газар мэлтийн харлаж дороос нь ус ундрах адил цалгилах байдлыг харж, богширго бялзуухайн жиргэх чимээ сонсон явтал vvрийн туяа татаж, тэнгэр маш цэлмэг, таатай сайханд усны шувуу сvрэг сvргээр дайралдан салаас нэг их айхгvй зєвхєн замаас нь холдосхийн зайлах ажээ. Чингэж явтал нэг хадан хошуу vзэгдэж, хэдэн гуя онгоц шиг юм холоос харагдсанд эмээж, бас дайсагнах омогтон тосуузай хэмээн, унтагсадыг сэрээтэл, хадан хушууны ёроолоос хvний бараа харагдлаа. Сал хараад, зарим нь гуя онгоцны зvг, зарим нь отог уруугаа гvйх нь vзэгдэхэд, таван аянчин баахан эмээсхийж, дахин тулалдах хэргэ гарав уу? гэж салаа нєгєє эргийн зvг залсхийтэл, хадан хушуу ч ойртлоо. Эрэг дээр эрэгтэй, эмэгтэй хvн, хvvхэд шуухад цуглаж даллаж эхэллээ. Холоос харахад гартаа зэр зэмсэггvй, халдах довтлох санаагvй мэт тул аянчны санаа амсхийж, найхсаг байдалтай даллахад нь аргагvй салаа эргийн зvг залав. Загасны элдсэн арьсаар хувцас хунар хийсэн хvрэн улаан царайтай, эрэгтэй эмэгтэй хvн vл мэдэгдэх vгээр юм хэлж, хэдэн чийрэг эрс, гуя онгоцноос том том хилим барин авчирч дайлах санаатай тун элэгсэг байхад Бух євгєн,
– Хvн гэдэг ийм л байх ёстой юм даа. Хэл мэдэхгvй єєр омгийн хvн гэсэн ч хvн хvндээ нєхєрсєг найртай байх ёстой юм шvv дээ. Бууя гэж салаа эргийн зvг зориглон зааад аргамжаа эргийн зvг хаямагц хэдэн хvн ухасхийн тосож аваад эргийн захын улиаснаас аргамжив. Хэл нэвтрэлцэхгvй боловч дохиогоор санаагаа нэвтрvvлэн найртай сэтгэлээ илэрхийлэлцэж, тавуулан тэр эргийн хvний отог дээр нь хvрч очиход, эмэгтэйчvvд хэдийн галд загас шарж зарим нь тарган загасны тvvхий мах зурвас зурвасаар зvсээд, давсанд дарсан сонгино мангиртай тавьж зочилжээ. Таван аянчин, гэдэс нилээд єлссєн тулманд хайлах тарган махтай хилимийн тvvхий мах, дарсан ногоотой маш амтархан идээд шарсан загаснаас нь бас цадталаа идлээ. Зочныг дайлаачин , Бух євгєн, Yхvv хоёрын шархтайш vзээд юм асууваа. Хэл нэвтрэлцэхгvй тул, дохиогоор Бух євгєн, голын боргионы байдлыг чулуу заан дvрсэлж, эргийн зvгээс хvн дайран чулуу, ахар жад шидэн халдсаныг гар хєл, царай биеийн хєдєлгєєнєєр маш чадамгай харуулж, тэр отгийн улс,
– Кара Намиаттар, Кара Намиаттар, гэж шуугилдан, тэр дайчин Хар Намиад омгийнхонд гол загасчилж яваад дайруулж, хэдэн хvн алдсанаа дохиогоор vзvvлж, хоёр хуруугаа гозойлгон явган сууж, сэлэх байдал дvрэм гаргаж, тулалдаад , хоёр онгоцноос хvн усанд унаж, онгоцоо Хар Намиадын хvнд алдсанаа дохин дvрсэлж vзvvлэв. Шонхолой тэр дохио байдлыг ажиглаж байгаад, манай олзолсон хоёр онгоц эдний онгоц биш байгаа гэтэл, нэг хижээлхэн загасчин, эргийн зvгээс хvрч ирээд сал зааж, юм хэлэхэд загасчингууд шуугилдаж, Бух Шонхолой хоёроос нэг юм асуух мэт тул, Шонхолой босоод, салын зvг одвоос загасчин хойноос нь очоодсалаас аргамжаастай хоёр суман онгоц заан, хушуунд нь загасны толгой дvрсэлснийг заан юм хэлэхэд Шонхолой дохиогоор тэр хоёр онгоцыг Хар Намиадаас олзолсноо таниулав. Чингээд энэ хоёр онгоцоо та нар ав гэж дохиход тэр загасчингууд учиргvй баярлав. Тийм онгоц хийхдээ галтай цог тавьж, шатсан газар нь чулуун сvхээр хусаад, дахиад цог тавьж шатсаны нь цахиур хусуур сvхээр хичнээн олон хоног ухсаар сая нэг онгоц хийдэг тvмэн тєвєгтэй ажлыг Шонхолой андахгvй тул, тэр загасчны баярлах нь аргагvй гэж тэдний хамт баясалцаж хvнээ алдаад, онгоцоо олзлуулсан улс, санамсаргvй дахин онгоцоо олж авсанд нь ийм сонин тохиол бас байдаг юмаа гэж бодсонооотог дээр очиж Бух євгєнд хэлбээс :
– Чи тэр Хар Намиадыг галаа сжнєєлгєж хоёр онгоцоо алдсанд нь єрєвдєж, онгоцы нь урьд шєнє тэдний эргийн бургаснаас аргамжих гэж байсан шvv дээ. Тэр тонуулчинд онгоц олдоно. Бидэнд илvvдэхгvй авч явья. Бусад хvнд єгсєн ч авах хvн олдоно гэж миний хэлсэн одоо зєв боллоо. Энэ найрсаг загасчин онгоцоо бидний хvчээр эргvvлж авах тvvхтэй байж л дээ гэж хоёр найз баярлалдав. Чингээд дайлуулж, дайлуулж, аян замаа хєєх гэж найрсаг загасчинтай салах ёс хийхэд нь тэр отгийн нэг эмгэн , Бух, Yхvv хоёрын шаоханд навч vндсээр найруулсан эм талбин боож єгєєд, загасчингууд хэдэн том тул, хилим загас бэлэг болгож єглєє. Нэг чийрэг загасчин, ясаар хийсэн сайхан сэрээ єгч, Шонхолойг загас сэрээдэж байгаарай гэж дохисонд, сайхан сэтгэлт Шонхолой сал дээрх юмнаасаа хирисийн эврээр замдаа зорж хийсэн жадын гилбэр хариу бэлэглэж, хоёр этгээд маш элэгсэг найртайгаар салах ёс хийхэд сэрээ бэлэглэсэн чийрэг загасчин биеэ, нєхдєє заагаад
– Биз Балакчинар бар гээд балак балак гэж загас заасанд Шонхолой тэр дохиогоор нь бид Загасчин улс гэсэн юм байна гэж ухаараад,
– Би Чонос, хvvгээ зааж, Чонос гээд, Бух євгєнийг заан Ихэрэс, Yхvv, Гекvv хоёрыг заагаад Хумкаа гэсэнд Балакчинар учрыг мэдэж, толгой дохин маш элэгсэг байдал vзvvлэв. Чингээд таван аянчныг салдаа суугаад єргєн мєрєн уруудахад хойноос нь талархах vг хэлж гараар дохин эрэг дээр удтал зогсов. Чингээд хадан хушууг тойртол дахиад хvн vгvй зэлvvд их тал газар сvрэг сvргээр билчиж яваа хулан зээр vзэгдэж цаана нь хєхрєн харагдах єндєр уулс сvндэрлэн , сvрлэг жавхлант байгалийн байдал тун vзэсгэлэнтэй тул єргєн мєрнийг уруудан яваа таван аянчин чив чимээгvй сууж, баян хангай дэлхийг харж, амьдын жаргалыг эдэлж явлаа.
Хэдэн хоног нартай сйахан, єдєр амгалан, шєнє жаргалантай явтал, нэгэн орой салхи хєдєлж тэнгэр муухай боллоо.
-Єдєр даанч бvгчим халуун байсан юм . Хєх тvрvv хэдгэн ч сvрхий ширvvн байсан , бороо орохыг л зєгнєж дээ. Салынхаа боолт бєхєлж саравчаа зузаалах хэрэгтэй боллоо. Их бороо орвол бид нэг газар бууж єнгєрvvлдэг юм билvv? Гэж Бёух євгєн , салаа эргийн зvг залж бургаснаас аргамжаад , тавуулан эрэг дээр гарч, баахан бургас огтолж салын боолт суларсныг сэлбэж засаад, унтдаг саравчаа дээрээс дусаал орохгvй болгож засав. Yхvv Гекvv хоёр хэдийн галын ач тусыг мэддэг болсон тул, хуурай мод тvvж, сал дээрээ хураагаад, сvлжсэн бургасаар даруулж, мушгисан бургасаар торгож салхинд хєдєлгєхгvй болгов.
Чингээд цаашлан хєдлєхєд нь салхи баахан ширvvсэж эхлэв. Борооны бараан хар, маш сvртэй vvл. Уул даван гарч ирэхэд, , Бух євгєн ,
– Борооны ємнє салхи, боохойн ємнє хэрээ гэж энэ дээ. Yхvv, Гекvv та хоёр салхи, бороонд ус уруу ойчив, болгоомжтой бай, Залуудай чи ч бас мэдэж яваарай. Их салхи хєдлєхєєс ємнє нэг аятайхан нємєр газар хvрч, бороо єнгєрvvлэхийг бодьё гэтэл салхины чимээ улам их болж, мєрний хоёр захын бургас шугуйн шуугинах дуу сvрдмээр ширvvн боллоо. Тэнгэрийн хормойгоор гялаан цахилгаан гялалзаж, жаргаж байгаа нар , зузаан vvлэнд халхлагдан , харанхуй болоод , салхины хvч чимээ нэн их болж, мєрний ус буцлах адил, оргилж сал ч салхин єєд явахгvй, болоход таван аянчин арга буюу аятай газар сонгох нєхцєлгvй болж, улиас бургасны нємєрт салаа зогсоож, ширvvн бороо, догшин салхийг єнгєрvvлэх гэж салаа модноос аргамжин, шуугинах салхины айхтар их чимээнд тэнгэрийн дуу, цахилгаан ойртож байгааг эмээн чагнаж суув. Цахилгаан завсар vгvй гялалзан цахилж, нvд анивч , ногоон гэрэл аньсга нэвт харагдаж, тэнгэрийн дуу чих дvжрэм, газар доргим сvртэй болж ирсэнд Yхvv Гекvv хоёр нэн эмээж чичрэн дагжин Бух Шонхолой хоёрт шахалдан наалдав. Чингэсээр аадар бороо айсуй чимээ дуулдаж, улам ойртох тусам жихvvн амьсгал сэнгэнэж, тэнгэрийн дуу, vер борооны чимээ нийлэн, алсаас нижигнэн шуугих чимээ ойртсоор , мєндєр бууж, шугуй, модны навч тас цохиход хєдєє шугуйн амьтан , араатан жигvvртний сандран дуу тавих анир чимээ гарав. Цахилгаан цахиоахад уулнаас уруу гялалзан мушгирч буух нь харагдан тахь унгалдах, vхэр гєрєєс сандран мєєрєлдєх, арслан зааны урамдах дуу, салхи бороо, мєндєр, аянгын чимээнд нэмэрлэн оролцож хоёр Хумка нэн айв. Уулнаас ширvvлэн буух уруйн усанд нэг хирис, голын усанд унасан цох хорхой шиг эргэн хєрвєн урсаж явахыг Залуудай цахилгааны нvд гялбам гэрэлд хараад тийм сvрхий амьтан ийм болчих гэж ямар хэцvv юм бэ? хэмээн сvрдэн харж байтал, тэнгэр нурах , газар цємрєх адил их дуу гарч, нэг єндєр саглагар модонд аянга туссанд дэргэд нь бйасан хэдэн мод бас хяргуулсан юм шиг ойчиж, нэг шхэр гєрєєс хугаран унасан модонд цохиулж ойчихыг хараад, эцгийн гараас сандран атгатал,бас нэг урт эрээн амьтан тэр vхрийн хавиас vсрэх шиг болов. Энэ юу вэ? гэж хартал, нэг бар дэргэд нь шахуу аянга буусанд ухаан алдаж зєв буруугvй, ийшээ тийшээ дvvлсээр, яг салын зvг vерийн усан дундуур давхиж ирэв. Таван аянчин сандарч сvхээ шvvрэх нь сvхээ шvvрч, жадаа шvvрэх нь жадаа шvvрч, тэр давхин ирж яваа араатнаас амь биеэ хамгаалах гэж тулалдахаар босов. Усан дунд vсрэн цовхчиж явсан бар, сал хараад, саравчин дор нь хоргодон суусан хvнийг анзааралгvй, хэд vсрээд сал дээр гарч ирэнгvvт, мєндєр борооноос зайлах гэж саравчин дор орох гэж ухас хийхэд тэнгэрийн дуу, цахилгаан дундуур Бух Шонхолой хоёр , тэр барын хоёр талаас жадаараа омруу єєд нь ёворч, Залуудай єргєн духан дунд нь сvхээрээ нэг буулгангуут барсын толгойд мєргvvлэн хажуу тийш хомоол шиг vсрэн ойчихдоо, нэг юм тас хийж хугарах чимээ гараад, Бух євгєн барын хойноос чирэгдээд саравчин дороос гарчих шиг боллоо. Саравчны хоймроор бургасан хаалт цєм цохиод гарсан догшин араатан , дайрсан эрчиндээ Бух євгєний жад хуга vсрээд євгєний жад нь тэр хvчинд барын зvрхэнхд шигдэн орсон тул, саравч шовтлон дайраад унасан байв. Бух євгєн жадаа хуга дайруулахдаа дэргэдvvр нь сvр хийгээд гарсан тэр араатны сvvлээс атган, чирэгдэж гараад баруун гартаа сагалдрагалаастай сvхээ шvvрэн самбаачилж зоон дээр нь буулгасанд барын тамир тасарч, гагцхvv амаа ангалзуулан урхирч урд хоёр хєлєєрєє дэмий л салын мод цохин маажилж байв. Бух євгєн ухасхийн босож, сvхээрээ нуруун дээр нь цавчин, Yхvv тэр самбаанд саравчин дотроос сугаран гарч, сvхээрээ нvvр нvдгvй дэлдэн тэнгэрийн дуу цахилгаанд цоохор мэдээтэй болсон тул хэдийн гол нь тасарсан араатныг ха ха ха гэж цавчин нvдсээр байхад нь Бух євгєн араас нь татаж зогсоолоо. Залуудай барт ширвvvлж ойчихдоо хоёр нэгэн газар шалбаравч єєр гэмтэлгvй гарчээ. Yхvv, Бухын жад хуга татуулахад, ишинд нь мєрєє хага зуруулаад, Бухын хєл дор унасан байжээ. Барын саравчин дор дайран орох, саравчин дор хоргодсон хvний эсэргvvцэн тулах нь хэдхэн хормын хэрэг боловч, тэнгэрийн дуу цахилгаан ухаан алдсан араатантай адил сочин хэлмэгдсэн аянчин , бараг сандраагvйгээ сандарч саравчин дорх бага зайд том араатантай халз тулгаран , тvvний vмхий амьсгалын шурхирах чимээг сонсож, чийрэг биенд нь дайруулан шєргєєх тэрvvхэн хооронд хэцvvхэн сангдсанаа ярилцахын ч завгvй догшин саохи, шиоvvн бороо, мєндєр дундуур уулын уруу тvрхрэн буух чимээ, гялбааны нvд эрээлжлэм хурц мяралзалд нэг бэрх юмнаас амь бvтэн гарлаа гэж яаран сандран , саравчин дороо шурган орцгоогоод , газар тэнгэр хоёр нийлж, гал дєл болж байгаа юм шиг тэр дуутай тэнгэр, тєндєртэй хурын сvрхийд мєрний ус дээшээ хєєсрєн ойж хоёр эргээс уруйн усанд абургас мод урсан орж ирэх болсонд сал аргамжсан мод ч уруйн усанд vндэс шороо нь идэгдэн , унах шахсан байдлыг тавуулан эмээн ажиглав. Чингээд нvд ирмэх завсар тэр улиас мод унаж, орой нь залуур байгаа газрыг нємєрч салын бєгсєн тал нь ус уруу доошоо орж, цээжин тал нь єєдєє цухуйсхийн урсаад єгсєнд Yхvv Гекvv ойн хvн бєгєєд модон дээгvvр авиран мєлхєж явахдаа уулаас чадамгай тул, сагалдрагатай сvхээ унжигнуулан , тэр сал даран унасан модон дээр аймшиггvй гарч, гишvv мєчрий нь тас тас цавчилж, залуураа шулуутгаж авав. Бух Шонхолой , Залуудай гурав Гекvvд туслалцан тэр сал дарсан модны оройг цавчилцтал, Yхvv аргамжааны уяаг тайлж авах гэж тэр сал даран унасан модны нэг бvдvvн гишvvнээс уясан аргамжийг усанд дэвтэж, салхинд татуулж, тайлахад хэцvv болсныг , гишvvгий нь сvхээрээ тас цавчих гэж оролдов. Нойтон модыг ширvvн бороон дундуур харанхуйд , ганц гялбааны гялалзах гэрэлд чулуун сvхээр байтугай ган сvхээр ч оволзож байгаа сал дээрээс ганц нэг цохиод тас цавчихад амаргvй тул Yхvvгийн байдаг хvчээ гаргаж, аргамжны доод талаар цахиур сvхээрээ цавчиж байхад нь сал мод хоёр хєдлєєд , сvх бас нойтон гилгэр мод дааж єгєхгvй, ир нь халтираад байв. Бас гишvv мєчир дотор шургалан орсон Yхvvгийн далайж цавчих гэхэд гишvv навч саад хийгээд далайц ихтэйгээр цавчиж болохгvй байв. Чингэтэл бух, Шонхолой, Гекvv гурав салыг доош нь дарж байгаа гишvvг огтолж, модны оройн хэсгийг тас цавчиж, салаа хєнгєлсєнд сал аргамжсан гишvv , Yхvvгийн цавчилж байгаа газраар хугарч хоёр нэг цохиход нь салаад єглєє. Том улиас ч салаас хєндийрєн хєвж Yхvv ч аргамжаа гишvvнээс нь мулт татаж аваад, Гекvvтэй хvч хавсран, тэр том гэгчийн гишvvг ус уруу тvлхэн унагаалаа. Тэнгэрийн дуу аянга ч баахан холдож, бороо ч баахан намдах шинжтэй болж, аянчны дотор ч баахан уужирч ирлээ. Эргийн модноос салаа уях гэхэд их борооны vер ус уруу зvг зvгээс бууж, эрэг дээр гарахад чхэцvv, бас харанхуйд тохитой газар сонгон, олох нь хэцvv болсон тул, хоёр эргийн чимээгээр мєрний гол дундуурыг баримжаалан салаа залж явахаас єєр аргагvй болжээ. Гялбааны гэрэлд харвал, vео уруйн ус, мєрєн рvv орж ирэх нь улам ихдэж байн байн эрэг нурах ажээ. Салын ємнє нэг том мод хєвж явах нь харагдтал Залуудай, цахилгааны гэрэлд нэг хирис уруйд золтос шиг урван хєрвєн уосаж мєрєн v рvv ороод, ємнєх тэр том модонд нємрvvлж орхихы нь vзэн сандарч, тэр аюулт том амьтан сал дээр гарах гэж оролдвол яадаг билээ гэж бодтол завшаанаа тэр модон дороос гарч ирсэнгvй. Чингэж айн эмээж явтал мєрєн дунд нэг том арал тохиолдсон тул, Бух євгєн, салаа тэр арлын нэг нємєр эргийн зvг залж, таван аянчин арлын бургасны нємєрт хонохоор шийдэж, салаа аргамжаад, бороо чзогсож, сал дээрээ галаа тvлж, даарснаа дулаацан, загасчин Балакчиларын єгсєн загаснаас идэж хонолоо.
Таван аянчны олон хоногийн урт аян шувтрах тийшээ хандаж нэгэн єглєєний єєд улаан нарнаар тэднйи нvдний ємнє мэлтэлзсэн далай их ус харагдав.
– Одоо л Бай кул гэдэг далай их ээжийнхээ бараа харлаа, гэж Бух євгєн уяран баярлаж идээнээсээ авч аман дотроо
Унасан их дайд газартаа
Угаасан их далай усандаа
Амтат идээнийхээ дээжийг
Арван хуруугаараа єргєнєм
Єргєн их мєрєнд сал тавьж
Єндєр євгєдийнхєє нутагт
Алс холын аян замаас
Амь мэнд буцаж ирсэндээ
Баярын магнай тагнайлж
Барьц идээгээ єргєнєм
гэж усанд цацав. Бай кул гэж Бух євгєний бахдан ярьдаг их ус ийм юм байжээ гэж Залуудай, хєхрєн харагдах тэр жавхлант их нуурыг тун бахдан сонирхож, эргээрээ тэнгэр єєд сvндэрлэсэн сvртэй сайхан уултай, ууландаа их модтой, тодондоо их антай, андаа тураг их гєрєєстэй нь юутай таатай вэ? гэж бодож тэр далай их усны загас ихтэйгий нь гайхан харж явлаа. Чингээд мєрєн их усны цутгалан хавьд нэг аятайхан газар сонгон , манай таван аянчин , салаа далай нуурын эрэг дээр зогсоож, том чулуунаас аргамжин бууж, хоол ундаа идэж уугаад, зэр зэмсгээ агсаж, явган аялах боллоо. Бух євгєн єдийд эрэг дагуу яваад байвал, лав манай омгийн хvн дайралдах ёстой гэж нєхдєє дагуулан явсаар атал нэгэн хадан хушууны хавьд утаа гарахыг хараад, тэр зvг чиглэн алхацгаав. Ойртон очтол, хэдэн євсєн ємбєл усны захад vзэгдэж, хэдэн суман онгоц эрэг дээр гаргаастай, ємбєлийн ємнє гал тvлээстэй, хэдэн хvн, хvvхэд шуухад vзэгдэв. Хэдэн нохой аянчныг хараад хуцаж галын дэргэдэх хvнээс хэдэн эрцvvл, жад бороохой барин босоод, аянчны урдаас угтан ирэв. Ойртмогц нэг євгєжєєл анчин,
-Yгvй энэ чинь Бух авгай, та мєн vv? Гэж баярлан асуув.
Мєн байлгvй яахав? Чи Тогоруу ач минь мєн бол би Бух авга чинь мєн байлгvй хайчих вэ? гэж инээн золгож, нутгийнхаа хvнтэй баярлан уулзлаа. Отгийн тэндээс давхиж ирсэн нохойгоо хорьцгоож таван аянчныг аятай сайхнаар угтаж галынхаа дэргэд суулган, тэр хэсэг загасчныг тэргvvлж яваа Тогоруу холоос ирсэн айлчны нэр усы нь асууж танилцав. Бух євгєнийг нутгийн зах хvргэх гэж газрын хол, усны уртаас явж ирснийг сонсоод эмэгтэйчvvд дайлан зочлох гэж хоол унд хийж гарлаа. Нимгэн бяслаг шиг шахсан vрэл жимсийг шавар тавагт тавьж бас зэрлэг арвайн болсон гурилтай нухаж ааруул шиг хатаасан идээ, мэхээртэй найруулж ыуйлуулсан цагаан тємс сараана, зэдгэнэ, бєєрєлзгєнє, аль байдаг тансаг идээгээ тавилцан , сая давсалсан загасны мах, утсан загас тавьж шинш гэдэг хар модны холтос чанасан хvрэн унд, модны ураар хийсэн аяганд аягалж тавилаа. Халуун чулуун дээр тосонд хайраад сайхан vнэр ханхалсан зэрлэг арвай vйсэн саванд хийж, холын гийчнийг дайлсанд Чонос, Хумка омгийн хvний идэж vзээгvй газрын сонин идээгээр дайлахад нь маш сонирхон амтархаж, цадатлаа идэх завсар Залуудай ийм сонин идээ хийдэг аргы нь асуун сурч , нутагтаа буцаад Булжуухай эмээдээ зааж єгєх юм байна гэж бодож суув. Ихэрэсийн тэр нэгэн отгийн хvн, цєм Бух євгєнийг таних бєгєєд тэр жил ан аянд яваад, сураггvй болсонд нь араатан дайсанд осолдсон гэж бодож байсан нь амьд мэнд буцаж ирсэнд нт их баярлалдаж , нэг залуу эр Бух євгєний ар гэрийнхэнд буцаж ирсний баярын мэдээ хvргэх гэж нэг сжман онгоцоор яаран яваад єгчээ. Отгийн хvн бvгд, бух євгєн сэлтийн нум сум тун сонирхож, ийм чадалтай сонин сайхан зэвсэг бас байдаг ажээ гэж ихэд гайхан одоо манай ихэрэс хvн ийм хурдан зэвсэгтэй болж, ангийн олз ихтэй, уруул тостой болно. Дайсан халдвал , хавьдуулахгvй урт гартай, чадал ихтэй боллоо гэж бахдацгаав. Чингээд Бух євгєний зvлгэмэл чулуун сvхийг vзээд гайхан сонирхож Бух дархан маань улам их уран болж ирлээ гэж тэр схий нь хvн бvр дамжуулан vзэж шагшин гайхав. Загасчны ан элбэг, ууланд жимс элбэг тул євлийн хатаамал загас жимс бэлтгэж байсан тэр отгийнхон Бух авгын буцаж ирсэнд рой галын наадам хийнэ гэж бэлтгэцгээв. Бух євгєн ч наадмынханд гєрєєсний мах идvvлнэ гэж нум сумаа агсан, ууланд гарахыг завдахад Шонхолой Залуудай цєм явалцахаар болж Гекvv бас хавчаахай нумаа агсан нутгийн хэдэн хvн, харвалы нь сонирхох гэж дагалдсан, ууланд гарч , модон дунд ортол ан гєрєєс элбэг тул тєдхєн хvн бvр нэг нэг бор гєрєєс хартваж оигийн хvн олзы нь vvрч, бvгдээрээ гал дээр хрч ирвээс дєрвєн гєрєєс ийм тvргэн агнаад ирэх ямар сонин юм бэ? гэж отгийн хєгшин залуу vгvй цєм гайхалцав. Залуудай Гекvv хоёр уснб эргээр явна гэж , нум сумаа агсаад нэгэн хэсэг газар эрэг дагуу явтал, элстэй налуу эрэг дээр нэг хэдэн сонин амьтан хэвтэж , уснаас бас нэг хэдэн амьтан гарч ирээд, тэр хэвтэж байгаа амьтны дэргэд гарч ирэхийг vзвэл, усанд сvрхий мєртлєє, газар дээр явах нь тун болхи дєрвєн хєл нь богино, vс тачирхан бєгєєд гялгар, бие нvсэр бvдvvн тийм сонин амьтан байхыг маш гайхаж салхин дороос нь сэм гэтэж очоод, сум харвам газраас ажиглаваас байдал гєрєєс атал , усанд бас орших нь юутай сонин жигтэй амьтан бэ? Махлаг тарган биетэйг vзвэл идэж болох байх гэж зєвлєєд хоёр залуус тэр урьд ємнє vзээгvй амьтны ус уруу орох замы нь хєндєлсєн хааж ойртоход нь нэг их ёочиж сандрахгvй гагцхvv ганц нэг урхирах мэт дуу гараад, нэг том нь элсэн дээр хэвтэж байснаа ус уруу орох гэж цээжин биеэ єндийн хоёр залуусийн єєдєєс шvдээ ярзайн бєгсєн биеэ чирсхийн ус уруу гулгав. Хоёул тэр амьтны єєдєєс зэрэг харваж, дахиад нэг нэг сумонилон харвахыг завдтал усны эргийн захад хvрээд тэнхэл тасран, амнаас нь цус олгойдон тарчилж байхад дахин нэг нэг харваж алаад, єргєж vзвээс нилээд хvнд. Тэр завсар бусад амьтан нь ус уруу гулгасаар усан дотор шумбан далд оржээ. Харваж унагасан тэр амьтнаа урд хоёр хєлєєс нь чирсээр , отгийн ойр хvрч ирэхэд улс тосон ирээд, vvрэн аваачиж хоёр залуу анчны зэвсгийн чадлыг гайхав. Чингээд Залуудайн тэр ямар нэртэй амьтан бэ? гэж сонирхон асуухад хав загас гэж нэртэй амьтан. Усанд байдаг юм. Уснаас гарч эрэг дээр нарлаж хэвтэх дуртай. Мах тарган. Арьс ер ус тавьдаггvй тийм амьтан гэж отгийн хvмvvс ярьж єглєє. Чингээд тэр хав загас гэдэг усны амьтныг євчиж махы нь оройн наадмын олонд идvvлнэ гэж эмэгтэйчvvд ажиллаж гарваа.
Тэр vагасчин отгийн эмэгтэйчvvд орой нар жаргатал vдшийн найр наадмын хоол хийх гэж тун зав чєлєє муутай байлаа. Тэгээд vдшийн бvрэнхvйгээр хоёр том тvvдэг асааж, нэгий нь тойрон отгийн эрэгтэйчvvд сууцгааж, нєгєєгий нь эмэгтэйчvvд тойрон сууж, залуу эрэгтэй эмэгтэй нь хоср тvvдэг тойрон суусан ахмад эгчмэд хvндээ бэлтгэсэн хоол барив. Євгєдийн тvvдгийн гол хойморт нь Бух євгєн, тэргvvтэй таван аянчин, хvндэт зочин боллон сууцгааж, эхлээд модон торхонд тvvж дарсан жимс, жимсний шvvснээс амсацгаан, дараагаар нь загас, ангийн мах идэцгээн эмэгтэйчvvдийн галын тэнд бас хоол унд идэж ууж гvйцээд наадам хийхээр болж, євгєд настангууд нь урдаар жишиг vзvvлдэг заншилтай тжл их тvvдэг тойрон гар гараас барилцан нар зєв галаа тойрон хатирах наадамын дуу дуулалдан, цєм маш цэнгэлтэй хєгжилтэй байв. Чоносын хоёр хvн, хоёр Хумка тєдхєн тэр гал тойрон хатирах хєдєлгєєнийг сурцгааж, Ихэрэсийн олны адил наадалцаж байтал, хэдэн гуя онгоцоор єдрийн элч дагалцан Бух євгєний тєрєгсєд ирэлцэж, улам их баяр хєєр боллоо. Бух євгєний охин гэж Залуудайн насны нэг хєрслєг бор царайтай, хєєрхєн торомгор хар нvдтэй, сvрхий сэргэлэн янзын бvсгvй жаал, эх, ах хоёртойгоо ирж Бух євгєн бага охиноо баруун хацры нь таалан vнэсээд,
– Чоносын Шонхолой, Ихэрэсийн Бух гэдэг бид хоёр энэ хэдэн жил vхэхээс л бусдыг vзэж, зовлон жаргалангаа хамтатган, дайсантай мєр зэрэгцэн тулж єнєєдєр хvртэл явж ирлээ.
Далай ээжий нутагтай Ихэрэс бид
Дая олонд охидоор алдартай билээ
Бай кул нутагтай Ихэрэс бид
Бацгад царайлаг гэж нэртэй билээ
Єнгєтэй айхан охидоо єгч
Єнєр олон зээнэртэй болдог
Хад сайтай нутагтай
Хадам сайтай Ихэрэсийн
Бух дайчин гэдэг би єнєєдєр
Буянт Чоносын Шонхолойтой
Газрын холоос наашаа
Гал нэгтэй яван аялж
Аюулт дайсан араатны дунд
Амь нэгтэй зvтгэн туулж
Ууган нутагтаа ирээд
Ураг элгэн болцгоож
Тансаг идээгээ амсалцаж
Тангараг vгээ хэлэлцэж
Эрийн сvлд болсон бvсээ
Эрхэм элгэн тєрєл болохын
Бат тэмдэг олны ємнє болгож
Баярлан солилцсуу бид хоёр
Баргудай баатар нагацтай
Баргужин гоо охин минь
Чон чулуун зоригтой
Чонос Шонхолой минь
Заан Залуудайн
Заяат хань нь болог
Нvдэндээ галтай
Нvvртээ цогтой
Зээ нар, ач нараа vзэж
Зэрэгцэн найрлах болтугай
Зээнэр маань
Зээрнээс олон
Ач нар маань
Аргалаас олон
Шонхолой бид хоёрын улс
Шороо мэт олон болтугай
Шоо, шоо шоо
гээд бvсээ тайлан Шонхолойд барихад, харь газар харьтны гарт хvний газар, хvний эрхэнд хамт явж, єлсєх, ядрахыг хамт эдлэн єнєр олон тєрєлтэйгєє улаан нvvрээ vзэлцэн золгосон Шонхолой, Ихэрэсийн Шударга Бух євгєнд тун хайртай болсон тул євгєний Баргужин гоо охин сэргэлэн цэврийг бахдан vзэж, Баярлан бахадсандаа яаран бvсээ тайлж Бух євгєнтэй солилцон бvслэлцээд
Хvний газар
Хvчитний дунд
Yнэн сэтгэлээр
Yерхэн нийлсэн
Ихэрэс Бух дайчинтай
Ижилсэн нийлсэн Шонхолой
Заан гэж сая цоллуулсан
Залуудай гэдэг хvvдээ
Баргужин гоо ханьтай болгох
Баярт vг сонсоод бахаднам
Усны холоос ихэрэс, Чонос
Уулзалдан танилцаж,
Ураг элгэн болоод vеийн vед эвтэй
Yрийн vрд жаргалтай
Эрчимтэй гараараа хэзээд
Эдийн сайныг бvтээж
Саруул тунгалаг ухаанаараа
Сайхан бvгдийг зохиох болтугай
Ваа, ваа, ваа
гэж Чоносынхоо уриаг уриалан, vнэн голынхоо vг хэлж дуусахад нь Залуудай Баргужин гоо хоёр ичингvйрэн улайж наадмын олон баярлан, нэг залуу эр урагш давшин ахмад євгєдийн ємнє ыєхийн ёслоод, хангинам сайхан хоолойгоор :
Бvрэнхvй шєнийн наадамд
Бvгдээр цуглаад ирлээ бид
Харанхуй шєнийн наадамд
Хамгаар цуглаад ирлээ бид
Хун галуу мэт дуугаа нийлvvлж
Хулан тахь мэт зvсээ нийлvvлж
Настан ахмад дээдэс та нар маань
Наадмаа vvсгэн эхлэх ч болоосой
Тогоруу мэт тохилзон бvжиж
Тоодог мэт дайвалзан алхаж
Буянтай буурал эгчмэд дээдэс маань
Бултын наадмыг захлах чболоосой
гэж уриал айлтган дуулахад нь Бух євгєн нvд нь гялалзан гуяа алгадаад,
Бvрэнхvй шєнийн наадамд
Бvжих дур минь хєдлєв л
Харанхуй шєнийн наадамд
Хатирах дур минт хvрэв л
Харь л газраас ирээд vv
Халуун та нартайгаа золгоод уу
Хамаг л олны наадамд уу
Бvжил vгvй яахав би
гээд , алсын аян туулж ирсэн дєрвєэ нєрдєє дагуулан, отог олны наадамд ахас ихэстэй нь хамт гар гараасаа барилцан, гал тvvдэг тойрон хатирахад чонос Шонхолой Залуудай хоёр, хумка Yхvv, Гекvv хоёр олны бvжин хатирах хєдєлгєєнийг тєдхєн сураад, их л таашаан наадав. Yхvv Гекvv хоёр тэр гал тойрон хатирах наадам анх vзсэн авчтун таашааж их л баяр хєгжилтэй хатирч тєдхєн наадмын дууны аяыг тогтоон сураад, єндєр дуугаар дуулалцан бvжив. Балар эртний хvмvvс, галын наадам хийхэд орон дэлхий баясаж анч хvн, анд олзтой, эр хvн олз омогтой, явдал урагштай болдог гэж итгэдэг байсан учир євгєд єтгєс, галын наадам хийж хатиран бvжиж байгаа залуучуудыг урамшуулж дунд нь оролцон наадалцаад євгєдийнхєє галын дэргэд суун амарч, наадамчдыг урамшуулан хєхvvлж байв.
Ихэрэс Бух худ, тєрєл тєрєгсєд олонтой их омгийн хvн байжээ. Єдий тєдий жил сураг чимээгvй болж одсон хvн, санамсаргvй эсэн мэнд маш хол газраас буцаж ирээд, буцаж ирэхдээ бас омог олондоо харвах нум, хэрэглэх арга, хатан чулуугаар маш сайхан зvлгэмэл зэвсэг хийх нарийн дархны зvйл сурч ирсэнд нь омог олноороо их л баярлаж, євгєнийг алс хол газраас олон аюул дундуур хамгаалан хvргэж ирсэн Шонхолой, Залуудай сэлтийг тэсгэлгvй элэгсэглэж, єрх бvр дайлах гэж салахгvй хэсvvлсээр нэг мэдэхнээ хус модны навч шарлах шинж оров. Чингээд маш зочломтгой Ихэрэсvvд арга буюу нутаг ус холтой зочноо євлийн хvйтэн болохоос урд буцаж vзье гэхэд нь саатуулах ёс яаж байж болохов? євєлжєєд буц гэж vлдээх гэхэд Чонос Шонхолой, Ихэрэс Бух євгєнтэй хамт ємнєд хол газраас нутаг усандаа дєнгєж хvрч ирмэгц Бух євгєнийг нутаг усанд нь хvргэх гэж тєрєл элгэнийхээ хvнийг уулзан золгонгууд орхиод ирсний нь санахдаа бас євєлжvvлэн vлдээх гэж оролдоход яаж болохов? Гэж шударга сэтгэлт Ихэрэсvvд худ ураг болсон Чонос Шонхолойгоо vднэ гэж ус чийг тавихгvй хав загасны арьсан годос гэдэг гутал, ємд -єєдєє амсартай юм гэж бvгдэнд нь хийж єгсєнд , хєлдєє годос байтугай чархи чуглаж vзээгvй Yхvv , Гекvv хоёр нэн баярлав.
Заан Залуудай хvvгээ хvргэж ирсэн хvргэн болгож vлдээнэ vv, худ минь гэж Бух євгєн Шонхолой Залуудай эцэг хvv хоёрыг хагацуулан салгахыг сэтгэл vл тvвдэн, энх эсэн л явбал хvргэн хvvтэйгээ уулзах цаг бий гэж эцэгтэй нь буцаахаар боллоо. Чингээд, Шонхолойгоо тэр хар Намиадын нутаг усыг яаж єнгєрvvлэх вэ? Хичнээн дайчин эрс дагуулан явах вэ? гэхэд Шонхолой , Yхvv , Гекvvтэйгээ дєрвvvлээ явна. Ихэрэс ургийн намрын анд хvн бvлий нь ан аваас нь холдуулаад яахав гэж цааргалсанд Ихэрэсvvд худ Шонхолойгоо ядахдаа гурав хоногийн газар vднэ гэж тогтов. Омог олноороо Шонхолой худыг дайлж нэгэн сайхан цэлмэш єглєє Бух євгєн тэргvvтэй хэдэн яийрэг Ихэрэс аянчин Шонхолой худ, хvргэн Залуудайг гурван хоногийг газар vдэхээр аялахад, Баргужин гоо, Залуудайд
– миний ээжийн надад єгсєн чимэг юм. Зvvж явахад єлзийтэй сайн эд гэдэг юм. Аралжаа хийж, хойд хол зvгийн омогтон улсаас халиу булгаар авсан юм гэнэ билээ. Учрахын бэлэг болгоё гэж Залуудайд тунгалаг сайхан хуваар сийлж хийсэн арслан заан чимэг єгєєд ичингvйрсхийн тэргvvнийг дарсанд анх vзсэн цагаас нvдэнд нь дулаахан, сэтгэлд нь сайхан санагдсан тэр цэвэр охины хvрэн бор царайг харахдаа , дахин энэ сайхан царайгий нь харах болтол их удна гэж зvрх шимшрэх мэт сонин сэтгэгдэл тєрж, тэр хув чимгий нь хvзvvнээсээ зvvгээд охины хvрэн єор бяцхан бєгєєд хєєрхєн гары нь єєрийн эрхгvй аяархан илэв. Шовхоног, Залуудайн баруун хацрыг vнсэн таалаад,
Алс холын замд автайгаа
Амгалан сайн яваарай хvv минь
Наран залаат хєх тэнгэр ивээж
Гачин залаат хєрст дэлхий тэтгэж
Усны уртыг сааталгvй туулж
Уулын єндрийг саадгvй давж
Алс холын их замд автайгаа
Азтай заяатай яваарай хvv минь
гэж ерєєгєєд загасны арьсаар хийсэн хєнгєн цув бэлэглэв. Бух євгєн нэг айхан арслан зааны соёогоор хийсэн бариулд нь хулан тахь сийлсэн найман талтай, тал бvрдээ хvчтэн араатан сийлсэн бороохой бэлэглэж,
Ур сайт хуланцгийн минь урласан
Эр айт элэнцийн минь эдэлж явсан
Чанга гартай ёадал сайтай эрийн
Чамбай зэвсэг чамдаа бэлэглэн барьсуу
Хатуу заяат Заан Залуудайгийн минь
Хартны нь хага цохин дарж
Бортны нь булга цохин сєнєєж
Амий нь сахиж, атаатны нь дарж
Агаа хvчий нь нэмvvлж, алдры нь мандуулж
Бух хvзvvтнийг булга цохин дарж
Булиа хvчитнийг бут ниргэн сєнєєж
Эр зоригт хvргэн заан Залуудайд минь
Ээлтэй сайхан зэвсэг болж яваг
гэж ерєєн барьсанд Залуудай тэр гоё сайхан бороохойг хоёр гараараа хvндэтгэн хvлээн авч,
Бат зоригт баатар эрсийн
Барьж явсан энэ зэмсгийг
Бэлэгтэй ерєєлий тэнв сонсон
Бэлэгшээж баярлан хvртлээ би
Агаа их хvчитний барьж явсан
Арслан зааны соёо бороохойн хариуд
Атаатны тань товрог тоос болгож
Араатан дайсны тань аргал хоргол
Хортон дайсны тань хоргол аргал
Хол ойроос халдах єшєєтний тэнь
Хог саг болгох эр болсуу би
Хол боловч ойр мэт бодож явсуу би
Баярын царайгаар дахин учрахын
Бат ерєєлєє дэвшvvлэн тавьсуу би
гэж эртэс дээдсийн заншлаар єлзийт ерєєл vгээ хэлэлцэн салахын ёс хийж, Чонос омогтны нутгийн зvг аялах урт замдаа ороод гурван хоног vдэх Ихэрэс эрсийн хамтаар дєрвєн аянчин єглєєний єєд улаан нарнаар бэрх холын аянд зорин одов.
Єєдєє салаар явах аргагvй тул Ихэрэс эрцvvл Шонхолойн буцах зам гудас хустай газраас vйс хуулж, хоёр хvн суугаад, явж болох , явж боломгvй газар єргєєд явах vйсэн завь хийж єгнє гэж хэлэлцсэн байлаа. Ихэрэс омогтон , тийм завь хийхийг нутаг зэргэлдээд бий болсон vйсэн завьтан нэгэн аймгаас хийж сурсан бєгєєд хєнгєн хурдан сайхан онгоц гэж нэг хvн, хоёр хvн суух vйсэн завь зарим загасчин хийж хэрэглэдэг болсон байжээ. Бух євгєн Шонхолой худыг vлэн гаргаж єгєхдєє vйсэн завь хийдэг урцуулыг олж, урт vамд хэрэглэх тийм завь замд нь хийлгэж єгєхдєє Шонхолойг нутагтаа бас vйсэн завь хийж хэрэглэх аргы нь vзэж сураг гэж бодсон байв. Єдєрчийн газар, их мєрєн дагуу хус мод vлэмж буй газар маш бvдvvн хустай тул, vйс нь завь хийхэд таатай юм гэж нэг Ихэрэс анчин газарчилж явсаар нээрээ ч жигтэйхэн их том хус модтой газар хvрч ирээд, тэр анчин , бvдvvн хусны vйсийг хуулан авдаг аргы нь Шонхолойн нєхєд сэлтэд нь vзvvлж, одоо цаг нь арай оройтсон, гэвч аргалан хуулж болно. Ёстой зохист цаг нь дол орсон цаг байдаг юм гэж Чонос анчинд хусны єргєн vйс хуулж, завь хийх арга зааж, хоёр хоёр хvн суугаад явах хоёр онгоц хийж залах сэлбvvр гэж хоёр талдаа халбага шиг хавтгай сэлvvр хийлцээд, тэр vйсэн завийн хитvгэн талд нь юмаа хийгээд, явах шургуулагатай, урагшаа хєлєє жийгээд, жад зэмсгээ шургуулах затай тун хєнгєн завь хийгээд, бургасны долоор vдээр хийж, цоорхой гарвал vйсэн нєхєєс тавиад ус оруулахгvй гэж vдээрийн нvх сvвийг давирхай жилийгээр шавах арга байдгийг зааж єгєхийн хамт , усанд завиа аваачиж залах сэлэхийг vзvvлэхээр боллоо. Yйсэн завь хийж Их мєрний эргэд vvрэн аваачиж, Yхvv, Гекvv хоёрыг хоёр хvнт завийн урд талд сууж сэлэх , залахыг сургатал хоёр хонож, тэр завсар Yхvv Шонхолойн урд, Гекvv Залуудайн ємнє сууж сэлэх , бас ардах хvнийхээ сэлэх залахад хvч нийлvvлэхийг сурцгааж Ихэрэс анчин тэр ойн хоёр хvнийг ээлжлэн сургаж Бух євгєний vгээр бол нилээд “ элдэн боловсруулжээ “ . Чингээд Гурав хонохын єглєє нь Бух євгєн
Алгана зэвгийн мах
Араанд шалай болов
Ан гєрєєсний мах
Амттай санагдах болов
Гэж ууланд агнахаар болж, отог дээрээ хэдэн хvн vлдээгээд , Шонхолойг нєхєдтэй нь дагуулан ууланд гарлаа. Хусан ойт уулыг даваад нэг бор нуруун дээр гарч доошоо тонгойтол будан татсан оройтой нэг сайхан уул цаана нь байв. Модон захаар нь ан тураг vзэгдэхэд тэр уулыг чиглэн явтал , арван хоёр салаат эвэртэй буга, ширэнгэ дотроос гарч ирснийг амин газар нь онож, Шонхолой ганц сумаар унагасанд Ихэрэс гєрєєчин урд ємнє тийм юм vзээгvй тул ихэд гайхаж, нум годоль гэж ийм хvчтэй зэвсэг юм байж, хэмээн Бух євгєнийг харвал зааж єгєєрэй гэж гуйцгаахад нь, намрын ав болохоос ємнє налгай сайхан нжмтай болгож, харвал заана гэж амлав. Чингээд ууланд гартал, хаданд явсан нэг хvдрийг євгєн Бух харван унагаж, Булжуухай худгуйд єгєєрэй гэж заары нь Шонхолойд єгєєд, хоёр соёогий нь мулталж аваад анчиндаа буга євчиж байсан нєхєд дээрээ хvдрээ vvрэн аваачиж, отог дээр буга хvдрийн махаар хоол хийж байгтун гээд бцсад анчнаа дагуулан Шонхолойн нєхєдтэй уулаад гарваас энгэр талд нь Нэг хадны хємєгт агуй шиг юм харагдав.
– Тэр юун агжуй вэ? гэж Залуудайн сонирхоход Бух євгєн
– Бvv мэд. Би энvvгээр урд яваагvй гээд анчнаасаа асууваас, нэг хvн єгvvлрvvн :
– Энэ газар даруй Булагад хvний нутаг Будант гэдэг уул. Энэ ууланд Булагад омогтон тахидаг Будан эвийн агуй бий гэж дуулсан. Тэр байлгvй дээ. Булагад хvн ан хийх , аянд явахдаа Будан эвийн агуйд замд нь тааралдах нь бэлэгтэй сайхан байна. Хатавчинд нь ирээд харалгvй, босгонд нь хvрээд буулгvй буцаж болохгvй. Будан эвийн агуйд будаг зосоор зураг єргєн, харь газраас хар толгой мэнд буцвал хєрєг дvрий нь шинэтгэнэ гэж амлаж явсан юм. Амласандаа эзэн босуу, Будан звийн агуйд орсуу, гээд Бух євгєн хадан хємгийн зvг мацав. Бусад нь хойноос нь дагалцан агуйн амсарт хvрвээс гаднаас амсар нь бага мэт харагрдах авч дотроо єндєр уужим. Голд нь чулуугаар овоо босгож Бай кул далай , нуурын усны хясаа , далайн хєвєєн янгир, хирис, бух гєрєєс, угалз, хандгай бугын эвэр, хутган соёот бар, хздрийн соёо тавиастай, хатаамал борц, жимс, тємс тавиастай байгааг vзээд Бух єьгєн саяхан агнасан хvдрийнхээ соёог тавив. Чингээд бор цайвар чулуун агуйн амсар доторх хадан хоёр хананд нь хvн хvн ангийн дvрс улаан зосоор зураастайн зарим нь балархай шиг болсныг vзээд, бvснээсээ агссан эвэр халзын таглаа сугалаад
– Нангиа газраас авч ирсэн нарийн зос. Одоо л надаа хэрэг болох нь євгєн дархан Пек Тсиег агуйн єтгийн тосоор найруулж єгсєн юм гээд, агуйн балархай зургийг сэлбэж, хулан тахь, тэх, бух гєрєєс, арслан зааны дvрс тэр тун хурц єнгєт зосоороо сvрхий дvйтэй, дадамгай зураачийн намбатайгаар зурж эхэлсэнд нь Залуудай хажуунаас нь сонирхон харж ганц нэг чадамгай зураасаар ан амьтны тєрх байдлы нь айхтар онон гаргаж байгаад нь vнэхээр бахдаж байв. Чингэж байтал хvн алхах хєлийн чимээ гарч, агуйн амсарт чийрэг сайхан биетэй нэг эр гараад ирэв. Тэр хvний хvрэн бор царай шударга эрс хvний шинжтэй бєгєєд нvд нь тєв амирлангуй , харсан хvн бvхний сэтгэл татмаар тийм нэгэн эр ажээ. Агуйн амсар дотор сууж байгаа хvн, хананд зураг зурж байгаа Бух євгєн сэлтийг хараад, гаднаас ирсэн тэр хvн
– Амар мэнд байна уу? Та нар аль омгийн юун хvн бэ? Хэт нутаг хаа бэ? Хэрэг зориг юунд бэ? гэж ханхар хєндий цээжнээс нь гарч байгаа цээл сайхан хоолойгоор асуусанд бvгд тvvний зvг хандаж Бух євгєн
– Бидний олонх Ихэрэс омогтон. Миний нэр Ихэрэс Бух гэдэг. Ємнєд Нангиа газар явахдаа Булагад олны Будан эвийн агуйд хєрєг зургий нь шинэтгэж єгнє гэж амласан билээ. Чингээд , Нангиа газраас надтай хамт явсан Чонос омгийн Шонхолой нєхєртэйгєє худ ураг болоод, vдэн гаргаж явтлаа санамсаргvй Будан эвийн агуйн хавьд хvрч ирээд , урд амласан юмаа гvйцээх цаг тvvх нь боллоо гэж агуйд нь бараа бол, зосоор зурсан зураг хєрєг шинэтгэж байна гэхэд нь, тэр шинэ ирсэн хvн
– Анд яваад сураггvй болсон хvн, урд зvгээс газрын хол, усны уртаас аялан хvрч ирлээ гэж би дуулсаан. Энэ хоёр хvн яасан, манай Булагад нутгийн сав газар ойд байдаг Хумка хvнхтэй зvс байдал тєстэй хvн бэ? гэж Yхvv, Гекvv хоёрын зvг заан асуусанд, Гекvv тэр Хумка гэдэг омгийнхоо нэр сонсоод ихэд гайхан, зvрх нь цохилж сэтгэл нь хєдлєн,
– Энэ газар Хжмка хvн байдаг юм уу? гэхэд нь
– Шивэр их ойд Хумка хvн байдаг юмаа . Тогтмол суурьшсан газар vгvй, ойд хэрэн хэсэж явдаг улс. Євєл хавар манай Булагад єрхийн хавиар vзэгдэж, тарчиг ховор цагаар єл зєлгєх юм гуйж явдаг юм. Гал гэж мэдэхгvй, гутал чархи гэж мэдэхгvй, ядруухан омогтон доо. Хэл бас Булагадтай сайн нэвтрэлцэхгvй, дохио зангаагаар л нэг юм мэдэлцдэг улс даа. Хамар сайтай. Муу мэх байхгvй, тийм л аймаг омогтон доо. Би энэ хавар хvртэл ойд дайралдаж байсан гэхэд нь Гекvv
– Эндэхийн Хумка нар , єєр газар Хумка хvн бий гэдэг vv? Гэхэд
– Би хэлий нь мэдэхгvй, дохиогий нь л мэднэ. Манай хэл муухан мэддэг нэг євгєн Хумка Yхvv гэдэг євгєн урд зvгт явалцахаа байсан гэж євгєдєєс сонссон vг бий гэж Булагад хvнд ярьсны нь би дам дуулсан. Тэгээд энэ хоёх хvн , манай Хумка хvний тєстэй тул, би сонирхож асуусан юмаа гэхэд нь
– Би Хумка Yхvv гэдэг хvн байна. Манай урд зvгийн Хумка хvн , хойшоо их модоор аялбал, шинэ сар ургахыг гурав дєрєв vзэхэд, Хумка хvний царай vзэж, vгий нь сонсож болно гэж эцгээсээ би урд дуулсан. Тэгээд урд зvгийн Хумка хvн, учрахын тэмдэг болгож, унтахдаа толгойгоо заавал хойш нь харуулж унтдаг, хойд зvгийн Хумка хvн урагшаа харж унтдаг. Чи хойшоо харж унт гэж намайг сургадаг асан гэж хэлээд, одоо урд газар толгойгоо хойш нь харуулан хэвтэх Хумкагаас энэ бид хоёр л vлдсэн дээ гэж гунин хэлэхэд нь тэр хvн
– А, Яаж мэдэхэв? Их ой дотор хэрэн хэсэж явдаг омогтон, бєєнєєрєє нэг дор байдаггvй юм хойно, нэг хэсэг нь аюулд учравч, нэг хэсэг нь хэрэн хэрсээр байлгvй яахав.? Миний бодолд орохдоо, урд газрын шивэр их модонд Хумка хvн бас байна гэж зоригтой хэлэхэд нь Гекvv ихэд баярлаж,
– Таны нэр хэн бэ ? гэхэд нь
– Урд зvгийн Хумка хvн гэхэд , манай хэл сvрхий сурчээ. Манай Хумка хvн ийм цэвэрхэн хэлж чадахгvй шvv гээд, Бух євгєний зvг хандаж
– Би Булагадын Арслан минаач гэдэг. Миний нэр та дуулсан ч байж магадгvй гэхэд нь
– Дуулалгvй яахав? Нэр сонсоод , зvс vзээгvй болхоос
Гурван орон хэсvvлтэй
Гухамсан сухай минаатай
Єргєн их цээжтэй
Єндєр их сугатай
Хамаг олондоо хайртай
Булагад олондоо элэгтэй
Ах зах Арслан минаач
Гэж хэлцэхийг дуулсан даа. Єнєєдєр Будан эвийн агуйд , Булагадын сайн Арслантай уулзсандаа их баятай байнам би. Хол нутагтай Чонос Шонхолой худы минь орон нутагтаа саадгvй сайн явж хvрэхий нь Арслан минаач та , санаандаа саналцаж, бодолдоо бодолцож єргєн их цээжиндээ дурдаж, єндєр их сугандаа тvшvvлж, гэгээн єдєр ухаандаа, харанхуй шєнє зvvдэндээ орхилгvй яваа та гэхэд нь Тэр чилгэр сайхан эр мишээж
Эзэн хичээвэл аз хичээнэ гэдэг мэргэн vvг бий. Худы тань харвал сэлбэлгvй сэцэн хvн байна л. Хvvгий нь харвал нvдэндээ галтай, нvvрдээ цогтой, сэргэлэн хурц залуу мэт харагдаж байна. Магтуулсандаа маасганаж, сайн хэлvvлсэндээ сагсууралгvй, гутахгvй хатуу зоригтой, гунихгvй хатан сэтгэлтэй, хvнд сайн, хvний vнэртэй, зорьсондоо хvрч, хэлсэндээ эзэнэ болж яваарай хvv минь , Аавтайгаа , нєхєдтэйгєє аяндаа аштай, замдаа заяатай, хоногтоо хоолтой, араатан халдашгvй хvчтэй ханьтай, алхац арвитай, явдал дорвитой сайн явж, санасан газраа саадгvй хvртvгэй гэхэд нь бvгдээрээ
– Тэр сайхан ерєєл бат оршиг,гэж баярлалдав. Арслан минаач Бух євгєний сайхан найруулсан зосыг бахдаад тvр хэрэглvvлэхийг гуйж
– Євлийн идэш базаах гэж, манай Булагад, намрын сvvлчээр ав хийх гэж , Будант уулын агуйд буурал ээжээс хулангийн хутаг, тахийн хишиг гуйгаач гэсэнд нь ангийн дvрсийг сэлбэн зурах гэж ирсэн билээ би . Гэтэл та ирээд, надаас сайхан зурж байгаа тул , би таны энэ сайхан зосоор хэдэн юм зарим зураг дээр нэмсvv гээд зарим ангийн зураг дээр жад шаасан зураас нэмэв. Залуудай, Арслан минаачаас зос аваад, бас хэдэн годоль сум шигдэж амнаасаа цус цувруулж байсан хутган соёотыг самнаа зургийн байдлаар зурсанд, тэр хvн
– Энэ яасан богино жад вэ? Чи хэмжээгий нь алдаж зурсан бишvv ? гэхэд нь амсарт нэг буланд хураасан жад, , саадагтай нум, хоромсготой сумаа зааж
– Манай хоёр аав урд газраас ийм зэмсэг хийдэг болоод ирсэн гэж, Арслан минаачид хавчаахай нум, годоль сумаа vзvvлэн, доошоо буухпаа харваж vзvvлнэ гэхэд нь Гекvv
– Би энэ єндєр хушийн орой дээрх тэр гурван боргоцойг харваад єгсvv гээд, ганц сумаар гурван боргоцой унагасанд, Арслан минаач Бух євгєнд
– Та нумчинтайгаа энэ агуйн дээд салбарт оролцож, нэг юм харваж єгнє vv? Гэхэд нь Бух, Шонхолой, Залуудай, Гекvv дєрвvvлээ агуйн амнаас салбарласан нэг нарийн нvхээр бамбар барин , шургаж ороод vзвэл, дотроо маш уудам єндєр бєгєєд нэг хананд шар улаан зосоор тахь, vхэр гєрєєс, угалз янгир, гурын дvрс зурсан нь цєм олон анчин жадлан хєєж , унагаж байгаа зураг ажээ.
– Агуйн дунд шавраар , хэвтэж байгаа нэг тахь хийж, тахийн арьсаар нємєргєсєн байв. Тэр баримал тахийг тойрон олон хvний хєлийн мєр бамбарын гэрэлд харагдсанд Шонхолой ,
– Энэ шавраар барьсан тахийг нар зєв тойрсон олон хvний мєр ямар учиртай юм бэ ? гэж асуувал Арслан минаач
– Намрын их ав хийж євлийн идэж бэлтгэхийн ємнє Булагад омогтон энд хvрч ирээд, бамбар барин энэ тахь тойрон бvжиж, сайн сайн анчин жадалдаг юм. Ан олз ихтэй болдог гэж эртнээс нааш заншсан ёс доо. Жад чулуу хvрэхгvй газраас тусгадаг танай энэ шинэ зэмсгээр нєхєд, энэ шавар тахийг нэг нэг онож, манай энэ намрын ан авыг урагштай болголцож єгєєч гэхэд нь эрт балрын хvн, ажил явдлаа урагштай сайхан болгоно гэж итгэн боддог байсан тулд Бух, Шонхолой, залуудай огт гайхсангvй, гуйсан ёсоор нэг нэг сум харван тэр барималд шигдээстэй vлдээжээ. Гекvv нєхдєє дууриан бас нэг сум тавиад Хумка гар нум сум байтугай , олигтой чулуун зэвсэг засаж чаддаггvй бєгєєд байгаль ертєнцийн тухай мэдлэг нь энэн ч балар байсан тул,
– Одоо бид сумаа сугалж авах уу? гэж асууваас, Арслан минаач
– Одоо сумаа сугалж болохгvй ингээд л vлдэх ёстой гэсэнд
– Ээ тэгвэл би хайран сайн годлио харваж энэ шавар тахид идvvллээ. Годоль шаалгах дуртай юм гэж надад урдаар хэлж єгсєн бол би арай ондоо годоль энэ тахид шааж єгєх юмсан гэхэд нь Гекvvгийн годлио харамсан , бамбарын гэрэлд байн байн харж байхад нь Залуудайн инээд хvрч би чамд нэг сайн годолв єгнє гэхэд нь
– Гекvv тоо сайн сураагvй нэг, хоёр, олон гэж гуравхан тооны vг мэддэг тул хоромсгондоо байгаа сум зааж надад олон годоль байгаа дээр нь энэ шавар тахийг харавсан нэг годоль, Залуудайн єгнє гэсэн нэг годоль, нэмбэл, нэг годоль, хоёр годоль, бас нэг годоль, хоёр годоль, бас олон годольтой байх юмсан гээд санаа алдсанд , Шонхолой инээд нь хvрэвч царайг тєв болгон:
– Би чамд бас нэг годоль єгємц. Энд тийм vг хэлж болохгvй гэв. Гекvvгийн годлио харамсах vгий нь сонсоод Арслан минаач зэвvvнээр инээмсэглээд, нvд нь тун сонин харцтай болж, бамбар барьсан гараараа тэр шавар тахийн зvг заамагц дєрвєн харваачин, єєрийн эрхгvй тvvний заасан дагуу харваас, єнєєх тахийн арьс нємрєєстэй шавар тахь хєдлєх шиг боллоо. Энэ яаж байгаа нь тэр билээ гээд, хэдэн бамбарын сvvмэлзэх гэрэлд сонин сvvдэр хєдлєн vзэгдэж байгаа харанхуйагуй дотор шавар тахийн зvг бvгдээрээ харваас, шавар тахь хэдийн байхгvй, дєрвєн сум шигдсэн нэг их сvртэй том тахийн азрага хэвтэж байснаа босох гэж, догшин сvртэй нvднээс нь цахилгаан цахилах мэт, Гекvvгийн єєдєєс муухай харан, чонон хоёр чихээ хжлмалзуулан ам юугаан ангайж, шvд юугаан ярзайлгаж, цустай хєєс сахруулан цээжээ єндєлзvvлэн босох гэж овс овс хийгээд, агуй дотор цуурайттал догшин сvртэйгээр унгалдан , Гекvvгийн годоль шvдээрээ шvvрэн биенээсээ суга татаж аваад, толгойгоороо нэг ширэвмэгц годоль шур хийгээд, Гекvvгийн гуя хєндлєн цохиод хуга буужээ. Гекvv царай нь vнсэн хєх болоод ёо хэмээн, гартаа барьж байсан бамбараа газар алдан, царайд нь тэсгэлгvй эмээсэн байдал тодров. Догшин тахь урд хоёр хєлєєрєє газар цавчмагц зvг зvг оч цацран ногоон туяа гэрэл татуулахад агуйн туурганд зураастай байсан олон амьтан хєдлєх шиг харагдав. Чингээд нvд ирмэх зуур тэр тахь єєдєє цоройн Гекvvгийн зvг эргэж толгой дээр нь урд хєлєєрєє цавчих гэхэд Залуудай шаламгайлан нэг харавмагц тэр тахь агуй дотор хvнгэнэтэл газар ойчив. Цєм тэсгэлгvй хэлмэгдэн цочиж тэр газар ойчоод тарчилж байгаа тахийг харваас дахин шавар тахь болж тахийн арьсаар нємєргєєстэй урьд хэвээр байнам. Гагцхvv омруу тушаа нь Залуудайн бас нэг сум шигдээд, Гекvvгийн сум нь гуяы нь хцга цохиод дэргэд нь газар хэвтэж байв. Гекvv тэр тахийн азарганд цавчууллаа гэж сандран , хоёр гараараа толгойгоо хамгаалан , нvдээ аниад зогсож байхыг бvгд эмээн харж, Арслан минаачийн зvг харваас аажуухан зогсож, баруун гартаа гурмасан сухай ташуур минаа бариад, зvvн гартаа бамбар барин , Гекvvг минаа барьсан гараар дохимогц,
– Ёох, гэж дуу алдаад толгойгоо гараараа илэн хага цавчуулав уу vгvй юv? Гэсэн юм шиг барьж vзээд годольд савуулж говгор болон хавдсан гуяа ярвайн барьж царай нь хачин болоод, доошоо бєхийж, хугархай годлио аваад Залуудайн гараас шvvрэн,
– Явья, явья, айдас минь хvрч байна. Гадаа наранд гаръя гээд чичрэн дагжив. Эртний грек vгээр хипноз буюу нойр зvvд, эртний монгол vгээр ховс буюу ховусун хэмээх бєгєєд хогоосон, хоосон гэж мэргэн нэр єгсєн нэгэн зvйлийн хvний сэтгэлийн чадлыг тэр эрм балрын жирийн хvн учры нь олж мэддэггvй байсан тул, Арслан минаачийг дагаж , Будан эвийн агуйд орсон дєрвєн аянчин их л сvрдэж, нэгэн хэсэг vг дуугvй зогсон, тэр их айж цочисноо харахад, айван тайван зогсож тэднийг мишээн харж байгаа Арслан минаач явъя гэж дахин агуйгаас гарах нvхэн зvг улирдан одов. Чингээд тэр их хєндий агуйгаас нарийн нvхээр нь доошоо бууж, агуйн амсрын том хєндийд хvрч ирвээс харанхуй газраас гэрэл гэгээ тусдаг газар гарч ирэхэд сайхан ч юм шиг, эртний хvмvvсийн босгосон чулуун овоо , ханын зураг нь ёvртэй сонин ч юм шиг . Бас Бух євгєний хурц улаан єнгєт зосоор шинэтгэсэн зураг нь бvр ч сvр vзэмж vлэмжхэн орсон юм шиг сонин жигтэй харагдав.
– Биднээс ємнєх олон vеийн хvний зурсан юм энд хэвээрээ л байгаа гэж Булагад Арслан минаач хэлээд Ихэрэс Бух євгєнийг
– Та энэ нум годоль хэрэглэх сонин аргаа манай Булагад хvнд сургаж, амаа тостож, ахас євгєсийгєє гэдэс цатгалан суулгахад нь тус болж vзээ та. Урд хол газарт энэ нум хэн бий болгосныг та эс мэдэрч амандаа идэх юм нийлvvлж, амиа хаацайлахдаа нумын ачаар чадал нэмэгдсэн шиг , таны сурч ирсний ачаар манай энэ газрын хvн омогтон, танаас амь зуухдаа тустай юм олж явбал сайхан шvv гэхэд нь,
– Тэр зєв єє, ах дvv омогтон тэгэлгvй яахав гэж Бух євгєн хариуллаа.
Залуудай ахас хvний тэдгээр vг сонсож байгаад, Бух євгєний Баргужин гоо охины тєв харцтай торомгор хар нvд нь, хvрэн бор цэвэр царай нь гэнэт харагдах шиг болж, Булагадын энэ агуйд ойр залгаа Баргужин гоогийнхоо нутагт дахин би нэг ирэх болоосой гэж бодоод барын соёогоор хийсэн дун цагаан зэвээ агуйн амсрын чулуу босгосон овоонд тавиад,
– Урьдын хvний юм нь
Хожмынхоо хvнд дурсгал болог
Учрахыг хvссэн хvсэл
Хожим санасан ёсоор бvтэг
Гээд Арслан минаачийн цэцэн бєгєєд хvний дотор юу бодож байгааг хараад мэдчихмээр гэж бодогдом сvрхий нvд єєд нь хараад, баахан ичингvvрэн зовнисхийтэл, тэр хvн нээрээ чсанаагий нь мэдсэн юм шиг мишээсхийгээд,
Уужим дотортой хvнд
Уулын єндєр саадгvй
Усны урт хориггvй
Учран баярлах цаг бий
Гээд мєрий нь алгадахад чин зоригт талбиу доторт тэр Булагад хvний самбаатай уужим сэтгэлийн нэг хэсэг нь шингэсэн шиг, нарт сайхан байгаль ертєнц улам гэрэлтэй сайхан болсон мэт харагдаж, давхар давхар сvндэрлэсэн уулс, хєхрєн харагадгч мод уоам ч vзэмжтэй мэт санагдав.
Их мєрний эргэд хоёр vйсэн завь хэдийн бэлтгээстэй байсанд, Будант уулнаас бууж ирэнгvvт Ихэрэс анчны барьсан загаснаас идээд, дєрвєн аянчин хоёр хоёроор завьдаа сууж, мєрний эрэг дээрх Ихэрэсvvд , Баруун гартаа жад бороохойгоо єргєцгєєн ёсолж vдэв. Шонхолой , Yхvv роёр тvрvvлэн, Залуудай Гекvv хоёр хойноос нь дагаж, хоёр залуу, хєнгєн vйсэн онгоцонд суугаад зєєлєн урсгал усны єєд сэлvvрийн ая даган хєдлєх онгоц нь нvсэр хvнд салтай тун адилгvй тул ихэд бахдан сэлж явталаа урдах онгоцоо vзтэл Шонхолой , Yхvv хоёр ээлжлэн сэлж биедээ зvдэргээ багатай явах байдлы нь ажиглаад, бас тэр аргы нь хэрэглэж ээлжлэн сэлэв. Урьд ємнє сэлж vзээгvй хоёр залуу, гар баруунаа таших vес нилээд ядарч дал мєр хєших мэт боллоо. Чингэтэл урдах онгоц, мєрний нэг аралд бургасны завсар зогсож, Шонхолой Yхvv хоёр буугаад онгоцоо эрэг дээр гаргаж, Шонхолой
– арал дээр хоновол, араатны аюул бага байх ёстой. Эртхэн бууж, хоол ундаа хийж амарцгаая. Сэлж vзээгvй тул, баахан ядарч бйана, аажимдаа дасаад, гар бие чангарна гэж, Гекvvгээс :
– Ядрав уу? гэхэд нь
– Гар их чиллээ гэж том амаа ангайн инээв. Ихэрэс нєхдийн єгсєн идээ мах авч явсан тул, цахиур хавирч гал тvлээд, хоолоо халааж идсэн хойно, Yхvv Гекvv хоёр хэвтэж засаж Шонхолой хуурай мод тvvж, загас орой гэрдэхэд бэлтгэв. Чингэж байтал, Гекvv Шонхолойн дэргэд гvйн ирж,
– Би дэвсгэр засах мєчир , зєєллєх євс тvvж байгаад, энvvхэнд нэг том хєлийн яс оллоо. Надаас том юм. Энд ямар том амьтан байдаг юм бэ? Энд хонох юм бол тэр том амьтныг идсэн тэр аюултай том юманд идvvлнэ байх гэхэд нь Шонхолой гайхаж бvгдээрээ очиж vзвэл, эргээс нэг том, дунд чємєг нурсан байжээ. Нээрээ чГекvvгээс бvпvvн бєгєєд том яс ажгуу. єргєєд vзэх гэхэд хоёр хvн даамгvй хvнд байдлыг ажиглавал, саяхны яс яасан чбиш, чулуу болсон шинжтэй тул, урьд ємнє тийм том яс vзээгvй Шонхолой ч гэсэн гайхаж,
– Махны vнэр ч байхгvй, чийгтэй чулууны л vнэр гарч байна гэж шиншиж vзээд, мєлжvvр нь салсаар лав удсан юм байна. Ийм чулуун ястай амьтан энэ газар байж л дээ. Саявтар идvvлсэн амьтан гэхэд ийм том амьтныг идсэн араатан гэж лав энvvнээс багагvй биетэй том байх ёстой. Тэглээ гэхэд мєр нь энэ элс шороо, шаварт сvртэй юм бйах ёстой. Ийм том биетэй хоёр амьтан ноцолдож, нэг нь идсэн, нэг нь идvvлсэн гэхэд ноцолсон мєр нь бас мод булга хуга гишгэж, дов газрыг хотгор, хотгор газрыг дов болгосон байх ёстой. Ийм том чємєгтэй амьтны толгойн яс бас байх ёстой гэж дєрвvvлээ тэр хавийн газар тэр чулуун яст vлэмж биетэй амьтны ул мєр бусад ясы нь нь эрээд огт юм олсонгvй.
– Бид энэ аралд хонох уу, их мєрний нєгєє эрэг дээр гарч хонох уу? гэж Гекvvгийн эмээн асуухад, Шонхолой санагий нь тайтгаруулж,
– Эндээ хоновол дээр бий. Тийм том амьтан энэ аралд олон байж болохгvй. Байвал чулуун ястангууд энэ их мєрний хоёр эргээр л байж магадгvй. Мєрний эргээс энэ арал, яасан чаюул багатай. Эндээ хононо гээд , отог дээрээ очиж, загас гэрдэх ясан соёот сэрээгээ хирисийн сураар оосорлоод гэрэл барих хуурай бургас нэг завьдаа аваачин бэлтгэхэд нь загас гэрдэхийг vзээгvй ойн хоёр хvн маш сонирхож, эрэг дээрээс харна гэж очилцов. Чингээд онгоцон дээрээ гэр барих бургасаа аятайхан тавиад сэрээгээ оосорлосон сурын нэг vзvvрийг vйсэн завийн урд vзvvр талаас торгон тодноос уяж зэхээд, цахиураа хавирч , бургасандаа гал асаан, онгоцноо аятайхан сууж, Шонхолой сэрээгээ барин, Залуудай ард нь сууж, аяархан сэлсээр нэг мэлтгэнэн гэр бургасны галд харлаж харагдах хєвчийн зvг чиглэн очтол, арлын эрэг дээр vлдсэн хоёр Хумка эрэг дагуу чиээ аниргvй алхан дагаж, vагас гэрдэхийг харах гэж явлаа. Залуудай эцгийнхээ дохиогоор сэлэхийг зогсоод, гэр бургасаа барин ус гэрэлтvvлж, Шонхолой ясан соёот сэрээгээ бариад, харлан харагдах ус ширтэн, галын гэрэлд усны гvнээс гарч, онгоцон тушаа ирэх загас хvлээн харж байтал, удалгvй хэдэн загас vзэгдлээ. Чингэж байтал усан дотор нэг их том хар юм ойртон ирэх шиг болсонд , Залуудайн харахд тул шиг байдалтай боловч хоёр алд гаруй юм уу гэмээр бvдvvн гэгчийн загас , час час хийн шатах бургасны гэрэлд усанд харагдаж том гэгчийн толгой нь сvрхий махчин загасны сvртэй байдалтай яаралгvй єєдєє хєвєн гарч ирэхэд нь Шонхолой сэрээгээ хvчлэн хаясанд шав хийгээд ус уруу орж, тэр том загасны шилэн хvзvvнд чадамгай загасчны чийрэг гараар чиглvvлсэн сэрээ шаах шиг боллоо. Чингэтэл ус буцлах мэт, єєдєє оргилон , нэг том сvvл цухас хийгээд, далд ормогц, vйсэн завийг ямархан нэгэн юм маш хvчтэйгээр угз татсан шиг болж, Шонхолой зогсож байснаа ус уруу ойчин алдаж, гагцхvv хєл сайтай тєлєєдєє тогтон, завьдаа гэдэргээ суун ойчив. Залуудай хvv , завь ухасхийхэд сандрахдаа , яаран нэг гараараа сэлvvрээ шvvрч, ву болсныг огт мэдсэнгvй, дэмий л нєгєє гартаа галтай гэр бургасаа атган , нvvрий нь нэг юм шавхдаад байх шиг болсонд сая ухаар ч, завь маш хурдлан давхиж, , арлын эргийн бургасны мєчир , нvvр ширвэж байна гэж ухаанд нь оров. Чингээд эцэг нь хэдийн жадаа шvvрэн бариад , завийн ємнє ус уруу нэг юм хараад яваа юм шиг ширтэн суух байдлы нь ажаад лав нэг маш том загас сэрээдvvлж, манай завь чирээд давхиж явна гэж бодож олов. Чингэтэд эцэг нь
– Галаа л унтраалгvй байж vзээрй, хvv минь. Сэлvvрээ алдаж болохгvй шvv гээд, ємнєх усан дотор нэг юм жадлаад орхих шиг болсонд , завийн явах нь улам ч ширvvн болсон мэт. Байсгээд ус уруу нэг чичиж явтал арал чєнгєрєх шиг болж завь онгоцны явах нь арай зєєлєн болж ирээд, хааяа хааяа ухас ухасхийн заримдаа ч зогсох шиг боллоо. Чингэхэд нь Шонхолой , хирисийн ширээр хийсэн аргамжаа аяархан татсаар, уснаас харанхуйд гэр бургасны галын гэрэл туссан газар сэрээ жадны аргамжаастай vзvvр нь татагдан гарч ирлээ. Залуудайн харж байтал , харанхуй уснаас нэг бvдvvн мод шиг юм харлан ойртож, хавтайсан том толгоймахчин загасны муухай гэгчийн харцтай хvйтэн нvд, гэр бургасны гэрэлд vзэгдэн, заламгайг халхалсан хоёр хацар нь оволзон усны гадаргад тэр айдас хvрэм аягvй том толгой ойртон татагдаад ирмэгц, Шонхолой хvчлэн жадалж, тэр хавтгай том толгойд цахиур гилбэрийг далд ортол шааж авав. Урт гуалин шиг харлан харагдах тэр аварга тулын бие нь чичгэнэсхийх шиг болж, гэр бургасны гэрэлд тэр амь талбин буй лут тулын шархнаас гарсан цусанд татагдан , хэдэн том том нvдтэй цурхай vзэгдсэнийг vл анхааран, Шонхолой тэр аварга тулын толгойд шаасан жадаа суга татаж аваад хvvдээ сэрээнээс уяастай аргамжийн vзvvрийг завийн хушуунаас тайлж Залуудайд єгєєд, , сэлvvрий нь авч арлын зvг аяархан сэлэв. Аварга тул, анх усны єєд авч давхисан тул , одоо уруудан буцахад арай дєхємтэй боловч, чухам аль хавиар тvрvvн буусан газар сайн мэдэгдэж єгєхгvй байтал, бургасан дундаас галын гэрэл гялалзсанд , Yхvv, Гекvv хоёр дохио тэмлэг єгч, галаа асаасан юм байна гэж тэр зvг завиа залан хvрч очлоо. Эргийн бургасанд , нєгєє завийн тушаа зогсоод, сэрээдсэн загасаа эрэг дээр татан гаргах гэж vзтэл их том тул загас байжээ. Yхvv, Гекvv хоёр усан орж , сvvлээс нь єргєєд эрэг дээр гаргатал Шонхолой тэр тулын толгойг єргєж, уснаас єндийлгєн эрэг дээр гаргах гэж байтал гэнэт тэр хоёр алд шахам том загас годосхийгээд, сvvлээрээ ширэвмэгц Yхvv Гекvv хоёрыг ус уруу хаяж орхилоо. Ойн хоёр хvн ерєєс усанд муу тул, ихэд мэгдэж, арваганан сарваганан жавшаанаа ус гvйхэн учир эрэг дээр гарч иртэл, Шонхолой тэр том тулын толгой биеийг эрэг дээр гаргаж Залуудай , нуруун дундаас нь єргєн гаргах гэж оролдож байтал, усанд хаяулсан хоёр Хумка элбэлцэж арайхийн эрэг дээр гаргаж авлаа. Чингээд модоор цээжин биеий нь дамжлан отог дээрээ дєрвvvлээ дамжлан аваачиж, усанд норсон хувцасаа галд ээхийн завсар, цахиур чулуун хутгаараа Шонхолой тэр том тулын гэдсийг хагалж цэвэрлэж эхэлтэл, гэдсэн дотроос нь хагас айлж урсаж очсон нилээд хэдэн том загас , нэг зангидсан хvрэн бор гар гарчээ. Тэр гарыг гаргаж, гайхан vзвэл буглагаараа тас цавчуулсан байдалтай бєгєєд, зангидсан хуруугий нь нь цахиур хутгаар салган дэлгэхэд , нэг хvний баруун чих тас атгасан байжээ. Гар нь бас ямархан нэгэн араатны шvд соёоны ор мєртэй бєгєєд гэдсий нь цааш vзвэл, бас нэг тунтгар юм залгисан халиу гарч ирлээ. Гекvv тэр халиуг vзээд, тулын гэдэснээс гарсан тэр гарт байгаа шvдний ор сорви нь халиуны шvдтэй таармаар мэт санагдаж, халиуны ам ангайлган тааруулж vзвэл , яг нийлэх тул, Шонхолой ,
– Энэ халиу гар зуугаад тулд баригдан залгиулж, гартайгаа гэдсэнд нь оржээ. Гар нь нэг хvний чих атгаад, атгаалаараа тас цавчуулсаныг бодвол эндээс асар холгvй их мєрний хєвєєнд нэг тулаан болж, энэ гарын эзэн нэг хvний чих тас татаад гараа тас цавчуулсныг халиу хожим шvvрээд єєрєє тул загасанд шvvрvvлж vхсэн бололтой. Бидний ирсэн зам дагуугийн эрэг хавиар тийм тулаан болсоэ ор мєр ер vзэгдсэнгvй билээ. Залуудай Гекvv та хоёр замдаа юм ажиглав уу? гэж асуухад нь тэр хоёр ер бидний нvдэнд тийм юм торсонгvй гэлээ. Чингээд тэр том тулаа , цахиур , хутга, сvхээр эвдэж хэдэн хэсэг болгоод арьсы нь євчиж аваад гэдэс дотры нь усанд хаяхад, тулын гэдэснээс гарсан халиуны арьсыг бас євчиж, усанд угаагаад авлаа. Дєрвvvлээ, аварга тулын махнаас галд шорлон шарж идээд, Yхvv Гекvv хоёрын бургасаар нємєр босгосон хэвтшинд хэвтэн, єдрийн аянд баахан ядарсан тул , тєдхєн унтацгаажээ. Шєнє амгалан хонож, єглєє эрт vvрээр галаа тvлцгээн , чийгтэй будантай тул галд дулаацан, хувцсаа ээгээд, хоолоо идэж аваад, дахин vйсэн завьдаа сууж, манан татсан их мєрнийг єгсєн сэлэхдээ хоёр эргийг ажин явав. Орчин тойронд араатны дуу чимээ гарахгvй нам гvм тул, аянчин их усны тэр нэгэн хэсэг газар лав догшин араатан vгvй юм байжээ гэж єглєєний сэрvvнд эрчтэйхэн сэлж, нилээд хурдлан явж байтал, нар чгарч, манан будан ч дээшээ дэгдэн арилав. Чингэж явтал, огторгуйд том тас их мєрний эргийн зvг нисэн буух шиг болсонд Шонхолой
– Энд лав нэг удай гарчээ. Єчигдрийн гарын учир энэ хавиас мэдэгдэх ч магад . Та нар ажиглаж яваарай гэтэд нэгэн хадан байц харагдав. Тvvнээ элээ бvргэд маш цадсан шинжтэй сууж , ялзарсан мах ясны нилиг vнэр ханхалсхийв. Тэр байц тушаа ойртоод, завиа эргийн дэргэд зогсоон харваас , тулаан болсон газар бололтой. Арваад хvний тамтатг болсон хvvр яс vзэгдэж, орчин тойронд нь амаараа гартал идэж цадсан махчин шувуу энд тэнд чулуун дээр лаглайн суух ажээ. Тvрvvн агаарт халин нисэж явсан том тас нэг хvvрийн дэргэд хэдийн бууснаа , эргийн захад vйсэн завь хvрч ирэн , хvн гарч ирэхийг vзээд, дуртай дургvй зайлсхийгээд, хялайн харж, єглєєний хоол идэх гэж байхад нь хvрч ирээд vймvvлсэн энэ хоёр хєлт амьтан яах гэж байгаан бол ? гэсэн шиг харж суув. Шувуу, жижиг араатанд сэглvvлсэн тэр арваад хvvр , цєм цавчуулж цохиулсан , бяцар, няцар буусан ясны байдлаар vзвэл , тулаан болсон байдал илэрхий бєгєєд иш нь хугарсан жад, бас зарим хvvрийн хажуудбvдvvн хийцтэй бороохой, чулуун сvх vзэгдэж байгаа нь ямархан нэгэн дайсагнах хоёр омгийн хvн тулалдсан бололтой. Саарь сармай хувцасны тамтаг тасархай , махчин шувуу цєєвєрт уруулаан энд тэнд хэвтнэм бєгєєд , нэг хvvрийн хэмхдэс яс vзвээс баруун гарын бугалаг яс нь та сцавчуулсан байдалтай тул, урд шєнийн аварга тулын гэдсэн дотроос гарсан гарын эзэн нь энэ боллоо гэж дєрвєн аянчин тэр шувуу цєєвєрт химлvvлсэн ягаан хавиргатай хэнхдэг ясны vлдэгдлийг ажин харж нэг хэсэг зошгсоод Шонхолой,
– Энд усны захад тулаан боллоо гэхэд, дийлсэн нэг нь эргэж єєрийнхєє дайчны яс авдаггvй , яваад єгдєг учир нь юу билээ? гэж гайхав. Чингэж байтал, тэр хадан байцын ёроолд нэг эрээн юм хєдєлсхийх шиг болсонд , тэр зvг ажин харвал, хадны хємєгт нэг маш том аварга могой, дунд бие нь нэг том урт юм залгисан мэт бондойгоод хэвтэж байснаа тэр хэдэн хvvрийн дунд хvн явахад хєдєлсєн бололтой. Чулуун дундаас хавтгай муухай толгой нь єндєсхийн цухуйсанд Шонхолой эмээж,
– Эндээс бушуухан зайлсуу. Энэ газрыг эзэлсэн аварга могой бидэнд халдвал аюултай хэмээн, яаран завьдаа сууцгааж, тэр vл мэдэгдэх омогтны , гэнэт аварга могойноос сvрдэн сандарч тулалдаанаа зогсоон дутаасан газраас манай дєрвєн аянчин бас бушуухан зайлав. Дараа юу болж нутаг усандаа хvрэх эсэхийг нь хойтох хэсгээс vзнэ vv.
Хирис гэдэг амьтан маш дээр эрт цагт Монгол газар байсан нь, одоо хvртэл энд тэндгvй яс нь олддог . Улаанбаатарын хавьд Сонгины булангаас эртний хирисийн яс олдсон удаа бий. Улирад сэрvvн учир бие нь vстэй байжээ. Хамар дээрээ нэг том эвэртэй, тvvний ард нь арай бага шиг нэг эвэртэй, маш дошгин амьтан бvлгээ. Хирисийн vед монгол газар бас арслан заан гэдэг бvх биедээ урт vстэй, заан байсан нь , одоо хvртэл шvд , соёо зэрэг яс нь олддог байсныг хуучин толь бичигт мєсч хулгана хэмээн нэрлэж, , vсээр нв юм сvлжин нэгдэг хэмээжээ. Хуучин толь бичигт мєсч хулгана гэдгийг газар доогуур яваад, гэнэтхэн дээшээ гарч ирвэл, салхинд цохиулж vхдэг гэж дурдсан нь , хєлдvv, цэвдэг газрын эрэг урин дулааны цагт эвдрэн , ус бороонд нурахад маш эрт цагт vхсэн арслан зааны хvvр гарч ирэхийг vзэгсэд арван найм- есдvгээр зууны толь бичигт тусган мєсч хулгана мєсч хулгана гэдэг vлэмж биет амьтан, нар салхи vзээдvхчихдэг юм байна гэж хэлэлцдэг байсан нь Монгол хуучин тайлбар тольд тэмдэглэгджээ. Хєсрєєс олдсон тэр арслан зааны ясаар манай урчууд саьх, хэт хутгын тээг, элдэв чимэг сийлэхэд хэрэглэдэг байжээ. Сибирьт хєлдvvгээ бараг бvтэн шахуу хєлдvv арслан зааны хvvр олдсоныг орчин vеийн хуучин аргаар магадалбал, орчин vеэс нэгэн тvм хоёр мянган жилийн ємнє vхсэн арслан зааны хvvр байж хэмээн магадласан байдаг учир балар эртний энэ романд єгvvлэн буй явдал, даруй тvм орчим жилийн ємнєх байдал болно. Єрх гэж одоо бид єдєр гурвалжин, , шєнє дєрвєлжин гэж оньсгонд хэлэлцдэг бєгєєд эсгий гэрийн тооно бєглєх дєрвєлжин эсгийг нэрлэдэг нь хожим хойнын утга, айл єрх , ам єрх гэдэг хоршоо vгэнд харин хуучин утгын санаа бий бєгєєд газрын єрх гэж хэлэлцдэгт мєн эртний утга нь бий. Монгол уйгуржин vгээр єрх гэдгийг эрvкэ гэж бичдэг бєгєєд одоо бид чингэж бичсэнийг эрvкэ гэж бичсэн vг хэмээн одооны аялгуугаар монгол vсгийн бичилгийг дууддаг болсон нь , аман аялгуунд єрх ( єрхє) хэмээмvv. Уг гарлы нь шинжилбэл , эрv – гэсэн язгуур vг нь малт – гэсэн утгатай бєгєєд – кэ (хэ ) гэдэг дагавар нь юи гэсэн утгатай тул, эрх гэж , уул нь малтмал юм, малтсан нvх, гэсэн утгатай, vг байж эрт балар цагийн хvн, оршин суух сууцаа анх газар нvх малтаж суудаг байсны нь заажээ. Ингэхдээ нvх малтаад, багана дээр тооно шиг юм босгож, сургааг унь тавиад, дээрээс нь модны долон холтос, vйсээр хучиж, тvvний дээрээс шороо ширэг двсэж, тооноор нь доошоо хvн орох гишгvvр цавчдас гаргасан мод налуулан тавиад, дор нь голд нь тvлсэн налын утаа нь хvн орж гардаг нvхээр гардаг тийм малтмал орон сууц басныг малтмал юм гэж єрх хэмээн нэрлэдэг байжээ. Чингээд нэг тийм єрх гэр дотор суугсдыг нэг єрх гэж нэрлэн хожим айлын тоог ч єрхийн тоо гэж нэрлэдэг болж ирээд, хожим, ангаар амьдрах байдлаас мал аж ахуйтай болох vеэс манай дээдэс нvхэн єрхєєс гарч гэртэй болжээ. Гэртэй болохдоо vvд хаалгатай болжээ. Чингэхэд єрх гэдэг малтмал орон сууц нь газар дээр босгох орон сууц болж ирсэн учир, утаа гарах нvх, хvн гарах нvх аяндаа тусгаар болсон авч, vvд єрх гэдэг хоршоо vгэнд эрт цагт орон гэрийн орох гарах vvд нь малтмал нvх байсны дурсгал хоцорчээ. Yvнд монгол хэлтнээс хэрэглэсэн тэр vг хамниган хэлтэнд одоо хvртэл vvд хаалга єрх гэж нэрлэдэг нь монголчуудаас маш дээр цагт тэр vг хэрэглэн авсныг гжрчилж байгаа хэрэг.
Чулуун зэвсгийн vеийнг дотор нь эртний чулуун зэвсэг, дундад чулуун , шинэ чулуун гэж хуваан шинжилжээ. Орос хэлнээ эртний чулууны vеийг грек vгээр палеолит гэдэг нь даруй палео гэж эртний , лит – гэж чулуун гэсэн vг. Дундад чулууны vеийг орос номд мезолит гэдэг нь мєн грекээр мезо – гэж дундад лит гэж чулуунн гэсэн vг. Шинэ чулууны vеийг оросоор неолит гэдэг нь грекээр нео – гэж шинэ лит гэж чулуун гэсэн vг болно. Иймд монголоор эртний , дундад, шинэ чулууны vе гэж грек vгийн утгыг монголоор орчуулж, утга нь нийтийн , vг нь монгол байвал ухахад дєхємтэй болно. Эртний , дундад , Шинэ чулууны vе нь дэлхийн хэмжээгээр нэгэн эрин цагт байсан нь зарим газар эртний чулуун зэвсгийн аргаар зэвсгээ хийж байхад, єєр нэгэн газар дундад зууны буюу шинэ чулуун зэвсгийн шатад ороод байсан газар ч байжээ. Монгол газар, говь хангай аль ч нутгаар эл чулуун зэвсгийн vлдэц нэн vлэмж vзэгдэх бєгєєд чулуун зэв мэтийн байдал нь цахиур чулуу, галт уулын шил чулуу зэргийг чулуун хасуураар цохин дарж, олон талтай шовгор юм босгосон зvйл Монгол газар маш элбэг тохиолддог.
Бєєгийн шvтлэг бол чулуун зэвсгийн vеэс vvссэн , маш эртний шvтлэг бєгєєд эртний судлалтан эрдэмтэн,балар уагийн хvний булш дотроос онгодын дvрс ыаримал зэргийг Европ, Ази зэрэг тивийн олон газар олсноос гадна, агуй, хадны хємєг, элгэн хаданд балар эртний хvний зурсан шvтлэгийн холбогдолтой зураг хєрєг олсон нь бас vлэмж буй. Монгол газар ч мєн ийм зvйл арвин тохиолдох ажгуу. Орос хэлнээ Август Буриан гэдэг Чех эрдэмтний Эртний –хvний амьдрал – Жиэнь деревного человека гэдэг зурагт айхан номд эдгээр байдлыг сайхан тодорхойлсныг олж vзвээс сонин бєгєєд, манай эртэс дээдэс хэрхэн амьдарч яаж аж тєрдєг байсныг мэдэхэд тжн хэрэгтэй сонин ном болмой.
Балар эртний хvн vхэгсдийг оршуулахдаа, амьд ахуй vеэс хэрэглэж байсан орон сууцны vлгэрээр нvхэн нууц ухаж, идэх, уух, юм эдлэх сав сааль, зэр зэвсгий нь тавилцан оршуулдаг учир эртний хvний оршил газрын байдлаар амьдхар vеийн орон сууцыг гадарлан мэдэж болно. Балрын хvн юм бvхэн сvнстэй гэж боддог учир vхэгсдийг дагалдуулан тавих зvйлийг бас дор бvрнээ сvнс буй гэж vзэх учир, сав, зэмсэг, хувцас хунары нь хvртэл сэв шарх оруулж « алан» , сvнсий нь эзнээ дагаж vйлчлэг гэж vздэг байжээ. Тэр эртний vзлийн vлдэц нь олон улсын ёс заншилд одоо ч бий агаад гагцхvv учир утгы нь мартаж, ёс хэмээн баримтлах зvйл цєєнгvй. Жишээ нь бєєгийн шvтлэгт монголчууд хожим шарын шашинд орсон хойно, шарын шашны бурханы хєрєг дvрсийг он удаж элэгдэн тамтрахад хvрвэл, даруй уул хаданд зайлуулан тавьдаг байсан нь, тахиж байсан бурханыхаа хєргийг эвдэрч тамтрахад, vхэж одлоо. Бурхан биш буг болох нь гэж дээр цагт эртний бєєгийн vзлийн vvднээс vзэж байсан ёсоор , хєрєг нь сэвтсэн бурханаа уул хаданд аваачин « оршуулдаг » байжээ. Бас хvнд цай хийж єгєхдєє , хагархай аяганд хvртэл цай хоол хийж єгдєггvй нь одоо бол зочин гийчин зэрэг хvнийг хvндэтгэн vзэхийн эедэг найрсаг ёсон боловч, эрт балар цагт бол амьд хvнд цай, хоол хийж єгєхдєєэвдэрч, тамтарч , «шарх олж» vхсэн саванд цай хоол хийж єгєх нь аягvй гэж vздэг ёсноос vндэслэн гасан ажам. Yхэгсдийг оршуулахдаа , орон сууц хийж єгдєг байсны ул мєр нь, олон улсын заншил, хэл vгэнд хvртэл, нарийн шинжлэбэл бийг энд жишээлж цухас дурдвал, орос хэлнээ авсыг бас « домовина » буюу монголчилбол « ганц хvний байшин, хvний орших сууц » гэсэн утгатай vг бєгєєд, орон сууц гэсэн дом гэдэг vгнээс vvссэн vг болно.
Шар махчин балрын хvн аймгийн дотор махчин бас байсны гэрч баримт, эртний судлалтан ( орос хэлнээ архелогия гэдэг ухааны нэр нь грек хэлний архео – буюу эртний логия гэж судлал гэсэн vгээр монгол, утга нь дэлхий нийтийн байдалтайгаар хэрэглэхэд эртний судлал болно ) магадлан олсон билээ. Энэ тухай дээр дурдсан Эртний хvний амьдрал гэдэг номоос тодорхой vзэж болно.
Гал эртний хvн тэр бvр цахиур хавиран дуртай цагтаа асааж чаддаггvй , тvймтрийн гал зэргээс гал vvсгэн манаж, аян анд явахдаа тусгай бяцхан ваар буюу чулуун хорго мэтэд авч явдаг байжээ. Чингээд тэр хорготой галаа алдвал маш их зvдэрдэг байсан байна. Энэ тухай Францын зохиолч Их рони гэдэг хvн Галын тэмцэл гэдэг уран зохиол бичсэн нь , орос хэлнээ Борьба за огонь гэдэг ном болгожорчуулсан хэвлэсэн зvйл бийг сонирхогсод сураглан олж vзвээс болно. Галыг эртний хvн , чадал боловсрол нь нэмэгдэж ирэхэд хоёр мод хавирч гал гаргах болж, улмаар цахиур чулуу хавирч гал гаргах арга олсон билээ. Эртний хvний аж тєрєхєд гал нь хоолы нь болгож, биеий нь дулаацуулж, єрх гэрий нь гийгvvлж, араатнаас амий нь хамгаалах зэргээр маш их ач тустай байсан учир , галыг нэн эрхэмлэдгийн уламжлал нь монголчуудын гал голомтоо тахидаг эртний бєєгийн vзлийн vvднээс галыг амьтаг гэж vзэж байсны ор vлдэц нь галыг « асаж байна , ноцож байна » гэж хэлдэг хэллэгэнд vлджээ. Чингэхэд бид одоо гал асаж байна, гал ноцож байна гэж хэлэхдээ эртний тэр утгаар нь бодохгvй болжээ. Орос хэлнээ гал асаж байгаа гэдгийг огонь горит гэж хэлэхдээ бидний одоо гал асаж, ноцож байна гэж хэлдгийн нэгэн адил эртний утгыг нь мєн бодохгvй ажим. Чингэтэл, горит гэдэг нь халаад байна, цоргиж тvлж байна гэсэн утгатай vг бєгєєд халуун , халхай , халцгай гэсэн язгуур vндэс гарсан горьчий , горячо гэдэгтэй гарал язгуур нэгтэй нь эртний оросын дээдэс галыг хайрдаг , халаадаг гэдэг шинжээр нь , манай дээдэс , мод тvлээ , шатах гал авалцах юманд гал « асаж, ноцон, ноолж » байгаа vзэгдсэн шинжээр нь асаж байна, ноцож байна хэмээн нэрлэсэн байнам.
Гутгаар бєлєг
Достум гель мандаа гэж , тvрэг хэлтний нэгэн аялгуугаар – нєхєр минь, наашаа хvрээд ир гэсэн vг. Монгол нутагт эрт цагт тvрэг, монгол, хамниган гурван vндэстэн байсан нь газар орны нэр, булш , эдийн vлдэгдэл, зэрэг зvйлээс нэн тодорхой. Бус бас овог vндэсний аймаг байсан авч, хэлний талаар эл монгол , тvрэг , хамниган аймаг харилцан ойр байсан ажээ.
Дєтгєєр бєлєг
Хавчаахай нум сумтай болсон явдал бол, эртний хvний аж амьдралд нэн их ач холбогдолтой байсан бєгєєд монгол аймгийн хvн, нумыг эврээр элэг, шєрмєсєєр ары нь хийж, зvймэл бєгєєд маш уян хатан нум хийдэг болсон нь нумыг туйлд нь хvртэл боловсруулжээ. Yvнд : Хор гэж сум, харвал гэсэн утгатай vг авсан учир , одооны монгол омогтон дотор Хорчин гэж нэртэй аймаг бий нь Харвалчин гэсэн утгатай нэр ажээ.
Тавдугаар бєлєг
Чархи гэж тvрэг, монгол нийтийн vг. Оросоор кожаный лапоть гэж орчуулдаг. Нэгэн зурвас нойтон шир , хєлийн улын хэмжээнд тааруулж аваад, нарийн сураар хумин , хєлдєє шаахай шиг болгон тааруулж , сурын хоёр vзvvрийг борви булчин єєдєє зєрvvлэн ороож уядаг юм. Гєрєєчин улсын ємсдєг гутал байжээ. Америкийн индианы ємсдєг нэгэн зvйл гутлыг орос европ хэлнээ мокассин гэдэг нь даруй монголоор энэ чархи гэдэг нэртэй дvйнэ.
Зургадугаар бєлєг
Бай кул гэж Байгал нуурын нэр. Эртний тvрэг аймгийн хvн Баян нуур нэр єгсєн ажээ. Манай Хєвсгєл ч бас эртний тvрэг нэр бєгєєд Кексукул буюу монголчилбол , Хєр уст нуур гэсэн vг байжээ. Арваннаймдугаар зууны монгол албан бичигт Хєсугул гэж байдаг нь орос жуулчин тэр vеийн монголчуудын аман аялгуунаас сонсож, Косогол гэж тэмдэглэсэн нь олон улсын газар зvйн зурагт орсон билээ. Хожим Хєсvгvл гэдэг нэр сунжирч , албан бичигт Хєвсгєл болж ирсэн билээ.
Долдугаар бєлєг
Ойн хvн гэж балар цагт хєвч их ойд амьдардаг нэгэн хэсэг аймаг байжээ. Ойн аймгийн хожим бугын зvйлээс ца гэж цагаан єнгєтэйгєєр нь нэрлэсэн буга бас оро гэдэг нэгэн зvйл буга гаршуулж, унаа мал болгосон нь одоо цаатан, оротон гэдэг тvрэг , хамниган аймгийн хvн бий . Монголчууд, талын хvн асан учир , ой хєвч, хад уулын гєрєєчин хvнийг хадын хамниган , ойн ортон гэж нэрлэдэг байжээ. Эртний хvний нийгэмлэгийн байдлаас энд товч тойм тєдийгєєр , манай Азийн зэргэлдээ эртний улсын тvvхнээс дурдвал, Нангиадвал, Нангиад ( Хятад) газар балрын хvний яс олдсныг эртний судлалтан, хvн судлалтан ( орос хэлнээ грек нэрээр антрополог гэдэг нь антропо –гэж хvн, лог гэж судлалтан гэсэн утгайтай vг болох тул , нийтийн утгатай бєгєєд эх хэлнйихээ vгээр нэрлэвэл ,орон судлалтан гэвэл эвтэй юм ) шинжиж vзээд, Бээжингийн хавьд олдсоноор нь латинаар Синантропус пекинен зис гэж нэр єгсєн нь , син гэж нангиад , антропус гэж хvн гэсэн грек vг пекинензис гэж латинаар Бээжингийн гэсэн vг. Нийлээд, Бээжингийн нангиад хvн гэсэн нэр болжээ. Эрдэмтэн шинжлээд тэр Бээжингийн нангиад хvн гэдэг балар эртний нэгэн зvйл хvн, таван буман жилийн тэртээ байсан хvн юм байна гэж шинжилж, таван тvм орчим жилийн ємнє нангиад газар эхийн засагт ёс дэлгэрэн хєгжиж, тариалангаар гол аж амьдралгаа хийх болсон байна гэж шинжилжээ. Эцгийн засагт омог таваад мянган жилийн ємнє тэртээ хєгжиж, омог отгийн байгуулал, омгийн холбоо аймаг улс бий болсон гэж нангиадын тvvх судлагч эрдэмтэн vзжээ. Боолын нийгэмлэг Нангиад газар дєрвєн мянган жилийн ємнє буй болж, Сиа улс гэдэг нь даруй боолын нийгэмлэгт улс байжээ.
Шан улс гэж хуучин монгол бичиг зохиолд гардаг нангиадын нэгэн улсын vед хvрэл зэвсэг vvсэн гарсан гэж магадлан мэджээ. Тэр эртний Шан улс болбол манай он тооллоос ємнєх 17 –гоос наашлан 11 дvгээр зууны vес хvртэл байсан улс ажээ. Монгол бичигт байлдааны улс гэж нэрлэдэг нангиад улсын vед тємєр зэвсэг vvсэн гарч , боолын нийгэмлэгт улс аажмаар феодалын нийгэмлэгт улс болж эхэлсэн байнам. Байлдааны улс гэдэг нь манай эринээс ємнєх 475 оноос наашлан 221 он хvртэл байсан улс болно. 221 онд Цин улс хvчирхэг болж, тэр Цин улсын хуанди хаан, умар зvгийн , нvvдэл аймгаас хамгаалан зах хил дээрээ нангиадын тvмэн газрын урт цагаан хэрэм босгосон билээ. Тэр Цин улсын нэр нь алдаршиж , Энэтхэш улс, Нангиад Хятадыг их Цин улс гэж нэрлэснийг монгол бичиг судрын хилэнд Махазина, Махазинын орон гэж нэрлэдэг болсон яруу найргийн нэр болж ирсэн нь Английг Орос зэрэг Европ улс яруу найргийн хэлнээ Будант Албион гэж , Грекийг Эллада гэдэгтэй адил болжээ. Англиар Нангиадыг Чайна, Германаар Хина, Францаар шинэ гэдэг нь Цин улс гэдгийн Цин гэдгийг латинаар бичсэн ц vсгийг ч, х, ш зэргээр дууддаг уламжлалын vvднээс нэгэн нэр олон дуудлагатай болж ирсэн байна.
Гэнд бар гэж эр барыг нэрлэдэг.
Хутган соёот бар гэж балар эртний нэгэн зvйл одоо сєнєсєн бар
Орос хэлнээ Махайрод бас ёаблезубый , тигр гэдэг
Наймдугаар бєлєг
Yхэр гєрєєс гэж эртний зэрлэг шхэр монгол бичгийн сонгодог хэлнээ гєрєєс гэж аливаа зэрлэг ан амьтныг нэрлэдэг учир , зэрлэг хvнийг хvн гєрєєс, зэрлэг vхрийг vхэр гєрєєс, зэрлэг тэмээг тэмээн гєрєєс гэх зэргээр нэрлэдэг бєгєєд , энэ хvv зэрлэг гэсэн утгаар барыг ч бас гєрєєс хэмээмой.
Есдvгээр бєлєг
Муу євчин – балар эртний хvн, элдэв євчнийг чадахгvй бєгєєд vvсдэг учры нь vл мэдэх тул , халдварт зарим тахал, євчнийг тусгай эзэнтэй юм гэж боддог байсны vлдэгдэл улс бvхний аман зохиолд гардаг бєгєєд бєєгийн шvтлэгэнд тэдгээр євчний эздийг аргадах засал хэрэглэдэг байсны олон улсын цгсаатны зvйч эрдэмтэн тэмдэглэжээ.
Арван зургадугаар бєлєг
Минаа гэж нэгэн зvйл ташуурын нэр. Бас малиач гэдэг. Монгол сонгодог бичгийн зvйлд минага гэж хуучин сударт бичигдсэн vзэгддэг.
Маниач гэж ташуурч гэсэн бєгєєд эрт дээр цагт хэц хэнгэрэггvй бєєг маниач гэдэг байжээ.
Ховос гэж монгол бичгийн сонгодог хэлнээ хобусун гэж судар бичигт гардаг vг . хогусун гэдэг vг энэ хобусун гэдгийн б нь г болж , хогусун гэдэг нь хожим хоосон гэдэг vг болж, хоосон сан, хєндий хоосон, гэх мэтэд хэрэглэдэг болсон аваас, хобусун гэдэг нь аман хэлэнд ховос болоод, , уг утга нь хоосон гэсэн тул , vнэндээ байдаггvй , хий хоосон санааны юм, бодьгvй, биегvй, хоосон юм гэсэн утгаар хvний оюун сэтгэлийн нэгэн зvйл чадлыг нэрлэх нэр болжээ. Тэр чадлыг Европ нар грек хэдээр хипнос, гипнос гэж нэрлэдэг нь уг грекээр даруй нойр гэсэн vг. Монголоор ховос гэж нэрлэсэн нь зvvд , нойр биш боловч хоосон юм гэж утга учры нт сvрхий гаргасан , туг ч гvн учиртай нэр тул, хvний сэтгэлийн тэр чадлыг монголчууд эрт дээр цагаас танин мэдэж, гадаадаас нэр зээлдэж , бусад аймгаас сурч авсан зvйл биш гэдгийг шинэ ховос гэдэг нэр vзvvлж байгаа нь , монголын соёлын тvvх судлах хvнд сонин юм байгаа юм.
Арван долдугаар бєлєг
ШАВАРЧИН ОТОГ
Єргєн мєрний эргэнд хvртэл тулсан хадан хошууны євєр талд жалгатай бєгєєд тэр урт жалгын хоёр талаар нь шар наанги шорооны судалтай. Жалгын адагт хэдэн том хавтгай ургаа чулууг єндєр иштэй євс эмжин ургажээ.Хєх цєцгий нэг чулуун дээр нь суугаад , хошуугаа цэвэрлэж байтлаа, гэнэт зогсоод ямархан нэг юмны чимээ дуулсан мэт чагнасхийтлээ цєгцгєнєн хэд vсрээд нисэж, амьтан айсуйн дохио чимээ єгч доошоо дээшээ дэгдэн нисэв. Чингэтэл, хvний дvнгэр дvнгэр хэлэлцэх анир дуулдаж, зарим нь модон малтуур, зарим нь бор гєрєєсний арьс туламлан євчиж борвитой юм барьцгаан, саарь сармай ємдтэй, хєгшин залуу хэдэн эмэгтэй тэр хэдэн чулуу зvглэн гарч ирлээ.
– За , малтууртай нэг нь наашаа эгчмэд эмгэн нь хэдэн залуу эмэгтэйг дагуулан, шар наанги шорооны судал тийш дагуулан аваачаад , эндээс шороо ав гэж заагаад, нэг том хавтгай чулууны дэргэд очиж, дээр нь гарч суув. Ухсан шар наанги шороог дээлтэй нэг нь дээлийнхээ хормойгоор , дээлгvй нэг нь адсагаар дамжилж, тэр эгчмэд эмгэний сууж байгаа хавтгай чулуун дээр захаар нь цувуулан асгаж эхлэв. Тэгээд дараагаар нь голд нь асгасныг эмгэн сайхан тэгшлээд , дахин захаар нь цувуулан асгуулаад , борвитой эмэгтэйчvvдийг усанд явуулж, тэр наанги шар шороог сайтар чийгтvvлж, нилээд хэдэн борви ус хийлгэв. Тэгээд нэг уутнаас шєрмєсєн чулуу гаргаж, хэдэн охидоор сайхан нvдvvлж, мяндас шиг урт ширхгий нь шороо чулуунаас ялгуулаад, тэр дэвтээлгэж байгаа шавартаа хийж, хэдэн эмсийг одоо шавраа зуур гэхэд нь сармай ємднийхєє шуумгийг дээш нь шуугаад хєлєєрєє гишгэн зуурч эхэллээ. Тэр зууран нухаж байгаа шаврын хажуу дахь нэг давхар хар чулуун дээр єнєє эмгэн, дороо нэг адасга дэвсэн суугаад, энд нь ус нэм, тэнд нь шорооноос нэм гэж зааварлан удирдаж, хашир нvдээр тэр хэдэн эмсийн ажиллаж байгааг хааяа хааяа харж, шавар гишгэн зуурч ядарсан нэгий нь усанд явуулж, ээлжлvvлэн ажиллуулж байв.
– Одоо цагаан элснээс тэгшхэн холь гэхэд нь хоёр эмэгтэй нэг нэг борви бvдvvн цагаан ширхэгтэй элс жигдхэн асгаж, гишгин зуурагч эмэгтэйчvvд, шєрмєсєн чулууны мяндас шиг ширхэгтэй наанги шороог элстэй сайтар нухлан гишгилж, хvрэн бор царай биед нь хєлс цувран орж, нилээд ядарсан шинжтэй боллоо. Єнєє нухаж байгаа шар наанги шороо ч, чийрэг эмэгтэйчvvдийн хєлд нухуулсаар, наранд гялалзсан бор шар сайхан зуурмаг боллоо.
– Одоо барьж эхэлнээ гэж хэлээд, сууж байсан чулуун дээрээсээ эмгэнийг бууж ирэхэд, шавар гишгиж байсан эмэгтэйчvvд, хєхєн сордог шавраас хєлєє сугалан, мєрний усанд очиж хєл гараа угаан сэрvvцээд, шавар сав барих ажлаа эхэллээ. Нухаж зуурсан шавраас хvн бvр нэг нэг бєєн шавар хоёр гараараа татаж аваад, урдаа тавьж, нарийн ширхэгт торгон элснээс хvн хvн овоолж, хоёр хvн дундаа нэг шавар аяга ус тавилаа.Чингээд, эгчмэд эмгэний эхлэхийг хvлээн сууваас , амирлангуй тайван царайтай, цэцэн сайхан харцтай тэр эмгэн, нэгэн хэсэг чив чимээгvй сууснаа, хоолойгоо засаад :
Сээ – эг сэ – э – э –г сээг
Наран сая мандужуу,
Навчис сая дэлгэрчvv,
Саран сая мандужуу,
САйхан цэцэг дэлгэрчvv,
Усны хvv мэлтийжvv,
Уулын хvv шовойжуу
Газрын хvv шарлажуу,
Галын хvv улайжуу,
Хvний хvv хvрэн царайлажуу,
Хvдэр идэр болохын
Илир балар цагаасуу
Идээн ундааны савыг
Нартай єдєр сонгожуу
Наанги шороо зуурчуу,
Эртэс дээдсийн ёсоор
Эмс охид нийлжvv
Арван хуруугаар барих уу
Амсартыг бvтээдэг билээ
Орон дэлхийн эзэд
Олон буурал аав ээж
Тамир сайт охидынхоо
Тааруулан зуурагсан
Чадал сайт vрсийнхээ
Чамбайлан элдэгсэн
Єєхєн мэт гялалзагсан
Єнгєтэй шар шавраар
Цав vл гарах
Цахиур мэт бат
Галд шатаахад
Гав гарахгvй
Эзэндээ ээлтэй
Эдлэгээ бєхтэй
Айлд хэрэгтэй
Амсарт нэртэй
Сав гэдэг
Сайхан хэрэглэл
Хийх гэж зорьж
Хичээж байгаа
Yрэс биднээн єршєє
Yйлсийн маань урагштай
Баригсаны маань
Бат бэх болгоо
Гэж тамалан дуудаад , єєх махны зvйлийг дээш доош нь , дєрвєн зvг цацаад, зууосан шавраас нэг атга авч, савын ёроолд хийгээд, бас нэг хэсэг шавар хоёр алган хоорондоо єнхрvvлэн, урт нарийн гэдэс шиг юм болгоод, тvvнээ шавар ёроолд наалдуулан илж, бас нэг хэсэг шавар урд адил алган хооронд єнхрvvлэн, тvрvvчийн шавар шавар цагираглан наалдуулсан дээрээ залгаад, хуруугаа устай саванд дvрж, тэр цагриглан наалдуулсан шавраа гадна дотноос нь илэн засав. Бусад эмэгтэйчvvд бас тэр эмгэний нэгэн адил шавар барьж, урьд тийм сав барьж vзээгvй ганц нэг залуу охид, чаддаг нэгнийхээ дэргэд ажиглан харж зуурсан шавраас дєхvvлж байв. Эгчмэд эмгэн маш чадамгай тул , шавар цагираглан нааж, гадна дотноос нь усанд дvрсэн нойтон хуруугаараа илэн барин зассаар тєдхєн нэг хєєрхєн шавар ваар хийгээд, дэргэдэх хавтгай чулуун дээр хатаах гэж тавиад, бусад эмэгтэйн хийж байгаа том жижиг аяга ваарын хэлбэрийг ингэж зас, тэгж шавраа цагираглан наалдуул, дотор талаас нь ингэж хэлбэж, vзэмжтэй болго гэж зааварлан, огт сав барьж vзээгvй охидыг бас шавар бариулан урамшуулж, аятайхан зааж хэлж єгєхєд нь тэд нь их л баяртай, хичээнгvйлэн барьж эхлэв. Чингээд, том жижиг хэд хэдэн ваар шавж гvйцсэнийг шалгаж vзээд, тэр эгчмэд эмгэн, нэг vзvvр нь хавтгай иртэй, нэг vзvvр нь бєєрєнхий ясан савх бариад, савын амсрыг тэгшлэн засангуут, тэр ясан савхаараа нойтон шавар ваар саванд ясан савхын хавтгай бєєрєнхий хоёр vзvvрээр нь хээ дарж чимэхдээ :
– Энэ хээний утга учрыг та нар тогтоо. Энэ бол эзэнд нь блзийтэй хээ юм. Аяга саванд хийдэг ёстой юм гэж урьдын улс заадаг асан. Аяга сав хийж сурахдаа, эзэнд нь ээлтэй хээгий нь яаж хийдгийг ажин сурцгаа.
Энэ бол мангина, сонгино дарах саванд хийдэг хээ. Хонох єнжих хоолны савын амсар бєєрєнд нь ийм хээ хйидэг юм. Ховдог хомхой муу сайн єлєн ада анахай, бузар хэлээрэй шєнє хоол долоож бузарлахгvй гэж єтгєс дээдэс, ийм хээ гаргаж бай гэж захидаг асан. Бузраас хамгаалдаг хээ энд ингэж гаргадаг юм. Та нар сайн тогтоо. Урьдын улсын журам, эртний эмгэдийн ёс. Нас бага, нар эрт та нар шавар нухаж, сав хийх цаг олон тохиолдох бий. Эзэндээ ээлтэй, отог олондоо єлзийтэй сайхан сав хийж сурагтун гэж заахад нь, залуу эмэгтэйчvvл маш хичээнгvйлэн сонсоцгоож, эмгэний заан vзvvлж байгаа ээлтэй єлзийтэй хээг хийсэн савандаа ясан савхаар шахан дарж vзэв. Ээлтэй хээ, єлзийтэй хээ, савын сахиусан хээ гэж ийм гурван зvйлийн хээ байдан. Зарим саванд гурвуулы нь хийдэг ёс бий. Тэгэхдээ амсар хавьд нь ойр сахиусан хээ хийж, бузар хэлтэй юм сав єєд асан авирах, єнгийн долоохыг хавитуулахгvй болгодог юм. Бас савын амсрыг ингэж чимхэж, шvдэн хээ гаргавал, муу юмны хэлий нь тас хэдэрдэг юм гэж эгчмэд эмгэн эртний ёс зааж, сав ваарын зvйлд хийдэг хээ угалз нь, цєм дор бvрдээ учир утгатай байгааг шаварчин залуу эмс охидод тайлбарлан хэлж, цагриглан барих шаврын бvдvvн нарийны хэмжээ ямар байвал тохиромжтой болохыг залхуугvй зааварласаар, том жижиг ваар, их бага аяга сав хийж гvйцээд, нар салхинд тэгшхэн эврээв. Тэр завсар хэдэн эмэгтэйчvvд , тvрvvн базааж тvvсэн хуурай бургас, тэвэр тэврээр авчраад, эгчмэд эмгэний заавраар тэгшхэн єрж, ваар саваа тvлэх гал асаахад бэлдлээ. Чингээд эгчмэдийн заавраар єнєєх ваар аяга саваа шалгаж vзээд, наранд халсан хавтгай чулуун дээр шатаахын ємнє єрєєд, гал асаах боллоо. Эгчмэд эмгэн, цахиур хавирч, цагаан тvрvv цэцгээр хийсэн уулд оч тусмагц, уулыг цагаан хялганаар ороон дэвж, гал асаагаад, нэг хэсэг бvдvvн шиг тvлээ хийлгэж, ваар сав тавих цог гарахыг хvлээн суув. Тэр завсар эмэгтэйчvvд, хуучин ваао гал дээр тавьж, гурын хааг чулуун хутгаар чадамгай эвдэж, нуурын бор давс, уулын сонгино хийгээд, хатаамал мєєг нунтаглан нухаж, цулхирын vр хийж, тун аятайхан vнэр ханхалсан шєл чанаж, махаа шvрхий шиг байгаа тун сайхан амтан дээр нь гаргаж, тэвшинд хийгээд, эгчмэд эмгэний ємнє тавив. Эмгэн дээжий нь галд єргєєд, дєрвєн зvг цацаад, бас нэгэн чимх єєх мах хойш тавиад, бусды нь нєгєєдvvлдээ аятайхан хувааж, бvгдээрээ амтархан идлээ. Эгчмэд эмгэн, наранд нилээд эвэрсэн ваар савыг нэг нэгээр нь шалгаж vзээд тэгшлэн зассан цог дээр тавьж, тал талаас нь бургас тэгшхэн єрvvлээд, болсон идээнийхээ дээжийг галд єргєн тамалж дуудсан нь :
Сэ – э –эг, сэ – э –эг, сээг
Цахиур чулуун эцэгтэй
Цагаан хялгана эхтэй
Єєхєн тосон идээтэй
Єрвєлзєгсєн дєлєн vстэй
Єнгєт улаан нєлєєн царайтай
Очит гялалзагсан мэлмийтэй
Од галын эзэн сvрт эх ээ.
Цолмон их цолоор чинь цоллож
Цомцойн сууж, айлтган дууднам
Нэрлэм их нэрээр чинь нэрлэж
Нэвсийн сууж, тамлан дууднам
Нартай сайхан энэн єдєрvv
Наанги шороо нухан элдэжvv
Арван хуруугаараан арчижуу
Аяга сав барин бvтээжvv
Ээлтэй хээн єлзийтэйн угалзуу
Эзэнд нь ивээл болтугай гэжvv
Уридас дээдсийн журам ёсооруу
Урлан хийжvv, тамлан дуудажуу
Цэлмэг тэнгэрийн наран салхиндуу
Цэгцлэн єрєжvv, цэвэрлэн тавьжуу
Чангыг сул болгогч сvржинтэй
Сулыг чанга болгогч чадалтай
Хатууг зєєлєн болгогч идтэй
Зєєлнийг хатуу болгогч эрдэмтэй
Од галын эзэн сvрт эхийн
Оволзогсон улаан хормойдуу
Дэс дэсээр нь єрєн тvшvvлэгсэн
Дэлгэр олон энэ ваар савыг
Хагарашгvй хатан бат болгожуу
Эвдэршгvйн эрхэм бєх болгожуу
Аман хишиг зузаатын аяга
Сайхан санаатын сав таваг
Хоол элбэгтийн хайви тогоо
Идээ сайтын дvvрэн аяга
Санаа сайтын дvvрэн тогоо
Сайхан нєхєртийн сав болгон
Галын эзэн сvрт эхийн ээлээр
Гав гарахгvй бамт савын хишиг
Уугаад байхад ёроол цухуйхгvй
Ундармал аягын хишиг гуйнам
Утгаад байхад ёроол цухуйхгvй
Уудам тогооны хишиг гуйнам
Уудлаад байхад ёроол цухуйхгvй
Улам дvvрэх ваарын хишиг
Улирлан гуйжуу, дахин суунам
Гуйсны минь гуйвалтгvй бат
Айлтгасны минь айлтгvй бат
Бодсоноос булиу,
Санаснаас илvv болгож хайраал
Єршєєж хайраал
Сэ -э -эг , сэ – э – эг сээг
Цахиур чулуун эцэгтэй
Цагаан хялгана эхтэй
Єєхєн тосон идээтэй
Єрвєлзєгсєн дєлєн vстэй
Єнгєт улаан нєлєєн царайтай
Очит гялалзагсан мэлмийтэй
Од галын эзэн сvрт эх ээ
Цоллом их цолоор чинь цоллож
Цомцойн сууж айлтган дууднам
Нэрлэм их нэрээр чинь нэрлэж
Нэвсийн сууж , тамлан дууднам.
гээд налд єєх тос цацаж мєргєєд, хуурай бургас галд нэмvvлэн, ваар савыг тал талаас нь тэгшхэн шатаагаад хєрхий нь хvлээн сууцгааж байтал, нэг эмэгтэй усны зvгээс гvйн ирж :
– Мєрєн єгсєєд хоёр vйсэн завь айсуй. Таван хvн сууж яваа бололтой гэхэд нь ,
– Yйсэн завьтай гэвэл , их ус дагуу нутагтайулс байна. Байкул их далай ээжийн хvн байж болох магад.Тэгвэл манай махан тєрєл Ихэрэсийн хvн ч байж болзошгvй. Юу ч болсон ойртохы эт харзанаж vз дээ , хvvхээ. Гээд эгчмэд эмгэн , улайссан ваарын гал, нойтон бургасаар засаж, амарлингуй царай нь маш тєв, айван тайван тул, анх баахан цочисхийсэн эмэгтэйчvvдийн дотор нь онгойгоод, айсаж буй vйсэн завьтныг ажих гэж бvгдээрээ одоцгоосонд – айх аминд тустай. Ил битгий цухалзаарай гэж захиад , ганцаараа vлдмэгц, царайд нь баахан зовуурын шинж мэдэгдэвч юу болохыг хvлээн, галаа засан тааруулж суув.Ваар саваа мєрєн голын захад хэзээнээс шар наанги гардаг газраа шєрмєсєн чулуутай нухаж элдээд ваар саваа хийж байсан эдгээр эмэгтэйчvvд , Дархас ясны Шаварчин отгийнхон бєгєєд, эрэгтэйчvvд нь гєрєєнд гарч, эмс нь тэр єдєр сав хийж шатаан бэхжvvлж байсан байжээ. Эгчмэд эмгэнийг галаа засаж, сураг чимээ хvлээн суутал, усны захаас нэгэн эмэгтэй хvрч ирэн, эмгэний зvг єгvvлрvvн :
– Танихгvй нэг чийрэг эр, нэг залуу хvv, бас хоёр танихгvй хvн, нэг хойшоо хараад суусан хvнтэй хоёр vйсэн завь тун ойртлоов шvv. яахав? гэтэл, хойноос нь бас нэг эмэгтэй хvрч ирэн,
– Манай Цахиурчийн отгийн Погдоон ах, хоёр танихгvй хvнээр дамжуулан, завиас буулаа. Бас хоёр танихгvй хvн завиа бургаснаас уяж байна гэхэд нь эгчмэд эмгэн хочр эмэгтэйг дагуулан мєрний зvг яаран одлоо. Усны захад, бургас улиасанд биеэ далдласхийн очиж харваас ваарчин эмэгтэйчvvд, завиар ирэгсдийг хэдийн тойрч, айх эмээх байдалгvй, харин ч тэр ирэгсдийн нэгийг газар суулган тэнхрvvлж байгаа бололтой. Эгчмэд эмгэн яаран урагш давшиж, ирэгсдийг ажин харваас, хоёр нь ойн хvний шинжтэй, онигор нvдтэй догшин харцтай улс. Нєгєє хоёрын нэг нь хижээлхэн боловч сvрхий чийрэг байдалтай. Нvдний харц нь цэцэн талбиун дэргэд нь нvдэндээ галтай, нvvрэндээ цогтой чамбай залуу хvv. Газар сууж байгаа нь Дархас ясны цахиурчин отгийн Погдоон євгєн ажээ.
– Холоос яваа бололтой алсын аяны та нар замдаа сайн явж ирэв vv ? Аль усны ямар ясны хэн гэдэг вэ, та нар ?. Хэт зориг хэнд вэ ? Хэрэг зориг юунд вэ ? гэж амар мэндий нь мэдэхэд , тэр ирсэн хvний ахмад нь найрсгаар инээмсэглэн єгvvлрvvн :
– Аян замдаа азтай мэнд явж байна. Унасан газар угаасан ус урд зvгт тун холоо. Миний бие Чонос ястай Шонхолой гэдэг. Энэ миний хvv Залуудай гэдэг. Манай хоёр нєхєр ойн улс, Хумка омогтойн. Энэ нь Yхvv, тэр нь Гекvv гэдэг нэртэй. Залуудай бид хоёрыг Ихэрэсийн Бух євгєнийг Байкул нутагт хvргэх замд нийлсэн хоёр нєхєр маань гэхэд, эгчмэд эмгэн :
– Тэли, тэли, Ихэрэсийн сураггvй болсон Бух євгєнийг нутаг усанд нь хvргээд буцаж яваа улс юм бий та нар . гэхэд нь Шонхолой, найз Бух євгєний нь таньдаг хvн дайралдахад гайхан баярлаж,
– Ихэрэс ястан Бух євгєнийг таньдаг хvнтэй санамсаргvй дайралдахад сонин сайхан байна. Гэхэд нь эгчмэд эмгэн :
– Урт хєлтэй гєрєєчин маань Ихэрэсийнхэнтэй хамт агнадаг цаг ч бий . Манайхантай махан тєрєл , ураг барилдсан ястан юм даа. Та Ихэрэс хvний идээ ундаагий нь амсахдаа, манай дархас ястны Шаварчин отгийн бидний хийсэн бєх голтой ваар саваас идээ унды нь амссан ч байлгvй. Загасны нуруун хээтэй ваар сав дайралдав уу ? манайхны саванд тийм тэмдэг байдаг юм гэхэд нь Шонхолой :
– Дайралдсаан. Танайхны урлан бvтээсэн урт наст сав юм бий гэхэд нь эгчмэд эмгэний царайд тэр vг сонсоод бахархан баярласан шинж мэдэгдэж, гараараа газар тулан сууж байгаа хvний дэргэд очиж,
– Погдоон дvv яачих нь энэ вэ ? гэхэд нь чихээ тас татуулсан шарх нь євс навч наалттай, ам нь муруйн, хацар хавдсан Погдоон vг хэлэхэд тун зовлонтой тул, талт мєлт єгvvлрvvн:
– Цахиуртын аманд Дvлхижегт алуулан алдлаа, эгч минь. Аз дайрч эдэнтэй тааралдаад амь гарлаа гэж Шонхолой нарын зvг толгойгоо дохисхийв.Эгчмэд эмгэн, Погдооны шархыг байцаан vзээд, Шонхолойн зvг хандаж єгvvлрvvн :
– Манай их отог гэдэг Цахиурчны огдоон дvvг тун сайхан аргалжээ. Шархын халуун болдгийн даваан дээр та нартай дайралдаж, амь гарсан хvн байна. Ота євс таньдаг сvрхий оточ хvн та нарын дунд яваа юм байна. Бодвол та байлгvй дээ ? гэж Шонхолойгоос асууваас би эмт євс бага зэргээр танина гэж хариулав.
– Холын аяны та нар манай отогт хэд хонож, гарынхаа чилээ хєлийнхєє хєшєє гаргагтуй. Урин дулааны цаг, унд хоол элбэгтэй vеэр тааралдсан тань таатай сайхан байна. Зvсээ танилцаж сайхан vгээ ярилцъя. Аялгуу ондоо боловч хэлээ мэдэлцэх улс байна та. Хvvхээд, Погдоон ахыгаа хятай сайхнаар тvшин дамжилж, отог дээрээ аваачигтун. Энэ холын аяны хvний завийг нь аятайхан нууцгай газар алдуулахгvй бєхєєр торгож тогтоогоод, буулгах юмыг нь буулгалцан отог дээрээ хvргэж єгєгтvй, хvvхээд. Марал, Мэгж та хоёр энэ ваараа хашраараа сахин vлдэж аргалаарай. Би отог дээрээ очиж, Погдоонд тэнхэл євсний ундаа хийж аргалсуу гээд, Шонхолой, Погдоон сэлтийн хамт отгийн зvг алхав.
Отгийн буудалд хvрэх vес наран бараг жаргаж, мєрний зvvн талын сvрлэг сайхан уулсын оройд улбар туяа нь тусавч, мєрний баруун талын єндєр уулын ширэнгэ модны захад хэдийн бvрэнхий болж, vдшийн бvрийн сэрvvн амьсгал татав. Эмэгтэйчvvд галаа тvлцгээж, эргийн дагуу тавьсан ходоод гэдэг єєшнєєс хэдэн том хилим, загас дамжилан авчирцгааж, ногоо давс найруулан , тун аятайхан хоол хийж байнаа нь дєрвєн аянчны шvлс гоожмоор таатайхан vнэр ханхлав. Отгийн эмэгтэйчvvд, холынхоо зочинд хоног засаж, хоёр хэсэг газар шєнийн чийг шvvдрээс хамгаалах налуу тал саравч хийж шилмvvст мєчир, долон холтсоор хучаад , дор нь шилмvvст мєчир дээр тургийн арьс дэвсэж єгсєн билээ. Погдоонд бас хэвтэн амрах газар засаад, аятайхан тvшиж хэвтvvлээд, отгийн эгчмэд, босоо вааранд амны цангаа гаргаж, тэнхээ оруулах євс цэцэг найруулж ундаа хандлаад, шавар аяганд аягалуулж, гийчиндээ бариулаад, Погдоогд бас тусгай нэг ханд хийж уулгасан билээ. Дєрвєн аянчин, тэр урьд амсаж vзээгvй хvрэн єнгєтэй, сонин сэвvvн ундаанаас нэжээд, хошоод аяга уунгууд, бие сайхан талбиун хєнгєн болж барьснаа балба, хvрснээ хvv татмаар бяртай болсон, хєл – vсрэн дэгдвэл ургаа модноос дээхнvvр, нvvгээ vvлнээс доохнуур, дэгдэн дvvлмээр санагдсанд ямар сонин ундаа вэ ? гэж их л гайхаж, Погдооныг харваас ангаа гаогаж, амь залгуулдаг ундаанаас нэг аяга уугаад цуцаж алжаасан нь нэг мєсєн vгvй болж єєдєє єндийн суугаад, нvд нь галтай болж, царайд нь єнгє ороод шарханд нь цэцэг vндэс хандалсан эм тvрхэж єгсєнд , євдєх хавдах нь нэг мєсєн дарагдав.
– Эгчмэдийнхээ эмийн ачаар дотор минь онгойж, зангирсан гол минь тавигдлаа. Ачтай болдоо эгчмэд эмгэн минь. гэж Погдоон, тэр шаварчин отгийн эгчмэд эмгэнийг нэрий нь vл нэрлэн хvндэтгэж тал єгєєд – омог нэгтэй бага отгийнхоо та нартай энэ дєрвєн айлчны аёаар уулзлаа даа. Цахиуртын аманд зэмсгийн цахиур авах гэж Онгоодой бид хоёр дагалдан суралцах хоёр залуутай, бас цахиур таньдаг хоёр сайн дархантай хvрч очоод амын эзнээс цахиурын сайныг гуйж, цацан єргєдєг юмаа єргєєд чулуу тvvж байтал, олон Дvлхижег гэнэт биднийг дайран халдаж, хоёр сайн залууг маань тэнд нэг нэг Дvлхижег дэрлэн уналаа. Хоёр цахиурчин маань ч тэнд хоцорлоо гэж vхэгсдийн нэрийг нэрлэхээс цээрлэн, бас vхсэний нь “ хоцорлоо “ гэж нас эцэлснийг заан хэлжээ.
– Юутай ёсон бус вэ ? Цахиуртын аманд Дархас Дvлхижег хоёр ястан, хэзээнээс нааш цахиур авч, хэн хэндээ саад хориг хийдэггvй тангарагтай шvv дээ. Юутай ёсон бус вэ гэж Бага отгийнхон, Погдооныг тойрон сууж, сонсож сууснаа, Дvлхижегийн гэнэт дайран халдсаны нь сонсоод тэсгэлгvй хорсон жигшив. Погдоон “ хоцорсон “ нєхдєє Дvлхижегтэй тулалдсаны нь нvvр гарын хєдєлгєєнєєр дvрслэн, сэтгэл маш хєдєлсєн байдалтайгаар ярьж, Бага отгийн олон vгий нь сонсон “ хvvш, чаа бас “ гэж дуу алдацгаан, єєрсдєє тэр гэнэт, дайрсан Дvлхижегтэй дайралдсан юм шиг харцгаав. Погдоон гэнэт аврага их могой дайран орж, Дvлхижегийг гэлмэгдvvлсэнд , машид эмээж, сандан мэндэн тархан тутаасанд , чихнээсээ цус гоожуулан гvйсээр усны захад мэдээ алдан унаад , юу ч болсныг мэдсэнгvй, хичнээ ч болтол чингэж vхэх сэхэхийн хооронд тарчилснаа мэдсэнгvй. нэг ухаан ороход, хэдэн танихгvй хvн тэнхрvvлж байсан нь манай энэ зочин байлаа гэж ярьж байтал модон дотрооос арваад том нохой гvйн гарч ирсэн нь босоо зарим нь дєрвєн нvдтэй шар халтар сvрхий єргєн хэнхдэгтэй , гялалзсан цагаан соёотой бєгєєд, сургуууль сайтай бололтой. Гарч ирээд хамаагvй давхихгvй, хvний хєлд орооцолдохгvй, маш журамтайгаар явж, отгийн эмс охид , євгєд єтгєс, балчир хvvхдийг хvртэл сvvлээ vарван vнэрлэсээр, дєрвєн аянчны дэргэд нь хvрч очоод хар хоншоороо хєдєлгєн шиншээд хvний хєлєєс зайс газар нэг хоёроороо хэвтэв.
– Манайхан гєрєєнєєс айсуй гэж, отгийнхон, тэр нохойн давхиж ирсэн зvг байн байн харваас модон дунд хvний дvнгэр дvнгэр хэлэлцэх чимээ сонсдож, арваад чийрэг эр, хоёр хvнийг хvзvvнээс нь сураар холбоод нэг нэг бор гєрєєс бєгтрvvлэн гарч ирэв. Ирэгсдийн нэг нь Погдооныг харангууд дэргэд нь гvйн очиж, сєгдєєд, гары нь илэн,
– Ахынхаа улаан царайг дахин олж vзэх юутай сайхан, юутай сайхан гэхэд нь Погдоон ч бас баярлан ,
– Дvv минь амь мэнд гарч, дvv минь амь мэнд гарч , гэж толгойгий нь илэв. Чингээд тэр залуу босоод, отгийн эгчмэдийн зvг хандаж, маш хvндэтгэсэн байдлаар
– Эгчмэдийн эсэн мэндийг асууя, гээд олны зvг отог олны мэндийг асууя гэхэд эсэн эсэн гэж хариулцгааж, отгийн эгчмэд :
– Онгоодой чи хаанаас манайхантай нийлэв ? гэхэд, тэр залуу єчрvvн :
– Гурван Дvлхижегт баригдаад, туугдаж явсаар Тавьцийн єндрийн тэнд нийллээ. Нохойтой тєлєєдєє, намайг салгаж, энэ хоёрыг барьж авсан шvv гэж тэр хоёр олзын Дvлхижег заалаа.
– Отгийн єтгєс, тэр Дvлхижегийг ємнєє зогсоон, отгоосоо анх хэн тэргvvлж хэн хэнтэй гарсныг асуув. Насан арай ахмад Дvлхижег нь бага отгийнхны єтгєс залуус олны царайг хялав хялав харан єчиж, Крагєс бєєтэй явсан гэхэд нь нэг євгєн Крагєс гээд урдаа нэг чулуу тавилаа. Тэгээд, бас хэнтэй явсан бэ ? гэж асуун , явсан хvний тоогоор нэг чулуу єрж, Дvлхижегийг одоо гvйцлээ гэхэд нь єрсєн чулуугаа заан хэн хэн явсан бэ ? гэж дахин лавлан бvртгэвээс анх хэлсэн дэс дараагаа огт алдалгvй , чулууг хуруугаараа заан , тэр тэр гэж тvрvvн хэлсэнтэйгээ ширхгийн зєрєєгvйгээр тоочихдоо энэ аврага могойд амь алдсан энэ vхсэн, энэ vхсэн, энэ би, энэ миний нєхєр гэж дэргэдэх нєхрєє толгой дохин зааж гvйцэв. Отгийн єтгєс, vхсэн Дvлхижегийн тоогоор нэжээд чулуу хассаар эцэс сvvлд хоёрхон чулуу vлдсэнд , нэр тоо дvйлээ. Анх гарсан хvнээс энэ хоёр л vлдээд байгаа юм байна. Хэл хvргэж завдаагvй болох тул эднээ яасныг Дзлхижегvvд мэдээгvй байгаа юм байна. Манай Дархасын дєрвєн хvн эдэнд амь алдсан гэж vхсэн Дvлхижегийн тоогоор овоолсон чулуунаас дєрвийг хасаад, цаана нь vлдсэн чулуу харж, – хохирсон хvнээр Дvлхижег илvv боловч ёсон бусаар халдсан тул, бид – дєрвєн хvнийхээ амь нэхэх ёстой биздээ ? гэж олны зvг хандан асуув.
– Дvлхижезгийн дураар хvнээ хядуулж яаж болохов ?
– Амь нэхнээ. Хэл авалцаагvй дээр нь хэмх дайръяа.Галы нь сєнєєж голы нь самнавал таарах муухай улс байна шvv . Єнгєрvvлээд л байвал , номхон бор гєрєєс ноцож сурсан шилvvс шиг , шилэн хvзvvн дээр маань гарах нь шvv . гэж отгийн анчид шуугилдав. Чулуугаар тоо бодож байсан євгєн, гараа єргєж олны шуугиан намдаагаад, хоёр Дvлхижегээс
– Та нар отгоосоо гарахдаа манайхны Цахиурчин отгийнхныг дайрна гэж зорин гарсан уу ? гэж асуув.
– Yгvй , Манай Карагєс бєє, ємсгєлєє шинэтгэнэ гэж биднийг дагуулан гєрєєнд гарсан билээ. Тэгээд нэгэн єдєр манай замыг буруу талаас хєндлєн огтлон гарсан хэдэн хvний мєр дайралдсанд , vдшийн бор хоногоор бєєлєєд,
Харь омгийн хар санаатан
Харгуйгий маань хєндєлсєж
Бузар юм буглан дагалдаж
Буруу талаас дайран орлоо
Хvйтэн мєртєнгvvдийг хєєж
Хvйсий нь тэмтрэн дарагтуй
Усан мєртєнгvvдийг мєшгєж
Уушиг зvрхий нь зvлдлэгтvй
Уулынхаа євгєдийг тахигтуй
Ул мєр зохистой болготуй
гэж заавар зааж, сургаал сургаад, биднийг дагуулан , тэр хэдэн хvний мєрєєр явж, Цахиуртын аманд хvрээд цочмог дайран ортол гэнэт аврага могой гарч ирээд Карагєс танайхны нэгэнд гараа цавчуулаад, амны эзэн аварга могойд нугасаа тас ширвvvлж Сарыгєс дvv нь бидэнтэй хамт зугтаахдаа , энэ залууг самбаачлан бариад, олзны хvнтэй отгоо чиглэж явтлаа, танай анчидтай тааралдаж Сарыгєс амь алдаад, бид нохойд ээрvvлэн олзлуулсан билээ гээд дуугvй боллоо.
– За мэдлээ. Бvх Дvлхижег ястан ч биш, ганц Карагєсєєс болсон хэрэг байжээ. Карагєс, Сарыгєс хоёр ч муу санаа нь мухар толгойд нь хvрч, хар санаа нь хар толгойд нь туссан юм байна даа. За одоо оройн хоол ч боллоо. Бид хоолны сvvлээр зєвшилдєн тогтсу. Энэ хоёр Дvлхижег, санаа муут Карагєсийн гайгаар зовж яваа багацуул байна. Одоо хоол унд єгєгтvй, хvvхээд. Хvний vр хойно хvлгэнд ороод , єлсєж цангаж зvдэрч ядарч яваа байлгvй яахав. Уяа хvлээсий нь суллагтуй, хvvхээд. Та хоёр зугтана барина гэж болохгvй шvv. Сарыгєсийг гvйцсэн нохой, та хоёрыг гvйцэхгvй гэж байлгvй шvv. гэхэд нь хоёр Дvлхижег, тэр євгєний энэрэнгvй vг сонсоод , баярлан биширч, ахмад нэг нь мєхvйн ёсолж,
– Буурал аавын суу гэсэн газар сууж, бос гэсэн газар боссу гэлээ. Эмэгтэйчvvд тэр орой маш хичээж хийсэн хоолынхлл аль амттай, нэртэй сайн махнаас холын гийчинд бариад, євгєд єтгєстєє аягалан таваглаж, анчин идэрцvvлд тэвшинд хийгээд, хvvхэд багацуул бvгдэнд хувий нь тvгээж, бvгдээрээ гал тvvдгийн гэрэлд хоолоо идэцгээж, мєлжсєн ясаа нохойд хаяцгаан, чулуугаар чємєг хуга таших нь ташиж, бор гєрєєсний шvvрхий шарсан мах, хилим загасны мах шєл ханатлаа идэж уугаад, хєгшид хvvхэдтэй эмс унтдаг газраа очиж хэвтэцгээн залуу охид тэвш, аяга саваа хурааж хоёр Дvлхижегийг сахин хонох галын дэргэд хуурай тvлээ овоолж єглєє. Погдооны амь аварсан хvн гэж, Шаварчин отгийн єтгєс , Шонхолойг тун хvндэтгэн бас олон уул давж олон ус гаталсан, хал vзэж, хашир таньсан гийчин гэж машид элэгсэг байж Дvлхижегийн хэдэн хvн , хоёр ястны эвдрэн байлдахад зайлшгvй хvргэх хэрэг єдvvлснийг Шонхолойтой нийлэн зєвлєе гэж дэргэд нь хvрч ирэхэд, хvvгээ хоёр Хумкаа дээр явуулаад , євгєдийн vг санал сонсон, гvнээ бодлого боллоо. Их отгийнхондоо маргааш єглєє хvн явуулж, хэрэг учир танилцуулахаар болсон бага отгийн єтгєс, Дархас ястны отгийн єтгєсийн зєвлєлдєхєд єшєє нэхэх санал барих уу, эвлэрэх санал барих уу? Єшєє нэхэхэд хvрвэл , бас л Дархасын нэгэн хэсэг идэрцvvлийн амь vрэгдэхэд хvрнэ. Єнгєрvvлэх аргагvй хэрэг гарсан тул , эвлэрэхдээ яаж эвлэрэхэв? Гэдгийг зовнин бодож мэргэн санал, эвтэй арга юу байна гэж чонос Шонхолойгоос асуусу гэж бодсоноо хэлэхэд , Шонхолойн сэтгэлд тvмэн юм бодогдож, хоёр ястан эвдрэлдэхэд , идэр анчин vрэгдэж, догшин араатнаас отгийн єтгєс, эмс хvvхдийг хамгаалах зоригтон эрс дутагдаж яс сєнєж, отог мєхєх аюул тохиолддог зовлонг санахад vнэхээр бэрх. Тvvдэг галын гэрэлд єєдєєс нь харж суугаа єтгєсийн зовнисон царай харахадр, нvд халтирмаар санагдаж, баахан бодлого болж байснаа :
– Танай Дархас ястанд єєр яс омгийн хvнийг єєрийн омогт багтаадаг ёс бий юу ? гэж асуухад нь отгийн ахмад євгєн, тэр vг сонсмогц , царайд нь баярын тэмдэг тодорч,
Та нєхєдтэйгээ манай элкен болох гэж байна уу? гээд
Yгvй гэхэд нь євгєний царай тун урамгvй болсноо, тэгвэл таны тэр асуудаг ямар учир вэ ? гэлээ.
– Бух євгєнтэй урд газар хvний нутагт бариа тавианд орж явахдаа би нэг сайн хvнтэй танилцаж анд бололцоод тэр сайн анд минь надад итгэмжилж амьтанд туслах чухал хэрэг тохиолдвол хэрэглээрэй. Хар амиа бодон хэрэглэж болохгvй гэж сурган заасан нэг арга бий. Тvvнийг хэрэглэж , хоёр ястан эвдрэлдэхийг эвлэрvvлэхэд хэрэглэж vзвэл чадах болов уу? vгvй болов уу? гэж бодож байна даа. Гэхэд нь отгийн єтгєс маш баярлалдав.
– Хоёр Дvлхижегээр тэдний омог олны сэтгэлийг танай талд болгож, Цахиурчин отгийн амь хохирсон хvний орыг гаргуулж єгсv. Танайханд єєр омгийн хvнийг єєрийн болгож авдаг ёс бий юv? Гэж асуусан учир минь тэр. Бас танай Цахиурчин отгийнхонд зvлгэмэл цахиур зэмсэг хийх арга зааж єгсv. Гараар хvрэхгvй, чулуудаад дийлэхгvй, газар жадлах арга зааж, ан гєрєє хийхэд тэнь тус болж єгсv. Ингэвэл ямар байна ? гэхэд Бага отгийн євгєд, хvvхэд мэт баярлалдаж, тал єгєєд, хоёр ястныг эвлэлдvvлэн гvйцэтлээ манай отогт саатаж хайрлагтуй гэж гуйлаа. Отгийн єтгєст санаа сэтгэлий нь тайтгаруулах vг хэлж, олзны хоёр Дvлхижегийн гал дээр очин, сахиулд нь дохио єгч зайлуулаад , тvvдгийн гал нvvртээ тусах газар сонгон сууж хоёр Дvлхижегийг ширтэн ширтэн харахад нь тэр хоёр залуу анчин, тvvдэг галын жирэлзэн хєдлєх дєлєнд бараг сvvдэр сvvмэлзэн тун сонин харагдах Шонхолойн айван тайван хvрэн бор царай галтай хар нvдний тогтуун амарлингуй мєртєє хvний сэтгэлийг єєрийн эрхгvй татан дагуулах харцыг анх гайхан харж байснаа, тєдхєн биеэ сул тавьж царай нь тайван болж ирлээ.
– Одоо хэвт, унт унт гэж эцэг хvн, энхэр vр хvvхдээ хэлж байгаа юм шиг нам талбиун дуугаар єгvvлэхэд нь хоёр Дvлхижег дуулгавартайгаар хажуулан хэвтээд, тєдхєн унтаад єглєє. Шонхолой байрнаасаа хєдлєлгvйгээр тэднийг ширтэн харж, баахан юм хэлэх шиг болоод, хоёр сахиулыг дохин ирvvлж, нам дуугаар тэдэнд хэдэн vг хэлээд, унтах газраа чиглэн одов. Их модны захад буусан Дархас ястны Шаварчин отгийн буудалд, гагцхvv олзын хоёр Дvлхижегийг манан хонох сахиулын гал хэвээрээ асаж, бусад тvvдгийн гал цогшин унтарч, хєл чимээгvй боллоо. Шєнийн харанхуй огторгуйд тvг тvмэн одон жирэв,жарав хийж ойн vахын модны орой , зєєлєн салхинаа найгасхийн, юухан нэгэн юм шивнэх мэт шуугисхийнэм бєгєєд отог олноороо нэгэн дор цугларсан хоёр хєлтний бие болон хувцас хунарын тос, хєлс, утаа элдэв тэргvvтэн шингэсэн хачин vнэр, гал тvvдэг, vнс утааны vнэр тойрон хэвтэж байгаа нохойны vнэр, янз бvрийн идээ ундааны амт нєнжиг шингэсэн ваар сав, аяга тэвшийн vнэр нийлэн зvг зvг ханхалж, ойн дєрвєн хєлт амьтныг сvрдvvлэн, холоос айлган зайлуулж, сахиулын галын гэрэл улайн харагдах нь араатныг бас давхар цочоон зайлуулах ажээ.
Хоёр Дvлхижег залуу, Дархас ястны Шаварчин отгийн олны хамт хойт єглєє нь чонос Шонхолой, Залуудай хоёрын харвалыг гайхан vзэж, чулуудаад хvрэхгvй газар дэлэм хиртэй бяцхан жадаар онох гэсэн юмаа санааны зоргоор онодог айхтар чадалтай зэмсгийн эзэн улс юм байна гэж гайхсан билээ. ХОёр Хумка ч бас харвах чадлаа vзvvлж, єєр омгийн хvн ч гэсэн, тэр сонин гайхамшигт зэвсгийн эзэн болж чадах гэгчийг vзvvлуж билээ. Чингээд хоёр ястан эвлэн найрамдах аваас, тэр гайхамшигт зэвсгийг зааж єгч хэрэглvvлнэ. Хэрэв хэрэг єдvvлсэн Дvлхиуег эс найрамдаваас, давшгvй чадалтай тэр хурдан зэвсгийг Дархаст бариулж єшєє нэхэн удирдана. Тэр цагт Цахиуртын эзний нэхvн зарц болсон Карыгєс ч ёс алдсан Дvлхижегийг далдуур сєнєєн тусална гэж шонхолойн хэлсэнд хоёр Дvлхижег хирдхийн цочиж, урд шєнє нь зvvдэндээ Цахиуртын амны эзэн аварга могойд голоо тас ширвvvлсэн Карыгєс бєє гашуудан гэмшиж, Дvлхижегээ Дархастай эс эвлэрвэл бvгдээрээ баларна гэж захин vзэгдсэний нь гайхан санаад, болзон тогтсон газар Дvлхижегийн єтгєс хvрч ирэн зєвлєх бий гэж омог ясандаа буцсан билээ. Цахиурчин отгийн єтгєс, хэдэн идэр анчнаар хамгаалуулан сувилуулж, Бага отог дээрээ Шонхолойг сонирхон, Дvлхижегийг хэрхэхийг хууви нийлэн зєвшилдєх гэж бага отгийн элч хvрмэгц дагалдан иржээ. Санал нийлэн хэлэлцэж тогтоод байтал , Дvлхижегийн хэдэн єтгєс єнєє хоёр залуугийн хамт хvрэлцэн ирсэн нь урд ємнє vзээгvй сонин гайхамшигт зэмсэгтэй хvнийг vзэн танилцаж, зэмсгий нь ольж vзэх санаатай байж, бас Дархастай эс эвлэрвэл яс омгоороо баларна гэж хоёр залуугийн зvvдэнд шєнє бvр Карагєс зvхдэг болсонд нь хирдхийн эмээж, эвсэн найрамдах санаатай, олон vеийн тэртээ Дvлхижегийн нэгэн сайн анчин, Дархасын нэг сайн ангуучинтай дайралдаад , анд болж зэмсэг солилцсон, жадын цахиур гилбэрийг євгєдийн шvтээн гэж хадгалж байснаа хvдрийн арьсан хавтагатай нь залан авчирсан байжээ. Дархасын Бага отогт vе улиран бас эртний Дархас ангуучны Дvлхижег анчнаас хариу бэлэг болгон авсан хирсийн эвэр гилбэр хадгалаастай байдаг нь эртний тэр “ ангуучин аав “ гэж нэрлэдэг дээдэс нь Бага отгийн хvн байсан тул зэмсгий нь єлзийтэй эд гэж тахидаг байжээ. Намрын их гєрєєгєєр хоёр отгоороо нийлэн цуглаж “ангуучин аавыг тахина “ гэж найрладаг , vvнд , Дvлхижег ч мєн “ анчин аавыгаа “ мєн ойролцуухан vес тахиж, гилбэрт нь намрын их ангийн дээж єргєн мялаадаг заншилтай байжээ. Эртний домогт Дархасын “ ангуучин аавын “ бэлэглэж, Дvлхижегийн “ Анчин аавд “ єгсєн гэж хэлцдэг тэр яс омгийнхоо шvтээн гилбэрийг Дvлхижег євгєд залж ирээд, эв хэлэлцэхэд тус болох болов уу ? гэж горилжээ. Бага отгийнхон, тэр эртний их “ ангууч аавын “ урлан бvтээсэн нандин зэв залж ирснийг сонсоод , отог олноороо идээнийхээ дээж єргєж, агь ганга уугиулсанд Дvлхижег євгєд баярлалдан, манай их “ Анчин аавын “ эрт дээр цагт “ Ангуучин аавд “ бэлэглэн єгсєн эвэр гилбэр Дархас омогт бий гэдэг нь vнэн vv ? гэж лавлан асууваас бага отгийн єтгєс, бий гэж хариулаад, хилим загасны арьсан хуучин гэгчийн хавтагтай тэр шvтээнээ хавтагтай хэвээр нь авцарч Дvлхижегийн шvтээний дэргэд эзэн зочны суудлаар залан, Дvлхижег єтгєс тvvнд отог нутгаасаа авч ирсэн идээ, єєхнєєсєє єргєж хавтагт нь мялаалаа. Хоёр ястанд нь эрхэм болсон эртний эв найрмын тэмдэг шvтээн, єчнєєн тєчнєєн vе болж сая сая нэгэн дор эзэн зочны сууринд зэрэгцэн тавиулсан нь Дархас, Дvлхижегийн эвлэн найрсаг болох хэлэлцэлд их тус дєхєм болж єглєє. Бас Шонхолойн нум сум гайхан vзэж, Дзлхижег єтгєс, хоёр залуугийнхаа vгийг мадаггvй vнэн юм байна гэж биширсэн нь Дархас ястан ийм бvрхий зэмсэгтэй Чонос гэдэг сvрхий омогтой найртай харилцаатай болсон тул, эвлэрэхийг хичээвэл зvйтэй болох нь гэж бодоцгоож , vг найрсаг зан маш эелдэг боллоо. Чингээд, Дархас Дvлхижег хоёр ясны єтгєс, найрамдуу сайхнаар зєвшилдєж, Цахиуртын аманд амь алдсан Дархас, Дvлхижегийн ясыг тэр нь Дархас, энэ нь Дvлхижег гэж ялгахын тэмдэггvй болсон тул, гурван намар єнгєрєх vес, мєлжvvр салсан ясы нь хам нэгэн дор єндєрлєн тавьж нийлэн ёслохоор хэлэлцэн тогтлоо. Дvлхижег єтгєс, Дархас Их отгийн дєрвєн хvний маь хохирч, эмс vрс єнчирсєнд vе нас ойролцуу дєрвєн сайн анчнаа ёслон єгч, хоёр ястны дєрвєн єрх харилцан тєрєл элгэн болохоор хэлэлцэн тохирч, эвдрэн муудалцахын муу шалтгаан тасарлаа. Цахиурчин отгийнхон Дvлхижегт анчин бvхнээ цахиур зэмсэг єгч, эвлэрэн найрамдсаны бэлэг болгон єгєхєєр болж, хариу Дvлхижегvvд Цахиурчин отгийнхонд єєдєє амсартай єлзийтэй юм гэж анчин бvхэнд ємд, сєєхий бойви бэлэглэнэ гэж хэлэлцлээ. Шаварчин отгийнхон, Дvлхижегт єєдєє амсарт ваар сав єрхийн тоогоор єгч, Дvлхижегvvд , ой хєвчєєр хэрэн явахад таатай хомбогон сав єгєхєєр болж, хоёр отгийн єтгєс, тэмдэг модонд хэдэн хvнд цахиур зэмсэг, ваар сав єгєхийг, мєн хэдэн хvнд ємд, сєєхий бойви, хомбогон уут сав єгєхийг тус тус хэрчлээ гарган тэмдэглэж аваад олон vеийн тэртээ “ Анчин аав “, “ Ангуучин аавын “ уулзаж бэлэг солилцсон бор толгойн тэнд хоёр ястан нийлэн цуглаж, хроёр их аавын шvтээн зэмсэгт идээнийхээ дээжийг єргєн мялааж, найрлан хуримлахаар хэлэлцэн тогтож хоёр отгийн эвдрэн єшиж, дайралдсан газраа тулалдах аюулаас хагацан эвлэрсэндээ баярлалдан , бас урьд ємнє vзээгvй сонин сайхан зэмсэг Чоносын их анчнаас заалган хийж, ойр хавийн ястанд байдаггvй сайхан нум сум гэгчтэй болцгооно гэж бодохдоо улам ч их баярлаад болзсон єдрєє хоёр яс омгоороо нийлэн цуглах газар хождолгvй цуглах гэж Дvлхижегийн єтгєс яаран буцлаа. Цахиурчин отгийн єтгєс ч мєн бэлтгэн зэхэх юмаа янзлан амжих гэж шамдан хєдлєхдєє, євгєдийн Болзоотын бор толгойд баяртай учирсу гэж Шонхолой нартай маш элэгсэг дотноор салах ёс хийгээд явцгаалаа. Чингээд тогтсон єдєр болзсон газраа цуглах гэж шаварчин отгийнхон, эрэгтэй эмэгтэй хvн юмаа vvрцгээж Шонхолой Залуудай хоёр, хоёр хумкаатайгаа бас тэдэнтэй нийлэн, Болзоотын бор толгой чиглэжээ. Найрын бэлэг, идэх хvнс тєхєєрєх гэж отгийнхон ихэд чармайж, Шонхолой, бас анчид нь нэмэрлэх гэж анд явалцаад, нум сумтай тул анчин их олзтой, омогтой баяр хєєр болцгоон , найрын газар дааж ядам олзтой дєхєж, алсаас харваас , наран мандах зvгтээ єргєн мєрєнтэй, тєрний захын бургас шугуй нь єтнє зvгт хєхрєн харагдагч уулсын хормойтой нийлж халиуран харагдагч их талын зvvн захад , мєрєн их усны ойр уран хvний єєлєн хийсэн юм шиг хєєрхєн бор толгойн євєрт отгоороо буусан олон хvн харлан vзэгдэв. Ойртон очвол, Дvлхижегvvд хэдийн хvрэлцэн ирж буугаад , Их отгийн тvрvvч нь хойморлон бууж, Бага отгийн хэдэн гавшгай залуу анчин болзсон єдрийн vvрийн шєнєєр хvрч отгийнхоо буух байрыг шавга босгон тэмдэглэж, бэлтгэн зэхэх ажлаа жин тан болгосон тул, Их отгийн идэрчvvдийг дагуулан отгийнхоо хvний єєдєєс угтан очиж vvосэн юмнаас нь хєнгєлєн vvрэлцэж буух газар нь удирдан аваачив. Бага отгийн єтгєс хилмийн арьсан хавтагтай ангуучин аавынхаа зэмсгийг булган сvvл унжуулсан тас, шар шувууны єдєєр хийсэн шvхрийн ишинд зvvгээд, нэгэн чийрэг анчнаар залуулан, хоёр талд гь отгийн ахмад эгчмэд хоёр єндєр настан явалцаж, хойноос нь Шонхолой, отгийн сайцуултай тэдний хойноос Залуудай, Хумкаа нар Шаварчин отгийнхонд туслалцаж, юмнаас нь vvрэлцэн айстал Их отгийнхон Дvлхижегийн єтгєстэй шvхрийн ємнє хvрч ирээд євдєг нугалан , баруун гараа єргєн ёслоод, Шонхолойн хоёр талд очиж жагсан явсаар Болзоотын бор толгойн євєрт хvрч шvхрээ зоолоо. Дvлхижег ястны Анчин аавын зэмсэг шvтээн нь шvхэр чимээгvй зулзган хар модноос єлгєєстэй байгаа нь сvр vзэмжээр Дархасын булган сvvл цацагтай тас, шар шувууны єдєн шvхэртэй ангуучин аавын зэмсгээс арай дутуу vзэгдэх тул, дархас ястан баярлалдаж, шvхэр шvтээний эзэн суудалд нь заалаад, Дvлхижег єтгєсийг анчин аавынхаа цахиур гилбэрийг шvхэр дор хамт залан хоёр ястны их найрамдуугийн хуримд хамтатгаягэхэд Дvлхижег єтгєс баярлалдан хvдрийн арьсан хавтагатай цахиур чулуун гилбэрээрээ, зулзган хар модноос салгаж шvхэр дор бага отгийн Ангуучин аавын гилбэрийн дэргэд залжээ. Чингээд Дархас Дvлхижег хоёр ястан отог омогтны бэлтгэж ирсэн ирсэн идээ ундааны дээжээс шvхрийн ємнє хавтгай чулуугаар хийсэн ширээн дээр єргєж, бага отгийн эгчмэд, єчиг найруулахдаа бэлэн vгтэй тул архас ястны ємнєєс тvрvvлэн босож, Ангуучин аав, анчин аавын ємнє єчиг дуудах болоод алаглан оёж, хар цагаан ангийн vсээр чимэглэсэн хувцсаа засаж булган малгайгаа буурал толгой дээрээ янзтайхнаар ємсєєд, хэдийн тэнхээ оруулах ундаанаасаа уусан тул, цагриглан хєхєрсєн нvд нь залуугийн адил гялалзан , ваар аягаар дvvрэн хийсэн мэлтгэнэн хvрэн єнгєт ундаагаа хоёр гараараа бариад уянгатай сахйан хоолойгоор эгшиглэн дуудаж :
Сэ – э – эг, сэ – э –эг, сэ –э –эг
Сэнгэнэм сайхан салхитай
Сэтгэл сэргэм цагаан талын
Yзэсгэлэнгийн манлай бологсон
Yетэй чулуугаар эрээлэн бvтэгсэн
Єнгєт цэцгээр мяраалан чимэглэсэн
Єтгєс дээдсийн маань уулзалдагсан
Буянтай сайхан энэ толгойн євєрт
Булган цацагт шvхрийн дор
Дархасын ангуучин аавын
Дvлхижегийн Анчин аавын
Єлзийтэй цахиур чулуун гилбэр
Єгєєжтэй хирисийн эвэр гилбэр
Yе олныг дамжин хадгалагдсан
Yй олныг ивгээн тэтгэсэн
Харьшгvй иртэй хатан зэвсэг
Мохошгvй иртэй мєнх зэвсэг
Эн чацуу зэргэцvvлэн залжуу
Энд хуран чигуулугсан бидэн
Хун галуу мэт дуугаа нийлvvлжvv
Хулан тахь мэт зvсээ нийлvvлжvv
Чамбайн анчны гєрєєлєн ологсон
Нямбай эмсийн найруулан хийсэн
Тансаг идээн ундааныхаа дээжээс
Таваг тэвш дvvргэн талбижуу
Амттын амсаагvй амтат ундааг
Аяганы амсар бялхам дvvргэжvv
Ач vр олондоо хишиг гуйжуу
Арван хуруугаараа єргєн барьж уу
Ангуучин Дархас аавдаан єргєнєм
Анчин Дvлхижег аавдаан баринам
Халиурагсан сайхан євс ганхагсан
Хадан сайхан толгойн энгэртvv
Эрт дээр илэр балар нэгэн цагтуу
Эрсийн цог жавхлан бадруулжуу
Анд хэрэглэдэг зэвсгээ солилцжуу
Анд нєхєр бололцон тангараглажуу
Дотнон vгээ итгэн хэлэлцжvv
Дотоод хормойгоо барилцжуу
Эн чацуухан зэрэгцэн суусан
Энэ сайхан буянтай газарт тань
Ангуучин аавын ач vр бид бvхэн
Анчин аавын ач vртэй цуглажуу
Дуугарвал дуу нэгтэй болсуу
Дугтарвал хvч нэгтэй болсуу
Булган цацагтай шvхрийн дор
Буянтай хоёр аавын гилбэр нь
Эн чацуу зэрэгцсэнтэй адил
Энд цугласан хоёр омгийн бид
Буурал хоёр аавын vр сад нь
Бутаршгvй бат эв нэгтэй
Салшгvй бат элэг нэгтэй
Анд хоёр ястан болсуу гэж
Ам тангарагаан єргєж байнам
Анд хоёр буурал аав маань
Ач vр бологсон биднээн
Єршєєлєєрєєн єргєн тэтгэгтvй
Хайраараа харан дэмжигтvй
Хар санаагаар хардан хагаруулсан
Муухай санаагаар муулуулан эвдрvvлсэн
Урьдын хамаг гомдол
Урагшгvй муулар мартагдаж
Yеийн vед эв нэгтэй
Жилийн жилд хvч нэгтэй
Анд ястан болохын хутаг гуйж
Аав болслн та нартаан
Хоёр омгийн хотол олон
Хоолой нэгтэй тангараглам
Єргєсєн тангарагий маань
Євгєн буурал аав нар тогтоо
Єргєсєн ундаагий маань
Єчсэн ёсоор тогтоон хайраал
Сэ –э – эг , сэ – э – эг , сэ –э – эг
гэж хангинам сайн хоолойгоор хадан толгойд цуурайттал дуудаад ваар аяга дvvрэн ундаагаа дээш нь тэнгэрт, доош нь газарт, хойш нь булган сvvл цацагтай шvхэр дор залаастай Ангуучин Дархас буурал Ав, Анчин Дvлхижег Буурал авын гилбэрийн зvг єргєєд, Дархас отгийнхны зогссон газар эргэж одов. Дvлхижег талаас Анчин авын удамтай гэдэг нэгэн єтгєс гарч ирээд, бас нэг ваар савтай ундаа мэлтэлзvvлэн барьж, хоолойгоо баахан чичирхийлэн :
Саалуу, саалуу, са- а-а-лу-у-у
Сарьсан нимгэн чих минь хатуу
Саарь нимгэн гуя минь салга
Цагираг хар нvд минь бvрэг
Царгиа нарийн хоолой минь чичрээ
Єтєлсєн толгой минь буурал
Євгєрсєн царай минь атриа
Ангалзах ам минь шvдгvй
Аталзах хэл минь цулцаги
Хэлэх vг минь бvгэдхэн
Хэрсvvлэх ухаан минь зєнєгхєн
Айлтгах vг минь тоотой
Амлах юм минь ганцхаан
Дvлхижег ясныхаа ємнєєс
Дvлж байгаад хашгирах минь
Анчин Дvлхижег ав дуулаач ээ
Ангуучин Дархас ав сонсооч ээ
Алд бие минь атигархан боловч
Анчин буурал авын удам шvv би
Єцгєр бие минь буурайхан боловч
Єндєр буурал авын угтай шvv би
Анчин, Ангуучин анд хоёр авдаан
Аль ч талаас халууны хvн шvv би
Баригсан унды минь амсагтуй
Бархирсан vгий минь сонсогтуй
Хоёр ястан маань осол гайгаар
Хоорондоо єшєєтєн болохын даваанд
Хурц ухаант хашир євгєд маань
Хуувь нийлэн зєвшилдєєд
Дархас ястны дєрвєн эрийг
Дайран хороосон буруугаан
Дvлхижег ястан хvлээгээд
Дvнхийн сєгдєж, ичин зовж
Анд болсон хоёр буурарл аавдаан
Андуугаа хvлээн єчиж байнаа л
Эндvvрсэн Дvлхижегээ зэмлэн
Эндсэн Дархаын орыг босгож
Чийрэг дєрвєн эр сайнаан
Чин сэтгэлээр дархас хvv болгож
Хоёр ястнаан холбон барилдуулж
Хоёр авын хутаг гуйж байнаа л
Нэг биеийн хоёр хєл шингэ
Нэг биеийн хоёр гар шингэ
Хєдєлбєл хєл нэгтэй
Гарвал гар нэгтэй
Халдсан дайсныг хага дарж
Балмад дайсныг балба дарж
Харьтан дайсан халдвал
Хар санаатан vймvvлбэл
Цээл усыг ширгэтэл
Цэгээн чулуу хамхартал
Хамтын хvчээр дайран дарж
Хамаг олноороо санаа нэгтэй
Эв их найрамтай
Энх их жаргалтай
Хувь их заяатай
Хутаг их буянтай
Хєвvvд хvчтэн
Охид царайтан
Унтаршгvй гал их голомттой
Бууршгvй их буянтай болохын
Хишиг хутаг авч авч vрдээн гуйж
Хилмийн арьсан хавтагатай
Хирисийн эвэр гилбэрийн эзэн
Ангуучин буурал ав танаасаан
Хvдрийн арьсан хавтагтай
Хvрэн цахиур гилбэрийн эзэн
Анчин буурал ав танаасаан
Ах дvv болсон хоёр ястны ємнєєс
Аяга дvvрэн ундаагаан єргєн цацаж
Ам мэдэн бархирчуу
Амгар євгєн Дvлхижег
Айлтган гуйсны минь
Сонор их чихээрээн сонсоод
Сод их ухаанаараан толилоод
Хvслий маань хангаж
Хvн олны маань баясгаж
Єргємжєєрєєн єгєгтvй
Тэтэмжээрээ тэтгэгтvй
Дvлхижегийн тєлєє
Дvлин дvлин дуудаж
Дархасыг тєлєє
Дарвиан тавин даллаж
євгєн буурал аь нартаа
Єчин айлтгасны минь тогтоо
Саалуу, саалуу, саа – а- а –луу –у у
гээд савтай ундаагаа цацан єргєєд Дvлхижегийн сууудлын дээд талд очин суув. Чингээд зvvн баруун хоёр талаас дархас, дvлхижег хоёр эмгэн босож, шvхрийн идээний чулуун ширээний ємнє чулуу дєрвєлжлєн єрж зассан газар очоод, єєд єєдєєсєє сєхєрч, тэр дєрвєлжлєн єрсєн чулууны зvvн баруун талд суулаа. Хоёр талаас хоёр залуу бэрээд жигд нарийн хагалсан давирхайтай хуурай тvлээ атга атгаар барин тэр дєрвєлжин чулуун хvрээн дотор єрєєд хоёр эмгэдийн доод талд нь цомцойн суужээ. Дархас эмгэн цахиур хавирч Дvлхижег эмгэн галаа тод эрчлэхийг хоёр талынхан ширтэн харж, дархасын эмгэний уулнаас утаа урдаар уугихад цархас их бага отгийнхон ,
– Хааг , хааг, хааг гэж Хэрээ гарвальт ясныхаа уриаг гурвантаа сvртэйеэ хашгиралдан , єєрийнхєє галыг урдаар ассанд урагштай сайхны шинж тэмдэг гэж баярлалдав. Чингэтэл Дvлхижег эмгэний уулнаас ч утаа баагиж,vнэгэн гарвальт Дvлхижегvvд,
– Шуа, шуа, шуа гэж яс омгийнхоо уриаг єндєр дуугаар гурвантаа хашгираад єєх тос барьсан дєрвєн эмгэн, дєрвєн хvvгээ дагуулан дархас ястан цахиур цахин Дvлхижег ястан нь галын мєд эрчлэн хавирч эргvvлэн нэгэн газар нь хоёр талаасаа тахилын галбн зvг очиж, гал асаасан хоёр эмгэний доод талд очиж сууцгаалаа. Хоёр талаас асаасан гал дvрэлзэн бадарсаар нэгэн гал болон асахад , хоёр талын хvн цєм баруун гараа тохой нугалан залбирч, галын хоёр талын эмгэн босоод , єєхнєєс барин дархасын эмгэн хоолойгоо засан дуудруун :
Сээг, сэ – эг, сээ –э – эг
Ангуучин буурал авын цахигсан
Ангуучин буурал ээжийн vлээгсэн
гээд тvр завсарлахад нь Дvлхижег талын эмгэн босоод єєхнєєсбарин жингэнэм хоолойгоор татаж эгшиглэрvvн :
Саалуу, саалуу, саа – аа –луу –уу
Анчин буурал авын vрэгсэн
Анчин буурал ээжийн vлээгсэн
Гэхэд нь залгаж хангинатал дуудруун :
Цахиур хvрэн чулуун эцэгтэй
Цагаалжин хялгана євсєн эхтэй
гэхэд нь Дvлхижег эмгэн залган дуудруун :
Харгай модон эцэгтэй
Хуш модон эхтэй
гээд, хоёр эмгэн дуугаа нийлvvлэн эгшиглэж
Єєхєн тосон идээтэй
Єрвєлзєгсєн дєлєн vстэй
Єнгєт улаан нєлєєн царайтай
Очит гялалзсан мэлмийтэй
Од галын эзэн сvрт эх ээ
гээд, хоёулаа єєх тосноос галдаа єргєєд, цомцойн сууж, уртаар татан галынхаа магтаал хєгжєєн дуудруун :
Цолмон их цолоор чинь цоллож
Цомцойн сууж айлтган дууднам
Нэрлэм их нэрээр чинь нэрлэж
Нэвсийн сууж дууднам гээд галдаа дахин єєх тос єргєхєд, хоёр талын залуу бэрээд галдаа давирхайтай мод хийхэд дvржигнэн асаж, єєх тосноос дєл нь дєрєлзєж, давирхайхнаас мушгиралдсан хар утаа єєдєє суунаглан єрвєлзєхєд Дvлхижег эмгэн, тос єєх єргєн залбирсаар тамлан дуудруун :
Хоёр буурал авын асаасан гал
Хоёр буурал ээжийн vлээсэн гал
гээд єєх тос єргєхєд нь хоёр омгийн эрс, эмстvрэн дуудаж,
Ангуучин буурал аавын асаасан гал
Ангуучин буурал ээжийн vлээсэн гал
Анчин буурал аавын асаасан гал
Анчин буурал ээжийн vлээсэн гал
гээд зогстол, Дархас эмгэн vргэлжилж,
Ач л олон vрсийнхээ голомтонд
Асан бадарсаар єдгєєд хvрэгсэн
Єдгєєгєєс эхлээд Дархас, Дvлхижег
Євгєн буурал аавын од галын эзэн
Єлзийт эх чамайгаан нийлэн тахиж
Буурал аавынхаа анд барилдагсан
Буянтай энэ толгойн энгэрт нь
Он бvрийн дэлгэрсэн намар цаг
Олноороо нийлэн дундын бологсон
Од галынхаа эх юугаан тахису
гээд налд єєх тос єргєхєд, бээрээд тvлээ тос нэмэн Дvлхижег эмгэн :
Дvлхижег Дархас дундын эх бологсон
Дvрвэлзэгсэн Од галынхаа эхэд
Єєхєн тосон иеэн єргєн тахижуу
Євгєн буурал ав нарынхаан
Єлзий хишиг хураагсан гилбэрт нь
Дэлхийн шим идээний дээжээс
Дэьшvvлэн єргєж хутаг гуйнам
Анчин буурал авын ач vрээс
Анчин буурал ээжийн vр хvvхдээс
Ангуучин буурал авын омогт нь
Ангуужин буурал эжийн vрэст нь
Шилдэг дєрвєн анчнаа сонгож
Шилжvvлэн єргvvлж єгч байнаа
Анд бологсон хоёр ав маань
Ашдын хишиг бидэндээ хайрлаа
Ясан тєрєл барилдагсан бидэндээ
Ялгуулсан Од далай эзэн эх маань
Ээл єршєєлєє хайрлан соёрхож
Эгнэгт биднээ тэтгэн хар аа
гээд галдаа єєх тос єргєн дохиход дор нь сууж байсан дєрвєн Дvлхижег анчин , Дархас эмгэний талд гарч, галын ємнє сєгдєн , єєх тос хийлээ. Дvлхижег эмгэний талд сууж байсан дєрвєн эмгэн Дархас ястанд шилжиж байгаа дєрвєн хvvгийнхээ ард нь сєхрєн сууж, Дархасын гурван эмгэн, нэг євгєн тэдэнтэй зэрэгцэн сєхрєєд гар тахигч Дархас эмгэн дуудруун ,
Шил сайт хєвvvдээн мандаа
Шилжvvлэн тєрєл барилдагсан
Анчин буурал аавынхантай
Ашдийнхаа бэлгийг зохиож
Євгєдийнхєє сvлдэнд мєргєж
Од гаоынхаа эхийг тахинам
Анд хоёр яс аймаг бидэн
Амь нэгтэй явахын хутгийг
Айлтган гуйж мєргєнєм
Анд аавын сvлд мэдээ
Од галын эзэн эх мэдээ
сээг сээг сээ – э –эг
гээд галдаа мєргєхєд нь Дvлхижег эмгэн єндєр дуугаар
Саалуу саалуу саа – аа – луу
Гээд галдаа єєх тос єргєн мєргєхєд нь Дархас Дvлхижегийн дєрвєн єрхийн найман єтгєс, агь ганга, єєх тос галд хийж, дєрвєн хvv нь сєгдєн мєргєж галд єєх хаяад, шvхрийн ємнє очиж, хоёр хавтагыг тосоор мялаалаа. Тэгж байтал дээгvvр нь хон хэрээ гааг, гааг, гааг гэж гурвант гааглан нисэж єнгєрсєнд Дархас бvгдээрээ баярлан :
Гааг, гааг , гааг гэж хашгиралдан, євгєд эмгэд, хон гэрээ гарваль маань хишгээн хайрлаа, хишгээн хайрлаа. Хурай, хурай ,хурай гэж дээшээ идээнийхээ дээжээс цацав. Чингээд ёслол гvйцэж, сахь галын хоёр талаар , настангууд нь дээд талд, залуучууд нь доод талаар сууж, хоёр захынхан нь нийлэн, том тал хvрээ мэт жигдрэн суусанд, хоёр анд ястны шаламгай эмэгтэйчvvд , ясан тєрєл барилдах хуримын идээ зуушийг базаан бэлтгэсэн тул загасны чанасан, шарсан, утсан, давсалсан мах, ан гєрєєний болон тураг шувууны чанасан, хорхоглосон, утсан, татсан, янз бvрийн махан хоол, шєл, цангаа хариулах ундаа барьцгаан, хоёр vvрд найрамдуу ястны хvмvvс , хутга тавилгvй мах идэж, хундага тавилгvй тэнхрэл ундаа ууцгааж, євгєд єтгєс, цємєєрєє Дархас Бага отгийн эгчмэдийн удирдлагаар хоёр отгийн эмсийн найруулсан тэр сайхан цэнгvvлэгч ундаанд сэтгэл сэргэж, бие чангарсандаа баярлацгаалаа. Чингээд Дархас Их отгийн єтгєс зєвлєлдєєд, ясанд нь хамжсан дєрвєн Дvлхижегийг олонд зарлаж, Дархас яст Цахиурчин Их отгийн Дvлхижег омогтон боллоо. Гээд, дор бvрд нь цахиур чулуун гилбэртэй жад гардуулж, гvйцмэгц, Шонхолой босоод, насаар ахмад нэгэнд
Хорч мэргэн болж
Хотол олондоо ємєг
Харваач мэргэн болж
Хамаг олондоо тvшиг бол
Ємнє зvгийн Чоносоос
Єгч байгаа бэлэг минь
Анд хоёр ястан та бvхэнд
Ашдын тустай юм болог
Гээд нэг нум, хэдэн суттай єгєхєд нь тэр Цахиурчин отгийн Дvлхижег омогт болсон анчин нум сумы нь аваад, чухам яадаг юм болохыг мэдэхгvй, дэмий л эргvvлэн харж, жад гэхэд богинохон бєгєєд нарийхан энэ юу юм бол доо, бороохой гэхэд энэ матигар мод яасан чиг хєнгєн юм бэ ? гэж одоо эцэг нь болсон Цахиурчин єтгєсєєс сэм асуувал тэр єтгєс Шонхолойн харвалыг vзсэн тул, инээмсэрч єгvvлрvvн :
– Энэ гайхамшигч зэмсэг чамд бэлэглэсэн нь манай отог хамгийн тvрvvнд ийм чадалтай зэмсгийн эзэн боллоо. Яаж хэрэглэдгий нь чи мєдхєн vзнэ гэж хэлэхэд нь чийрэг анчин эр, нум сумаа элгэндээ тэврэн, царайд нь баярласан шинж мэдэгдэж єнгєний дор цомцойн суув. Хурим тvр завсарлаж, Дархасын ахмад євгєн олны зvг хандаж, єндєр дуугаар зарларуун :
– Ах дvv олон бvгд сонс оо . Манай хоёр ястныг эв нийлэн ясан тєрєл барилдуулах мэргэн арга зааж єгєєд манай хоёр ястанд урд ємнє дуулдаагvй сонин гайхамшиг нум сум гэдэг сайн эрийн мэхийтэл татаж, санаандгvй хол газар араатан дайсан алин алиныг чиг даран чадах бид бvгдийн зvvд зєнд ороогvй зэмсэг хайрлан гийгvvлсэн Чоносын Шонхолой мэргэн , нєхєд сэлтээр бидэнд нум сумаар харвадаг чадлаа vзvvлэн баясгана. Єлзийт сайхан энэн хуримандаа бид харвал vзээд , сvvлээр нь манай Дархас, Дvлхижег хоёр анд ястны шєрмєстэй бєхцvvл, гарынхаа бєхийг гайхуулан vзvvлж, олныг баясган, эрхэм гийчнээ цэнгvvлнээ , гэхэд нь хоёр Хумка тавин нумны газар гєрєєсний нойтон арьс урт сур аргамжинд тэлэн татаж хоёр талд зогслоо. Шонхолой, гурван сум бvсэндээ хавчуулан, урагш давшиж гурвантаа харавмагц сум тоолон гурын арьсыг шовт харвалаа. Дvлхижег олон, тийм юм огт vзээгvй тул, маш их гайхаж, сум онтуудах бvр хєгшин залуугvй дуу алдан шуугилдаж, Дархас Их отгийнхны олонх нь бас Шонхолойн харвалыг хэдэн єтгєсєєс дуулахаас биш , vзээгvй тул, тэсгэлгvй баярлалдан сонирхов. Шонхолойгоос нумаар шагнуулсан Дvлхижег, тэр харвал vзээд , дэвхцэн баярлаж, яаж харвадагийг заалгасу гэхэд нь Хумка Yхvv би зааж єгнє гэж олны хєл vймээнээс холхон газар аваачив. Харвалы нь сурах гэсэн Дархас, Дvлхижег залуус хойноос нь бєєгнєрєн дагалдтал, бєх барилдана гэж зарласанд, барилдах оноотой хэдэн залуус, арга буюу бєхийн цуглах газар, гэдэргээ эргэн эргэн одлоо. Дархас, Дvлхижег хоёр ястан , гурван єдєр хуримлаж, Yхvv, Гекvv, Залуудай гурван хэдэн хавчаахай нум хийж, Цахиурчин, Шаварчин, Дvлхижег анчинд яаж нум сум хийж харвадагийг заан хуримын сvvлийн єдєр, хоёр ясны эмэгтэйчvvд, хоол хийхдээ Залуудай, Yхvv, Гекvv гурвын гєрєєлж, талын цагаан зээр, тахь, хулан харван гєрєєлснийг дагалцан явсан анчин, євчин эвдэж, vvрэн зєєж, нум сумны чадлыг гайхан биширчээ. Тэр гєрєєнд бас хэдэн дархас, Дvлхижег анчин ерєєс хээрийн ан гєрєє маш элбэг бєгєєд , сум тусах хэмжээний газар ер ангаас айхгvй харваач хvний гєрєє хийхэд тун ц таатайхан тул, харвал сурч байгаа Дархас, Дvлхижег маш хєгжилджээ. Хуримын сvvлийн єдєр хоёр ясны євгєд , хэрчлээ модоо барьцгаан Дархас Их Бага хоёр отгоос Дvлхижег ястанд барих бэлгийг нэр дуудан тvгээж, мєн Дvлхижегээс Дархаст найрсаг сэтгэлийн бэлэг болгон баоиулах зvйлийг хvн хvнд гаодуулан єгч, бєєн их баяр хєєр боллоо. Гурван хоног найрлан хуримлаж, идээ умдааныхаа сайнаар харилцан дайлсан тул, Дархас, Дvлхижегийн бараг хvн бvр тэр гурван хоногийн найр хуриманд зvс нь єнгє орж, хацар нь булцайж таргалцгаан, ирэх жилийн яг энэ vед энэ л Болзоотын бор толгойд баярын царайгаар бvгдээрээ золгож, яс дундын найр хийнэ гэж тогтжээ. Дархас, Дvлхижег хоёр ястан харилцан анд бололцсон тэр Болзоотын бор толгойн энгэрдэх элгэн чулуунд бороо усны дусаалаас нємєр нэг хємєгт нь цахиурчин отгийн нэгэн уран єтгєс, улаан зос, євгєдийн гилбэрт єргєсєн єєх тостой нухан зуураад , далавчаа дэлгэсэн нэг шувуу, нэг араатан зураад, нум сум барьсан гурван хvн бас адуу гєрєєс тэргvvтнийг зуржээ. Нэг дєрвєлжин хvрээн дотор тоо томшгvйолон цэг шиг юм зурж, хоёр хажуу талд нь жад барьсан хоёр том хvн дvрслээд цугласан олон тэр зосон зургийг vзээд , шувуугий нь дархасын хон хэрээ гарваль нєгєє нэг том сvvлт араатныг Дvлхижегийн Yнэгэн гарваль нум сум барьсан гурван хvний дvрсийг дор нь шавар ваар цахиур гилбэр зурснаар нь Дархасын шаварчин отог Цахиурчин отог гэж таниад дээрээ жижигхэн vнэг шиг амьтны зурагтай хvний дvрсийг Дvлхижег гэж vзvvт танин, Дархасын Шаварчин, Цахиурчин отог, Дvлхижег гурван анх удаа нум сумтай боллоо гэснийг хэлvvлэлтгvй ухаарч, ан амьтаны дvрсийг ангаар баян дєрвєлжин доторх олон улаан цэгийг эв нэгтэй хоёр ястан єнєржин, дєрвєн зvгт тvгэн дэлгэрсээр дэлхий дvvрч, гал нь огторгуйн одон мэт олон болоын ерєєл болгож, хоёр хажууд нь хоёр жад барьсан том хvн бол , анд ястнаа тэтгэн хамгаалагч ангуучин буурал аав, Анчин буурал ав гэж зураад, Дархас Дvлхижег хоёрын гарвалийн дунд нь босоо чихтэй дэлт нэгэн араатан зурсан нь гайхамшигт чадалт нум сум бий болгон гийгvvлсэн Чоносын дэлт чонон гарваль гэж, дор нь нум сум зурсанд , олон бvгдээр тэр зосон зургийг єєх тосоор мялааж гурван хоногийн єлзийт хурим найраа тєгсгєн, гурван зvг тархан одлоо.
Их мєрний усанд тулсан хясааны євєр талд дєрвєн хvнд сайхан таарсан нємєр хємєгт нь дэвсгэрээ засаад ёроолд нь галаа тvлж, Шонхолой, Залуудай хоёр нэг оронго хорхоглон боож суув. Гекvv, Yхvv хоёр тvлш базааж хуурай мєд татаж байв. Мєрний зvгээс vдшийн сэрvv татаж, єдєржин сэлж алжаасан аянчинд маш таатай тул, Гекvv, Yхvv хоёр хуурай тvлээ овоолон хураагаад , галын хажууд суун машид амсхийн жаргасан байдалтай, боож хорхоглосон оронгын мах иднэ гэж хамраа сарталзуулан болж байгаа идээний vнэр шиншлэн авай.
– Хvн гэдэг мєн хэцvv аргатай амьтан юм даа. Ийм хурдан амьтныг харван унагаж, ийм сайхан хоол хийх гэж мєн ч сайхан аа. гэж Гекvvгийн хэлэхэд Шонхолой инээмсрэн :
– Хvн яагаад ийм аргатай болсныг чи мэдэх vv ? гэхэд нь
– Yгvй гэлээ.
– Тэгвэл дуулж бай. Анх дээр цагт эвэртэй сvvлтэй, араатан соёотой, жигvvртэй, далавчтай олон амьтанд их тэнгэр арга єгнє. Хэнд нь єгєхийг чуулган чуулж, єєрсдєє мэд гэж гэнэ. Тэгтэл тарвага , арслан, заан, хирис, чадалтан тэнхээтэн мэдэх байлгvй дээ гээд чуулганд очсонгvй. Чуулган тараад нэг угалз ууландаа буцах замдаа, тарвагатай дайралдаж, тарвага
– За, чуулганы сонин юу байна. Арга хэнд єгєхєєр тогтов гэхэд угалз :
– Эвэр сvvлгvй ядуу нэгэндээ єгье гэж чуулганаараа хоёр хєлтєд л аргаа єгье гэж тогтлоо гэхэд тарвага амаа барьж
– Чаа бас даа. Очдог юмандаа би очсонгvй, эвэртэн соёотонд найдаад очсонгvй биш боллоо. Аварга их чадалтан маань бяр их тэнхээндээ найдаад, айхтар амьтанд арга алдчихаж дээ. Одоо даргар их эвэр чинь даваанд, дарвагар том эрvv чинь хоёр хєлтийн ард vvрээстэй болно доо. Би бушуухан далд орохыг бодсуу гээд нvх ухаж эхэлсэн гэдэг.
– Тэгээд хоёр хєлтєн бид аргатай болж, арслан , заан, хирис, бух гєрєєс ч хvний арганд орж, уруулы маань єєхєєрєє тостдог боллоо. Хурдан хєлт зээр оронго чиг , хоёр хєлтийн идэш болсон гэж манай євгєцvvл ярьдаг асан гэхэд нь Гекvv
– Тэр арганд орохгvй юм гэж байх уу ? энэ нартад ? гэж асуулаа.
– Орохгvй юм байхгvй гэж єтгєс дээдэс маань ярьдагсан. Урд гарсан чихнээс хойно гарсан эвэр гэж, уулын цаана уул байдаг шиг ухааны цаана ухаан, аргын цаана арга байх учиртай. Хожим хойнын ач vрсийн арга ухаан нь юутай х болохыг тийм гэж одооны бид таахын аргагvй бий гээд , юм их vзсэн амирлангуй цэцэн нvдээрээ Гекvv, Yхvv хоёрын гайхан сонирхсон гэнэ зальгvй царайг хараад, эцэг мэт энэрэн мишээв.
– Одоо хорхог болж байна. Гээд Гекvv хоёр яаран босож, Залуудайд туслалцан, цахиур хусуур, хутгаар оронгын vсийг хусалцан зулгааж цэвэрлэлцэхэд ойн хоёр Хумкагийн дэргэд Залуудай, эцгийнхээ нvдэнд тун сайхан чилгэр биетэй аруухан цэвэрхэн бєгєєд хєдлєх нь уяхан таатайхан харагджээ. Ойн хоёр Хумкагийн бие нь чийрэг шєрвєслєг боловч, нарлаг талын анчин удамтны дэргэд арай л сvр муутай vзэгдэж, зэрлэгдvv шинжтэй ажээ. Тэднийг харж суутал, хоол ч болж сайхан болсон махны vнэр ханхлан , Залуудай, галдаа тvлээ нэмээд,
– Аав аа, хоол боллоо шvv гэхэд нь дэргэд нь очиж,бvгдээрээ амтархан идэж эхэллээ. Чингээд, Дархасын Шаварчин омгийн эгчмэдийн зааж єгсєн євс vндэс тvvж, хатаасан цэцэг жимсээр нь хандалсан умд, шавар ваарнаас аягалан ууцгааж, vлдсэн махаа єглєє иднэ гэж шєнє араатан амьтан хvрэхгvй єндєр чулуун дээр тавиад галын дэргэд хvрч ирэхдээ Залуудай:
– Энэ хавьд хvний vнэр гарч байна гэж эцэгтээ нам дуугаар хэлсэнд, Шонхолой зовнисхийж, хоёр Хумкагийн хамт галаас баахан холдосхийн, салхи vнэрлэвээс vнэхээр, шугуй бургасан дотроос хоёр хєлтний vнэр гарах ажим. Гекvv, Yхvv хоёр , салхин зvг vнэрлэсхийж байгаад, хоорондоо хэдэн vг шивгэлдэн, Шонхолойн дэргэд хvрч ирээд,
– Дайсагнах хvний vнэр арай биш, хэдэн эм хvний vнэр сэнгэнэсхийж байна. Эр хvн байхгvй бололтой. Гэж хэлтэл, хуурай мєчир тас хийн хуга гишгэсэн мэт чимээ шугуй дотроос сонсдов.
– Хvн байвал, наашаа хvрээд ир гэж Шонхолойн дуудахад, хариу чимээ огт гарсангvй. Гартаа барьсан нум сумаа газар тавиад, галын зvг найрсгаар дохин зааж, бас хэл нэвтрэлцэх хvн байвал, наашаа хvрээд ир гэж дахин дуудваас , тэр vл таних хvний vнэр салхинд ханхалсхийн мэдэгдэх боловч, бас л хариугvй. Yхvv урагш давшиж, єєрийн нутгийн vгээр бас хэдэнь дуудваас, шугуй дотроос нэг жад барьсан навтгар хvн гарч ирэв. Yхvv, Гекvv хоёр бас дахин урин дуудваас , тэр навтгар эмэгтэй, гэдэргээ эргэж хэдэн vг дуугараад аяархан галын зvг дєтлєв. Хойноос нь жад бороохой барьсан арваад хvн, байдлы нь vзвээс цєм хижээл насны буюу нэг хэсэг нь бие бялдарыг vзвээс залуу бололтой эмс дагалдан гарч ирэв. Олонх нь уранхай сармай хувцастай, хєх царайтай хєгшин залуу бєгєєд хvvхэд шуухад дагуулсан vvрсн юм vзэгдэхгvй эмс. Оронгын махны vнэр хамраа сарналзуулан шиншлэн айсаж, байгаа байдлыг vзвэл маш их єлссєн бололтой бєгєєд vл таних хvнийг vзээд баахан эмээх байдалтай боловч, галын гэрэлд Шонхолойн айван тайван амирлангуй царай, найрсаг байдлыг vзээд эмээх найрсаглах сэтгэл хутгалдан буй ину хєх царайд нь тодорхой vзэгдэм. Наашаа ирж сууцгаа. Бид та нарт гэм болохгvй, аяны явуул улс гэж Шонхолойн хэлэхэд , хэлий нь мэдэхгvй боловч дууны єнгє байдлаар хорлох муу санаагvйгйи нь тэр ойн эмс танин мэдэж галын зvг дєтлєн ирэв.
– Наашаа суу гэж Хумкагийн зааж , галын дэргэд суухад тэдгээр эмс эгчмэд эмийг дагаж галын дэргэд сууцгаав. Чингээд єлєн нvдээр ийш тийш харж саяхан цадтал мах идсэн хvнээс тос нєнжигтэй идээний vнэр гаоч буйн дээр гал удтал vзээгvй байдалтай галын нєлєєнд их л таашаан баярлаж элгээ ээж суухад нь Шонхолой єрєвдєж, Залуудайг
– Єнєєх vлдсэн махаа эдэнд єгч, санамсаргvй гийчинтэйгээ идээгээ хуваалцья гэхэд нь Залуудай тєдхєн мах тавьсан чулуун дээр авиран гарч , Гекvvд доош нь буулгаж єгсєнд, мах хараад, тэдгээр ойн эмсийн нvд гялалзаж, маасганан инээмсэглэцгээлээ. Шонхолой хутгаа авч , эгчмэдээс нь эхлэн хvн бvрд хувь хvртээж єгсєнд , цєм тэсгэлгvй баярлацгаан маш єлссєн байдалтай, жигтэйхэн амтархаж идэцгээлээ. Дєрвєн аянчны идээд vлдээсэн оронгын махнаас vлдсэнийг нь идээд цадсангvй боловч єл залгаж, дотор нь онгойсон бололтой . Ингээд нэг хоёроороо усан дээр очиж ундлаад галын дэргэд хvрч ирэн сууцгааж, Шонхолойг ахмад хvн юм байна гэж тэдгээр ойн эмсийн эгчмэд нь таньж маш найрсаг байдалтай инээмсэглэн хэдэн vг хэлсэнд Гекvv ,
– Эдний vг нь манай Хумкагийн vгтэй нилээд ойролцоо. Ер тойм тєлєвийг мэдэж болох юм байна. Галынхаа дэргэд хонуулах гэж хоолноосоо єгєлцсєнд баярлаж байна гэж хэлж байгаа болотой гэхэд нь Шонхолой,
– Эд чухам юун улс, яагаад дан эмс, эрэгтэй хvн нэг ч vзэгдэхгvй байгаа юм бэ ? Отог гал нь хол уу ? гэж асуулгасанд Гекvv, Yхvv хоёр даруй хэл залгаж, тэр эмэгтэйд Шонхолойн vгийг дохио хавсран нэвтрvvлбэл эгчмэд нь гар дохин нvvр царайн хєдєлгєєн оролцуулан нэгэн хэсэг юм тоочиж, заримдаа босон харайж, ноцолдон тэмцэлдэж байгаа зэрэг байдал vзvvлэн ярив. Гекvv Yхvv хоёр заримдаа дахин дахин юм асуун , рхарилцан дохилцож, бусад эмэгтэйчvvд нь эгчмэдийнхээ хэлж байгаа vгэнд нэмэр оруулан, хажуунаас нь єлгєж аваад юм хэлэх дохих байдал нь хэл мэдэхгvй хvнд чтойм тєлєв нь ямархан нэгэн дайснаас тутаан дvрвэсэн бєгєєд гал алдаж зvдэрсэн байдалтай бололтой. Тэлгээр ойн эмсийн эгчмэд нь vг яриагаа тєгсгєєд хєдєлж халсандаа хєлс цуварснаа арчаад, галын дэргэд суун, Шонхолойн єєдєєс маш дотно элэгсэг бєгєєд талархсан байдалтайгаар харав. Гекvv , Yхvv хоёр бие биендээ элбэж, тэр эмэгтэйн хэлсэн vгийг Шонхолой, Залуудай хоёрт дохио нэмэрлэн нэвтрvvлэхэд ойн эмсийн эгчмэд нь Гекvv, Yхvv хосрын ам царайг ажиглан харж, зарим газар толгой дохин , зарим газар гар бие хєдлєн юм дуугарч суув. Аялгуу баахан єєр тул vг бvрийг эс нэвтрэвч Yхvv, Гекvv хоёрын тоймлон ухаарсан нь урин дулааны цагт эочvvл нь тусдаа хэрэн хэсдэг, эмцvvл нь тусгайдаа бидэн аж тєрдєг бєлєг улс ажээ. Чингээд дайсагнах нэгэн аймагт эмэгтэйчvvд нь дайруулж нэг хэсгийгээ олзлуулаад, вааран саванд авч явдаг галаа алдаад дахиж гал олж чадахгvй, сандан мэндэн дутаах vес хvvхэд шуухадаа хvртэл хаяцгааж, амь бултан гарсаар огторгуйд тэргэл сах гурван удаа гарахыг vзсэн. Тэр завсар их мєрєн дагуу тvvхий загас, дийлэх нэг амьтнаа агнаж, тvvхий махы нь идэн амьдарсаар иржээ. Эрэгтэйчvvлээ эрээд олсонгvй, гагц хэдэн хvvр vзсэн. Мєн єнєєх дайсан аймагт дарагдан сарниж зайлсан бололтой гэж ярьж байгаа болотой хэмээн Шонхолойд сонсон ухаарснаа нэвтрvvлэн хэлэхэд Шонхолой тэднийг тэсгэлгvй єрєвдєж, уранхай ноорхой, тамтаг болсон хувцас хунар, ядруу муу бороохой, ур хийц муутай чулуун гилбэртэй богино жад шиг зэмсгий нь хараад сvvрс алдаж,
– Эр эмээрээ салангад явдаг аймаг байдаг гэж би дуулсан. Тэдний нэг нь эд байж л дээ. Тун ч хєєрхий улс байна даа. Цахиур чулуу хавирч гал гаргах арга бид зааж єгсv гэж хэл гэхэд нь Гекvv, vхvv хоёр vг дохио хавсран нэвтрvvлбээс, тэр ойн эмсийн эгчмэд нь машид гайхан, яаж чулуунаас гал гарч болдог юм бэ ? гэж асуув. Шонхолой, цахиураа авч, бяцхан хавтган дотроосоо уул гаргаж, цахиур хэд хавираад, уул нь уугиж , євс хялгананд хавчуулан vлээж, гал асаасанд тэр эмс бvгдээр гайхан сочиж, нэг нь vнэхээр гал юм уу ? гэж хуруугаа галд хийж халаад дуу алдан яаран гараа татсанд бvгдээрээ инээлдэв. Чингээд ойн эмсийн эгчмэдэд хавтганаасаа бас цахиур гаргаж єгєєд цахихыг заахад анхандаа чадахгvй, тийм жижиг юм бараг барььж vзээгvй, тун мулгуу тулгуу байвч, сурахыг vнэхээр хичээж хvvхэд шиг сонирхон цахиж, оч гяласхийхэд баярлан, аман дотроо юм гvнгэнэж байв. Чингээд яаж уул хавчин барьж цахиур хавирахыг заалгаад, нэгэнт оч, уул дээр нь тусаж уугисанд, дэргэд нь овооролдон цугласан эмс бvгдээр баярлалдан дуу алдав. Чингээд цахиураар ноцолдсоор мєддєє салах шинжгvй байхад Шонхолой, маргааш уул яаж хийдгийг зааж єгнє гэж Yхvvгээр хэлvvлээд энэ орчим дайсагнах хvн , том араатан байхгvй биз гэж асуулгахад ойн эмс, ойр хавьд єєр хvнийг vзээгvй. Том араатан ч байхгvй гэж хариулаад, араатнаас чоно л бий гэж нэг эмэгтэй нь яг чоно шиг улин дvрслэв. Гараараа дохиж, арслан заан, хирисийг асууваас, арслан заан хааяа дайралддаг. Хирис байхгvй гэж хариулсанд , араатан дайснаас айлтгvй юм байна гэж Шонхолойн сэтгэл амрав. Унтахыг завдаж дэвсгэр зассан газлраа очиход нь ойн эмсийн эгчмэд нь нэгэн эмд юм хэлж , галын дэргэд мануулан суулгаад, бусад нь гал тойрон хэвтэцгээсэнд Шонхолой энэ шєнє манаатай боллоо гэж санаа амар унтав. Нойр нь сэргэг тул шєнє хэдэн удаа сэрээд харваас ойн эмс ээжлэлдэн гал сахиж, шєнєжин гал єрдєн байгаа нь харагдав. Єглєє босоход нь ойн эмс хэдэн том гэгчийн загас галд шарах нь шарж, булж болгох нь болгож, алдсан галаа отсондоо их л бахархаж, дєрвєн анчныг идээнийхээ дээжээр хvндлэв.Чингээд Шонхолой Yхvv хоёр нэгэн хэсэг бор гєрєєс ойн захад vзэгдсэнийг гєрєєлєх гэж очоод тєдхєн нэгийг харван унагаж авцарсанд ойн эмс , харвал vзээгvй тул маш их гайхаж, Yхvv, Гекvv хоёроос яаж ингэж чулуудаад гэм хvргэхгvй хол газраас амьтан жадлан унагадаг юм бэ? гэж асуун сонирхож нум сумы нь ямархан энэгн догшин амвтан адил vзэж, эмээсхийн болгоомжлох боллоо. Тэдгээр ойн эмсийн эгчмэд нь сvрхий ухамсар хvн тул бусад эмсийн бор гєрєєсийг шарж болгох завсар Шонхолойгоор заалгаж цахиурын уул хийхэд хэрэглэдэг євс мєєг танин мэдэх болж, Yхvvгээр хэлvvлэн , яаж уул хийдгийг заалгаж авав. Тэр завсар мах ч болж, цємєєрєє идэцгээгээд, Шонхолойг тэр ойн эмстэй салах ёс хийгээд явах гэхэд Гекvv
– Эд биднийг дагаж явсуу гэж байна. Танихгvй газар бидэнд бас нэмэр болох юм биш байгаа гээд Шонхолойн єєдєєс харахад нь
– Манай завьд эд яаж багтахав гэхэд Гекvv , усны захаар явахдаа яасан чбиднээс гээгдэхгvй гээд, ойн эмсийн зvг хэдэн vг хэлэхэд , тэр бvгд Шонхолойн зvг хоёр гараа сунган гуйх байдалтай дор дороо юм шулганалдаж, эгчмэд нь жадаа барин , дайсан дайралдана гэсэн юм шиг хатган чичих дvр vзvvлэн юм хэлэв. Yхvv хэлмэрчилж,
– Бидэнд тусалсан та нарыг бид даглдан явж, дайсантай тулах цаг тохиовол ухралтгvй тулна. Бид хамт явья. Та нарт бид саад болохгvй. нэг хэсэг газар ч мэднэ. Галы тань сахиж хоолы тань хийж явсу гэж байна гэхэд нь Шонхолой єрєвдєн зєвшєєрч,
– Ганц хvн – хvн болдоггvй, ганц цучил гал болдоггvй гэдэг билээ. Бие биендээ тvшиг болж яваад vзсv гэж, завьдаа суутал Гекvv эргээр тэр ойн эмстэй явж, хєлийнхээ чилээ гаргана гэж, тэдгээрийн хамт нум сумаа барин явжээ.
Ойн эмс єлсєх цангах, ядах зvдэхийг энгvvн хэрэг гэж бодох, маш хатуужилтай бєгєєд загас барих, идэх, vндэс тємс тvvх, хирэндээ таарсан ан агнахдаа дадлагатай, аргагvйд хvрвэл араатан дайсантай чтулахаас буцахгvй, хатуужил зоригтой тул , дєрвєн аянчинд нэлээд бvл хань болж, адаг наад зах нь шєнийн хоногт тvлээ тvvх, араатан тэргvvтнээс ээлжлэн манаж сэрэмжлэхэд тус нэмэртэй байлаа.
– Нєхрийн тус бvтвэл, єєрийн тжс бvтнэ гэж энэ дээ. Гал алдсан энэ хэдэд бид цахиур хэрэглэж гатай болох арга зааж єгсний хариуд эд бас бидэнд хvч нэмэр болж, танихгvй газар олон араатан амьтны дунд амиа бvгдээрээ нийлэн хаацайлахад бас тус болж байна шvv. Хvн хvндээ тус болохыг бодож явах ёстой юм шvv хvv минь. Гаднаа болгоомжилж хар санавч, дотроо цагаан санаатай, амьтанд туслахыг vргэлж бодож явах ёстой юм шvv гэж Шонхолой хvvдээ сургаж, эцгийн амьдад газар таньж, хvнд тус болохыг ёс болгож явах хэрэгтэй шvv гэж vйсэн завьдаа хоёулан эргийн ойр гvехэн шиг газар ээлжлэн хатгаж явахдаа эргийн дагуу цуван явж байгаа ойн эмсийг харан хэлж, наран шингэх тийш хандсан тул , бор хоногийн газар шинжиж явав. Ойн эмс бас амь хоргодож шєнє элдэв араатнаас айлтгvй хонох газрыг шилж сонгохдоо сайн тул, тvрvvлэн явсан нэг эмэгтэй буцан ирж, хоноход тохиромжтой нэгэн газар олсноо мэдэгдэв. Чингээд тэр газрын тушаа завиа хатгасаар ойртвоос хэдэн залуу эмс, хэдийн хуурай мод тvлш базаан овоолж, явах зам дагуу тvvсэн мангир гогод, цагаан тємс, сараана зэргийн хоолны хачир бас vйсэн саваар жимс тvvснээ нэг газар овоолоод , арын завьд Yхvv, Гекvv хоёрын єдєр агнасан галуу нугас, Шонхолой, Залуудай хоёрын ясан дэгээгээр барьсан загас хvрч ирэхийг хvлээн тосож байв.
– Чингээд ойн эмсийн эгчмэд нь цахиур хавирч, гал асаахдаа тун чадамгай болсон тул, хоёр завийг эргийн зvг хvрч ирэхэд хэдийн гал асааж, хvлээн тосож хэдэн эмэгтэйчvvд, завиас загас шувуу буулгаж, єд сєд, гэдэс доторы нь арилгаад хоол хийх завсар Залуудай эргийн дагуу єгсєн явж байтлаа, элсэн дээр хэдэн хvний хєлийн мєр vзэж, гэдэргээ гал дээрээ буцаж эцэгтээ хэлсэнд ойн эмсээс тэр зvг явсан эсэхийг асууж, бvгдээр тэр мєрийг очиж vзвээс, хэдэн хєл нvцгэн хvний мєр эргийн дагуу чийгтэй шиг газар гишгэсэн зарим нэгэнд нь дороос нь ус нэвчин гарч ирсэн байдлыг ажваас, арай ч цоо шинэ мєр биш бололтой.
– Юу ч гэсэн єчигдрєєс хэтрээгvй мєр бололтой. Yvгээр хvн єнгєрєн гарсан нь осолгvй боллоо. єнєє шєнє тэргэл сартай. Бас нар арай шингээгvй байна. Газар нь гайгvй цагаан ширэнгэ модгvй, уул тал, тєєрєх аюудгvй. Би мєрєєр нь баахан хєєгєєд vзсv гэхэд нь Залуудай эцэгтэйгээ явалцана гэж хоёулаа явах болсонд Хумза ойн эмсээс нэгийг дагуулан явалцъя. Отог дээр Yхvv эр хvйстээс vлдэг гэж ойн эмсийн эгчмэдтэй явахаар боллоо. Yлдэгсэд нь тvvсэн тvлээ, унасан мод бургасаар хоногийнхоо газрыг хашин болгоомжлох ажил хийцгээж, мєрчин, єнєєх vл таних хvний мєрєєр чиглэн явсаар асар удалгvй нэг хадан хошуу даваад , нэг уулын цавд ажваас гал уугиж буй бололтой , утаа суунаглаж буйг vзээд, орчин тойронд хvн амьтан vл vзэгдэх цагаан газар тул , тэр утаа суунаглан буй газар зvглэн одов. Алсаас ажиглан харваас , галын хавьд хєдєлж байгаа хvн амьтан харагдахгvй сайн харахад , халын хажууд нэгэн хvн хэвтэж буй мэт vзэгдэнэ. Ажин ажин ойртвоос ганцхан хvн хэвтэж, орчин тойронд нь єєр хvн огт харагдахгvй. Бvр дєтєлж, дэргэд нь очвол отог дээр нь орхиод явсан нэг хvн . Хажууд нь хоёр мод зєрvvлээд, нэг салаанд нь бургас сvлжиж, суудал засан хийсэн нагшуурга . Тэр хэвтэж байгаа хvний дэргэд vйсэн савтай ус, нэг утсан загас тавьжээ. Тэр хvний байдал маш эцэнгэр. Дэргэд нь хvн ирэхэд толгой єндєсхийн хараад огт дуугарсангvй. vг асууваас тэр євчтєн хvний хариу бvгдэд дуугарах vг нь огт мэдэгдэхгvй, хэл нэвтрэлцэхгvй хvн байжээ. Арай чvv гэж єндийх гэхэд нь Шонхолой тvшин суулгаваас, тэр євчтєн хvн, хоёр гарын хуруугаар нар дvрслэн нар хэлбийж байх vес гэж тэнгэр заагаад уул даван явсан хэмээн дохиогоор заасанд , нар шингэхээс ємнєхєн отгийн хvмvvс зайлан одсон гэдгийг мэдэв. Чингээд тэднийг буцаж ирэхийг дохиогоор асууваас, толгой сэгсрэн, буцалтгvй явсан гэж дохисон тэр дохио, євчтэй тэр хvний гунигт царайн байдлаар ориход явсан гэдэг байдал илт мэдэгдэн, тэр хvн дэргэд нь хэвтэж байгаа шагшуурга заагаад , тvvнийг гээн хаясан байдлыг дохин vзvvлж, бєгсєн бие огт мэдрэлгvй болсныг заан дохисонд, тvvний садан хvмvvс, хєлгvй болсон хvнээ нагшуургаар чирч явсаар , сэхэх тєлєвгvйд отог дээрээ хоцоргон нар шингэхийн ємнєхєн урт мод давхарлан нэг гал тvлж єгєєд, устай сав, ганц загас дэргэд нь vлдээн євчтєн хvнээ найдах горьгvй болсонд салан хагацсан байдал ил боллоо. Отог дээрээ хоцорсон тэр эрийн бие маш бие маш эцсэн боловч, уг нь их чийрэг хvн байсан шинжтэй бєгєєд дохиогоор бух гєрєєсєнхд мєргvvлж бэртсэн гэж том эвэрт юманд мєргvvлсэн хэмээн зааж, дэргэдээ хэвтэж буй нагшуургаар чирvvлж явснаа хуруу чичин заагаад биеэ заан, хуруугаар нар дохин шингэж буйг дохин vзvvлж, насны наран шингэх цаг ирснээ мэдэгдэн, Залуудайг заан , нар нь эрт байна гэж дохиод сулхан инээмсэглэж гар занган, шингэж буй нар дvрслээд, биеэ заан Залуудайн зvг нар дvрслэснээ єгєх шиг дохисонд , нас залуу нар эрт Залуудайд насалсан насаа нэмэн єглєє гэдэг утгатай дохиогий нь цєм ухаарч, Залуудай тун чєрєвдєн, нагшуургы нь зааж , суулган чирч аваачна гэж ирсэн зvг тийшээ дохиход нь инээмсэглэж толгой сэгсрэн биеэ заагаад , газар зааж нvдээ аньсанд энд л vхэх цагаа хvлээн хэвтэнэ гэсэн дохиогий нь ухаарч, отог халуунаасаа хагацан , эзгvй буйд газар vэхэх гэж шийдсэн санаагий нь мэдээд, тун чєрєвдєж элэг эмтэрлээ. Цагаа хvлээсэн тэр эрийн дэргэд нь том бороохой, бvдvvн цахиур гилбэртэй жад, цахиур цохиж хийсэн урт иштэй сvх тавиастай байгаа нь , ишинд нь цєм ямархан нэгэн иртэй юмаар цохиж шарх оруулсан байдалтайг vзвэл, эзнээ дагаж vйлчлэг гэж зэмсэгт нь шарх оруулж, « vхvvлэн » Сvнсий нь эзнийхээ сvнсийг тосон vйлчлэхэд бэлэн болгосон байжээ. Ойн эмсийн эгчмэд, тэр хvний ємнє сєхрєєд, мєхийн дохиж, аман дотроо хэдэн vг хэлэхэд, Хумкаа, сvнсий нь бидэнд сахиус бол гэж мєргєж байна гэж Шонхолойд хэллээ.
– Газрын ёс. Бэртэж, хvн болохоосоо єнгєрсєн буюу євдєж, отог садандаа тээр болоод ирэхэд нэг хvний тєлєє цємєєрєє баларч vхсэнээс, амьд vлдэх нь амьдын зам, ан гєрєєгєє хєєгєєд, vхэх нэг нь отог дээрээ хоцордог ёстой бид яахын ч аргагvй . Буцахаас єєр аргагvй гэж хэлээд, Шонхолой – ядахдаа энэ хєєрхийн галы нь засаж єгсv гээд, урт мод цувуулан , дээр дээрээс нь тавьж, ёзоор талаас нь асаасан галы нь сэргээж засахад , Залуудай эцэгтээ туслалцаад, vйсэн савтай усы нь ойртуулан тавьж єгснєє, бvснээсээ сураар єлгєн зvvсэн цахиур хутгаа авч тэр хvний дэргэд тавихад нь тэргэл сарны гэрэлд тэр хvн тал єгсєн байдалтай инээмсэглээд, эмтлээд орхи гэж гараараа дохив. Нєгчих гэж байгаа тэр хvний хvсэл ёсоор нь тэр цахиур хутганы бариул тушаа нь эмтэлсхийгээд дэргэд нь тавихад, тэр хvн, бэлхvvсэн тушаагаа тэмтрээд, арслан зааны соёогоор хийсэн жадны гилбэр гаргаж, єєрєє хийсэн юм гэж биеэ заан, Залуудайд сарвайн єгсєнд аргагvй, талийх гэж байгаа тэр хvний эцсийн бэлгий нь эр хvнд жр хvний єгдєг бэлгийн дээд гэж хоёр гараар тосон аваад, нvднээсээ нулимас бємбєрvvлэхэд тэр хvн, дахин биеэ нэг заан, нvдээ анин газар заагаад, Залуудай нарыг буцагтун гэж дохиод аяархан гэдэргээ хэвтээд нvдээ анив. Чингэхэд нь арга буюу дэргэд нь баахан зогсосхийж байгаад, чимээгvйхэн эргэж буцан одоцгоолоо.
– Ан амтныг агнан алж, бас дайсагнах аймагтай тулалдан, vхэхийг олонт vзсэн Шонхолой Залуудай нар, отог дээрээ хоцроод, vхэх цагаа маш хатуужин хvлээж, насы минь залган аваарай гэж дохиогоор ерєєгєєд , амь хагацаагvйдээ биедээ бvтнээр нь хадгалж, тєрлийнхєє хvнд vлдээх гэж хадгалж байсан ганц хайртай зэмсгээ урд зvс vзэж таниагvй Залуудайд эр хvний эцсийн бэлэг болгож єгсєнд нь сэтгэл догдлон хєдєлж, тэр галын дэргэд амьсгалынхаа тоо барагдахыг хvлээн хэвтэгч эрийн зvг толгой дохин ёслоод, бvгдээрээ хоног буудлынхаа зvг дуу чимээгvй буцан одлоо.
– Мэдсэн бол, тэнхрvvлэх ундаа найруулж єгдєг юмсанж. Євдєх эвэршээхий нь тvр чгэсэн намдуулж, биеий нь амасхийхэд тус болох асан гэж Залуудайн хэлтэл тэр уулын цавын адгаас цєєвєр улилдах дуун дуулдахад, Шонхолой сvvрс алдан
– Одоо удаан эвэршээж зовохгvй боллоо. Єглєєний ургах нар vзэхгvй болсны дохио нь гарч байна. Галын дєл намжисхийхэд , энэ олон цєєвєр нємрєн хvрч ирээд эцэс болгоно доо гээд, дєрвvvл буудалдаа хvртэл чив чимээгvй, тэргэл сарны гэрэлд алхав.
– Одоо энд нэг vдэлдэг байгаа гэж Шонхолой завиа их мєрний нэгэн тохойн эргийн зvг залж, усны шувуу маш олон харагдаж байгааг гєрєєлєх гэж дєрвvvлээ завиасаа гарцгааж, эргээр яваа ойн эмсийн нэгэн хэсэг нь тvлш базаах гэж, нэг зарим нь хоолонд амт оруулах ногоо тvvх гэж тархтал гэнэт нэгэн эмэгтэй хvн муухай бархиран ёолох чимээ гарч, ширэлдэн ургасан боролж євсєн дундаас ойн эмсийн нэгний царай vнсэн хєх, маш сандарсан байдалтай хvрч ирэн, гvйж ирсэн зvг тийшээ заан юм шулганахад Хумка хирдхийн сочиж , том эрээн араатан , энд нэг хvн барьжээ гэж тэр эмэгтэйн vгийг Шонхолойд уламжлав. Яаран сvх , нум сумаа шvvрэн тэр эмэгтэйн заасан зvг шамдаж очтол , сєєг боролж дунд нэг том шар эрээн юм vзэгдэж, амандаа нэг амьд эмэгтэйг зуугаад хvнээс огт айхгvй явах нь vзэгдэв. Барын аман дахь тэр эмийг vзвээс , ойн эмс биш, єєр танихгvй нэг эмэгтэй ажээ. Хvн хараад , юм хэлж хажиграх нь амь авар гэж байгаа хєєрхий бололтой. Шонхолой ухасхийн , тэр барын зvг яаран давшваас, хойноос нь Залуудай Гекvv хоёр гvйж, сум харвам газар ойртохтой зэрэг гурвуул харваж, хойноос нь бас Yхvv гvйцэж ирэн бас хашхиран харвасанд , дєрвєн сум цєм тэр барсын гэдэс зоонд шигдлээ. Барс амандаа зууж явсан тэр эмэгтэйг газар хаяад урхиран эргэж, дєрвєн анчны зvг дайран орох гэлээ. Ойн эмс, Шонхолой хойноос бороохой жад барьцгаан дагаж гvйлдэн айстал хэд дvvлээд барс, тvрvvлэн гvйсэн Залуудайд нилээд ойртон хvрч ирээд, сvvлээ шарван vсрэхийг завдтал бас дєрвєн сум тусаж ыарс урхиран дvvлтэл, Гекvv завдан харавсан нь сум, санамсаргvй барсын ангайсан аманд шаав. Догшин араатан урхиран vсэрсэн нь дуу нь тасалдаж, дvvлэн vсэрсэн нь, олон сумын шарханд бас аманд нь шигдэн орсон сумнаас ч болж, Залуудай дээр буух гэсэн харайлтын эряч нь дутаад хажууд нь буутал, Шонхолой хvvдээ аюул тусахыг зайлуулах гэж яаран ухасхийж, барсыг дахин босон єндийж дайрахаас урд сvх далайн толгой дээр нь буулгасанд, Залуудай бас жадалж, бар эргvй туссан юм шиг дороо эргэлдэв. Yхvv сvхээ далайн зоон дээр нь буулгах гэтэл , сvvлд нь нvдээ ширвvvлэн ойчоод , заяатай хєл дор нь орсонгvй. Завшаанаа єнєєх барт зуулгасан эмэгтэй угз татан мулталж зайлуултал, Шонхолой барын зоо руу нь сvхээ буулгаж, догшин эрээн араатны хоёр хойт хєл нь мэдээгvй болж бєгсєє чирэн хоёр нvд нь толгойноос гоожих цусанд юм харахгvй боллоо. Ойн эмсийн эгчмэд жадаа барин гvйж анчин дээр хvрч ирээд, барын євчvvг жадалтал, жадын ишийг хуга алгадаж орхисонд эгчмэд тvрvvлэн ойчиж, бар єрєєсєн хєлєєрєє нуруун дундуур нь дараад хєлий нь vнхэх гэтлээ амнаас нь цус олгойдон шилэн хvзvv нь татав. Тэр самбаанд Yхvv хойт хєлєєс нь угз –татан, санд мэнд дайрсан хvчиндээ барбг элгээр нь єєд харуулж, ойн эмсийн эгчмэд нь Залуудайд татуулан аюулт амьтны савраас мултрав. Бар тийчигнэн таталдаж, нэгэнт хvнд хор хvргэж чадахгvй болсонд , толгой руу нь Шонхолойн хэд сvхдэхэд чичив татав хийгээд хєдлєхєє байжээ. Араатан дайснаа дараад дєрвєн анчин, єєд єєдєєсєє харваас, цєм тэвдсэндээ хар хєлс асгажээ. Бэртэж гэмтсэн хvн бараг байхгvй, ойн эмсийн эгчмэд, барын хvнд саварт бага сага маажуулсхийвч, гэм болсонгvй нуруун дундуур шийдмээр татуулсан юм шиг хvнд хєлд нь алгадууллаа гэж нєгєє зуулгасан эмэгтэйг vзвээс бас онцын бэртсэн зvйлгvй. vг нь ойн эмсийн аялгуутай бараг нийлсхийх тул, жимс тvvж явтал, араас нь нэг юм ёврон тvлхэж унагасан шиг болоод, нvд харанхуйлж, дотор аягvй болоод, ухаан ороход , аюултай том эрээн амьтны аманд зуулгаастай , мануулд зуулгасан бозлог шиг , толгой хєл унжин ухаан саруул, ингээд л vхдэг цаг боллоо гэж дуу чимээ гарч бархирлаа гэж ярьжээ. Гекvv , барын сvvлд нvvрээ орооолгон ойчоод араараа газар цохиж ойчихдоо дотор харанхуйлсан гэж барын зvг гар зангидан занаж, сvх барин, дєрвєн хєлийн савар, амны нь дєрвєн соёог мулт цохиж аваад, Шонхолойгоос тэр савар соёог би авбал яана гэж гуйлаа. Чингээд барыг євчтєл, баруун суганд нь идээлэн баалсан хуучин шархтай. Тэр шархнаас нь бvдvvн хийцтэй цариур члуун гилбэрийн хугархай гарчээ. Бvгдээр тэр хугархай чулуун гилбэрийг сонирхон vзтэл, барт зуулгасан эмэгтэй , тэр гилбэрийн хугархайг хармагц цочин дуу алдаад, юм хэлсний нь Yхvv Шонхолойд уламжилж, эцэг нь хавар анд яваад vгvй болсон юм. Жадны нь гилбэр энэ мєн байна гэж таньж, эцгийгээ барт осолдсоныг мэдлээ гэж байна хэмээн хэлж єгвєл, чингээд манай отог дээр хvрч очно уу. Эндээс холгvй. Нєхєр анд гарсан. Отог дээр эх, нэг жаал хvvхэдтэй бий. Бас хэдэн айл бий гэхэд нь єєрийнхєє буудлыг арай ойр байх гэж буусан газар тийшээ тэр барсад хэлмэгдсэн эмэгтнйг ойг эмсээр тvшvvлэн аваачив. Хvнд шарх олж идээлж баалснаас болж, хурдан хєлт анг гvйцэхгvй тул, хvнд халдах болсон махчин бар байжээ , гэж Шонхолой тэр барын арьсыг эцгийн чинь єшєє авлаа. Одоо энэ барсны арьсыг эхэд чинь аваачиж єгье, дэвсгэр хийг гэж хэлvvлээд, загасчлаар одов. Их мєрєн загасаар элбэг тул, удалгvй дєрвєн анчин загас сэрээдэж, нум сум vзээгvй галуу хvнээс бараг айхгvй тул , хэдэн галуу харвацгааж, єдрийн хоолны юмтай болоод , тvрvvчий нь ойн эмс гэдэс дотры нь цэвэрлэж болготол бас хэдэн загас барьж, Yхvv, Гекvv хоёр хэдэн галуу нугас харваж, элбэг хоолтой болсон тул , тэр барст зуулгасан эмэгтэйд хэдэн загас бургасаар холбон єгч, бvгдээрээ хоол идэцгээн тvр амсхийх завсар дєрвєн анчин ойн эмсийн эгчмэдтэй хамт тэр бараас амий нь аварсан эмэгтэйг отог дээр нь хvргэхээр одов. Зам зуур асууваас, тэдний отгийн хvмvvс єглєє буудаллаж, эр хvйст нь цєм анд яваад, хvvхэд шуухалтай эмс vлдэцгээн, тэр эмэгтэй, жимс ногоо тvvх гэж гарсан хvн байжээ. Чингээд отогт нь ойртон хvрч ирэхэд, гэнэт vл таних хvн хvрч ирсэнд отгийн эмс хvvхэд сандран ёочсон боловч, єєрийнхєє эмэгтэйг хамт айлтгvй явалцаж буйг vзээд амсхийж, найрсаг байдлаар угтан тосоод, єнєєх эмэгтэйгээс барт зуугдаад, эдний ачаар амь гарсан гэхэд нь бvгд баярлацгаав. Тэр эмэгтэйн эх болох нэгэн настай бvсгvй, нєхрий нь идсэн барсын арьс гэдгийг сонсоод, vсээ vгтээн уйлж, барсыг хараан зvхэж, арьсы нь хєлєєрєє дэвсэн дэвсэн аман дотроо юм vглэж хайлав. Отгийн эмс бvгдээр тэр барсын арьсыг дэвсэн цавчиж шуугилдав. Хvvхэд шуухад хvртэл барын арьсан дээр дэвхцэжтомцуулыг дууриан юм хашгиралдан шуугиж байтал, нэгэн хижээлхэн эмэгтэй , дєрвєн анчны зvг толгой дохин дохин юм хэлэхэд Yхvv хэлмэрчилж, єстєн дайсныг єрлєж єгсєнд тал єгч байна. Дайсныг нэгэнт дарж єгснєєс хойш дахиж маньд хор хvргэхгvй болгон дарж єгєєё гэж гуйж байна гэхэд нь Шонхолой тэр барын зvрхий нь авч ирсэн тул , тvvнийг єгч,
– Анчиндаа єгч, бvгдээрээ хуваалцан идэж барс шиг зvрхтэй бол. Зvрхээ идvvлсэн бар , зvрх нь vхэж, та нарт халдахгvй болно гэж хэлсний нь Yхvv нэвтрvvлж хэлбээс, бvгдээр баяр хєєр болцгоов. Чингээд анчныг зочлох гэхэд єєрсдийн нь анчин нэгэнт ан гєрєєнєєс бууж ирээгvй. Амсуулж барих юм байхгvй, гар хоосон шахуу тул, гагцхvv тvvсэн жимснээсээ vйсэн саванд хийж барихад , тvvнээс нь ам хvрээд буудалдаа буцах гэхэд нь тэр барт зуулгасан эмэгтэйн эх нь ач хvvдээ эхийн амь аварсан Шонхолойн нэрийг єгсv гэж гуйн нэр асууваас, Шонхололй гэхэд
– Сонколой, Сонколой гэж хэд давтаад, ач жаалаа тэврэн, Шонхолойн суганд толгойгий нь хvргэн юм хэлэхэд Yхvv,
– Сонколой ач хvvгээ ачит баатар аавын єндєр цээ, єргєн суганд нь тvшvvллээ. Эр зориг, насны хишиг гуйж байна гэхэд нь Шонхолой , тэр жаалын духы нь таалаад,
Эр их зоригтой
Бяр их чадалтай
Уужим дотортой
Ухаан ихтэй
Урт настай
Цдаан жаргалтай
Сайн хvн болж
Садан олноо жаргуулаарай
гэж ерєєсєн vгий нь Yхvv хэлж єгєв. Отгийн эмс цєм мэхийн дохиж дор бvр юм дуугарсанд, Yхvv хэл залгаж, ерєєл бат орштугай гэж байна хэмээв. Шонхолой нэг чулуун зэв бvсэндээ агссан агсаанаасаа гаргаж тэр жаалхvvд єгсєнд, сайхан цохилж хийсэн тэр хєєрхєн тунгалаг чулуун зэвийг ер урьд ємнє огт vзээгvй тул , бvгдээрээ гайхан баярлалдаж, бие биедээ дамжуулан vзэцгээв. Чингээд бvгдээрээ єлзийт зочдоо нэгэн хэсэг vдэцгээн гаргаж єгєв.Завиа орхисон газар хvрч, цаашлан аялах гэтэл, ойн эмс хоорондоо баахан яриа болоод , эгчмэд нь Yхvvгээр Шонхолойд хэлvvлсэн нь манай нэгэн хэсэг эмс, энд хэл ойролцоо хvнтэй газар хvрсэн тул, эндээ vлдсv, гэнэм. Та нар юу гэж бодож байна гэтэл,
– Эднийг энд vлдвэл, би бас vлдэлцэх хvсэлтэй байна. єнєєдрийн барын савар соёог би эдний нэгэнд нь сvй тавьж єгєх санаатай байсан юм. Эднийг vлдвэл, миний бие явавч, санаа минь энд vлдэх зовлонтой боллоо гэж Гекvv Шонхолойд хэллээ.
– Чамд эм олдоно. Эр нєхєр олдох нь чухаг. Бид хоёрын амь аварсан ачтай хvнийг алс холын замд хань бvлгvй хаях гэж байх ямар єєдгvй амвтан бэ чи ? гэж хєндлєнєєс нь Yхvv загнаж эхлэв. Бид Шонхолой ахтай тэр нэгэн шєнє эс дайралдвал, би єнєєдєр ингэж явах уу? Би чамайг хvн гэж бодож явсан, хvн биш юм байна чи гэхэд нь Шонхолой
– Тэгж болохгvй, Yхvv минь. Эндээ vлдэх дуртай бол vлдэг. Бид анх гурвуул гарсан тул, Бух євгєнийг нцтаг усанд нь хvргээд, хоёулаа л буцах байсан. Гекvv vлдвэл vлдэг. Чи ч бас єєрєє л мэд гэхэд нь Yхvv,
– Би та хоёртой л явна. Би Гекvv шиг хvн биш гээд, ойн эмсийн зvг юм хэлсэнд , эгчмэд нь Yхvvгийн vг сонсоод, гараа занган олон vг хэлэв. Ойн эмсийн зарим нь бусад нэгийгээ зэмлэх шиг шуугилдаад, эгчмэд нь Yхvvгээр Шонхолойд
– Миний буруу боллоо. Амий маань аварсан хvнийг алсын хол аянд нєхєр бvлгvй болгохыг би сэтгэл тvвдэхгvй би хамт дагалцан явна. Гекvv энд vлдвэл vлдэг. Гэж хэлvvлэхэд нь ойн эмс бvгдээрээ эгчмэдээ дагана гэж нэгэн дуугаар дагав. Гекvv, байдал ийм болсонд машид ичингvvрэн уйлж, буруугаа хvлээн Шонхолойг гуйж єчрvvн :
– Ах, намайг хvлцэж хайрла. Би муу санаа агуулж, ганцаары тань хаях гэж огт бодоогvй, гагцхvv энэ ойн эмсийн нэгэнд сэтгэл санаатай болоод зарим нь энэ газар, хэл аялгуу нэвтрэлцэх хvнийг бараадан vлдэнэ гэхэд, санамсаргvй дагаж vлдэх бодол тєрсєн билээ. Ачтан хvний тэнхрvvлэн тэтгэснийг мартан гээж, тус хvргэсний хариуд ус хvргэх гэсэн санаа огт бус. Би vхэвч ахын дэргэд, ахыг хамгаалсаар vхнэ. Гєрєєсний янзага эхийгээ дагадагтай адил ахыг дагаж, зовлон жаргаланг хамт хуваалцана. Ах надад бvv муу сана. Намайг битгий буруушаа. Далайсан газар тань далд орж, далласан газар тань гарч ирсvv. Догшин араатнаас халхлаж явсуу, нойрсох цагт сахиу явсуу гэхэд нь Шонхолой яаран урагш давшиж Гекvvг тайтгаруулан, ойн эмсийн зvг
– Та нар дур сонго оо. Эндээ vлдпе гэвэл vлд, алсын их хол замын бэрхийг бэрхэд vзэхгvй бол манай Чонос мэнд хvрвэл тань та нарыг єєрийн хvн адил vзнэ. Гекvv єєрєє л мэд. Манай нутаг усанд хvрвэл манайхан чамайг єєрий л хvн гэж vзнэ. Эндээ vлдэх нь дээр гэж vзвэл би ер чангааж татгалзахгvй гэхэд нь бvгдээрээ єдгєє хvртэл хамт явсан бид, нутагт тан хvрч, отогт тань багтъя. Гэж цємєєрєє урд адил нэгэн сэтгэлээр хамт аялан явахаар боллоо.
Тvймэр гарсан бололтой гэж Шонхолой салхи vнэрлэн, униар татасан зvг зовнисхийн харж, газрын байдлыг vзвэл, салаар явахдаа тулалдаж гарсан газар айсажбайвнам. Бидэнтэй байлдсан аймгийнхан гал алдаж харлав уу даа? гээд мєрєн єєд алсыг ширтвээс хээрийн ан амьтан урьдынхаас арай олон vзэгдэж, цєм нэгэн зvг уруудах бєгєєд огторгуйд шувуу бас олон болж дуу чимээ нь ерийн цагаас ондоо ажээ. Одоо тэгээд яахав, яваад л байх уу? гэж Залуудайн асуухад нєхєдтэйгєє зєвшилдєе гээд завиа эргийн зvг залан хойноос нь дагаж яваа Yхvv, Гекvv хоёрыг завиа эргэд дєхvvл гэж дохиод, эргээр єгсєж яваа ойн эмсийн эгчмэдийг дуудаж яавал дээр вэ ? гэж бvгдээрээ зєвлєлдєєд, газраа хороож, тvймэр ойртоод ирэхийн vес ямар нэг аятайхан газар олж буухаар тогтлоо. Наран шингэх vес утаа униар бvр ч ихдэж, орчин тойрон бvрэнхvй болж, нар нэг хvрэн улаан тєгрєг юм шиг vзэгдэх боллоо. Эртхэн шиг буух газар хайж, харсаар, тvймэрт хєєгдсєн ан амьтан дайран сандраахгvй, нэг эвтэйхэн газар олоод :
Явган яваа ойн эмэгтэйчvvдийг завиараа усны нєгєє талд гаргаж, мєрєнд гал тулан ирэхэд хvрвэл аюулгvй болгож, бvгдээрээ эртхэн шиг хоног буудлаа засаж, тvймэр єнгєрєхийг хvлээлээ. Yхvv, Гекvv хоёр завиараа мєрний нєгєє талд гарч, гєрєєлєєр одоод, асар удалгvй нижээд тарган ооно харван унагаж, буцаж ирэхдээ зээр маш олон тvймэрт сочин хэлмэгдээд, нум суманд харвуулж vзээгvй тул сум тусам газар ойртоход ер хvнээс айхгvй байна гэж ирэв. Зээрээ євчин эвдэж, хоол хийж идсээр байтал нар ч шингэж харанхуй болоход тvймэрийн гал сvрхий тод харагдаж, тун сvртэй . Мєрний тэртээ олон гєрєєс ан амьтан бий болж, тvрvvч нь тургиж барьж, ус гатлан гарч байгаа чимээ vргэлж гарах боллоо. Чингэвч гал тvймэрээс нэгэнт зайлж байгаа амьтан анчны галыг хараад огт ойртон хавьдахгvй єнгєрцгєєж байлаа. Шєнє дундын хэрээс тvймэр улам ойртож, хvй хvй халуун салхи саохилах болж, алсаас хєєгдєн зайлж яваа амьтны хєл чиг их боллоо. Yvр цайхад бvр ч дєхєж, талын их тvймэрийн хуйларсан галын байдал чимээ тун сvртэй болоод, хєнгєн хєлт хурдан ан амьтан хэдийн мєрєн гаталж, шєнєдєє єнгєрсєн аваас том биет нvсэр амвтан арга буюу явсаар тvймэрт гvйцэгдэх шахам хєєгдєж, хулан тахь сvрэг сvргээр алсаас дахин ирж, унгалдах дуу чимээ, нvсэр том том арслан заан сvртэй их дуугараад, урамдан дуугарч, тэмээн гєрєєс буйлан мєрний усанд шахалдан орж, цовхчин хєвж яваа амьтан мєрнєєр дvvрч, тvймэр аймаар хурдан энд тэнд бєєн гал харваж, галт хуй салхи хуйлран нэн ч бэрх болсонд ойн эмс машид айн эмээж, дуу шуу болсонд Шонхолой тайтгаруулан тогтоож, маш айван тайван байдалтай байх тул сандарсан эмс тvvний самбаатай уужим байдлыг хараад, бас зvрхээ дарж, шуугилдан сандчих нь гайгvй болж, хадын тавцан дээрээс дорно мєрний хоёр захаар бvжигнаж байгаа амьтныг харцгаан сууж байтал тvймэр ч бvр ойрхон хvрч, халуун амьсгал нь тэсэхэд бэрх боллоо. Чингэж байтал Залуудай дорогш гараар заан нэг юм хэлсэн нь шуугианд дуулдсангvй. заасан зvг харваас нилээд хэдэн хvн усны эрэгт хvрч ирээд, усанд орохоос айн эрэг дээр байхад тvймэр нэн хэцvv тул цаашаа наашаа хашигчин гvйлдэж байтлаа арга буюу усанд орж, Толгой нь цухалдан харагдаж байтал сvvлчийн ан гєрєєс дээрээс нь хамаагvй дайран орж, нэг эмэгтэйн ардаа vvрсэн жаал хvvхэд эхийн хvзvv тэвэрснээ алдаж, усанд хоёр нэг цухалзаад далд ороход эх нь vрийнхээ хойноос тэвдэж арваганасаар байгаад нэг бух гєрєєсєнд дайруулан далд оров. Тvймэрийн халуун илч амьсгал нэн хэцvv болсонд аянчин бvгдээр чулууны нємєрт хоргодон нэг хэсэг юу болж байгааг харахын аргагvй амьсгалахад ч хэцvv болж, харанхуй утаа татаж , их галын шуугих чимээ, мєрний тэртээгээс дуулдан, наад талд нь олон амьтны дvрвэж, давхих чимээ усан дунд унгалдах, урхирах, майлах, буйлах, орилох, хашиграх элдэв дуу шуугиантай холилдон нийлж жигтэйхэн юм болов. Хад хагарч ан цав гарсан чулууны завсар хоргодон шургасан аянчин тvймэрийн халуун хийд, их мєрний захад байгаа чулуунд халхдагдан хэвтэж байгаа учир гайгvй боловч, хvй хvй утаа цохин амьсгалахад хэцvv. Чингэсээр хичнээн удсаныг аянчин мэдсэнгvй. Галын сvрт чимээ нь арай намдах шинжтэй болж. Салхи мєрєн уруудвал агаар ч баахан цэвэршиж, нуугдсан газраас бултайн харваас усны захад тулаад, мєрєн єргєн учраас нєгєє талд ашгvй гал туссангvй, уруудан єнгєрч мєрний баруун талын уулс усанд ойртон ирсэн газар ургац тачир, салхигvй тул, уулын энгэрт тулбаас намжих шинжтэй vзэгдлээ. Тvймэр єнгєрсєн газар мєрний захын бургасуудын салаа найлзуур нvцгэрэн нарийн vзvvр нь утаа уугиж, тvймэрт хєєгдєн ус гаталсан олон тураг анд нарийн бvдvvн бургас, улиас хуга нуга дайруулж, мєрний наад талын шугуй ч бас тас гишгvvлж, хєє чандруу болоод, мєрний тэртээх халиурам тал тас хар болж, энд тэнд хааяа тvймэрт гvйцэд эдvvлээгvй чийгтэй газар шар ногоо толботой харагдаж, утаа суунагласхийн буй их талд усны ойр энд тэнд галд гvйцэгдэн бvтэж vхсэн амьтан хуйхлагдан харагдаж их талын байдал нэг мєсєн єєр болж сvртэй. Алсад салхинаа vнс чандруу хуйлран, нvд алдам газар мєрний нэг тал нь сvртэй хар нєгєє тал нь шар ногоон харагдах ажээ. Усны тэртээ эргийн захад хэдэн vнсэн тураг анд гишгvvлэн vхсэн хvний хvvр vзэгдэн, зарим нэг нь цээж нь усны захад, бєгсєн бие нь усанд хэвтэж байгаа хvн vзэгдэн, ганц нэгэн хvvхэдтэй эмэгтэй бололтой хvн, уснаас арай чvv гэж гараад, нойтон голтой нэг юм, нялцайтал дэвтсэн саарин хувцас нь биенд нь наалдан, маш цєхєрсєн байдалтай сууж байгаа нь vнэхээр єрєвдєлтэй тул, Шонхолой Yхvvг дагуулан , чулууны ард хуоаасан нэг vйсэн завиа авч усанд тавиад мєрний тэртээ сэлж гараад тэр хэдэн эмэгтэйн зvг одвол тэр хэдэн эмэгтэйчvvл, vл таних хоёр хvнийг хараад огт дуугарахгvй тэнхэл тамир нь тасарч, гайхах баярлах шинжгvй уруу царайлан суунам. Хэдэн багацуул, Шонхолой Yхvv хоёрыг хараад нvvрээ далдлан, эхдээ наалдан , нэгэн эр хvн, чих сэтэрхий, сорви нь суманд харвуулсан байдалтай бєгєєд, машид алжаан цуцсан байдалтай боловч, Шонхолой Yхvv хоёрыг хараад , царайд нь тэсгэлгvй эмээсэн шинж тодорч, аман дотроо нэг юм єгvvлэн , хvзvv сунган , амь гуйх мэт. Ажин vзвээс єнєєх салаар байлдан явахад чихий нь сэт харвасан хvн мєн бололтой. Тамирдсан тул, дайсан итгээд хvрч ирлээ гэж vхэхийг хvлээн буй бололтой . Шонхолой єрєвдєєд , эелдэг найрамдуу, айван тайвнаар тэр хvнд
– Тулах нэг цаг байхад, туслах нэг цаг байдаг шvv дээ. Эр хvн , эр хvндээ хайртай. Чи надаас бvv ай, гээд завиа зааж, мєрний тэртээ гаргая гэж заан дохиод, уух унд, идэх хоол єгнє гэж дохиход тэр хvн дохиогий нь ухаарч, нvд нь сэргэн гялалзаад, Шонхолойд гараа сарвайн, хоёр гараараа гарыг илэн талархал илэрхийлээд, дэргэдэх эмэгтэйчvvлдээ хэдэн vг хэлэхэд тэд нь бас нойроос сэрсэн адил, хєдєлцгєєж, хєє шавар болсон царайд нь баярлан мишээх байдал тодров. Чингээд Шонхолой тэр эмэгтэйг тvшин босгож, нэгэн эмэгтэйн хамт завьдаа суулган Yхvvгээр мєрний тэртээ гаргуулаад, ойн эмсийг гал тvлж, єчигдрийн гєрєєсний махнаас vлдсэнийг хоол хийж, тvймэрийн авулд эрдсэн эднийг хооллуулан, єл залгуул гэж vхvvгээр захиулаад , бас нэг завиа гаргаж, эснийг Гекvvтэй элбэж, усны цаад талд гаргая гэж явуулав. Тэр эрэгтэй эмэгтэй хоёрыг усны цаад талд гаргаад vлдсэн хэдэн эмэгтэйг амьд гарсан хvvхэд шуухадтай нь хоёр завиар гаргахад , ойн эмс тосон угтаж, шарж борлуулсан шvvрхийхэн махнаас єгч идvvлэв. Аюулд нэрвэгдэгсэд, санамсаргvй туслан тэнхрvvлэх хvнтэй уулзаж, єл vалгуулаад, дотор нь онгойж сэргээд мєрний тэртээхийг зааж юм хэлэх боловч, vг нэвтрэлцэхгvй ганц нэгэн vг нь хааяа мэдэгдэх тул, хvvхэд шуухадтай олонхи нь усны цаана тvймрээс зайлан гарч чадалгvй vхсэн гэж байгаа бололтой . Тэр сэтэрхий чихт хvн, нэгэн эмэгтэй хvvхэд хоёрыг заан , єєрийн гэргий хvvхэд хэмээн дохином бєгєєд, хуруу заан мєрний тэртээх харлан буй тvймрийн цурамыг заах нь хэдэн хvнээ галын аюулд алдсан хэмээж буй бололтой. Нvднээс нулимас дусаан аман дотроо юм єгvvлэх нь тун уяралтай бєгєєд Шонхолойн гарыг байн байн илнэ. Тєрєл саднаа алдсан тvvнийг хєєрхийлэн, санаагий нь засах vг хэлсv гэхэд vг нэвтрэлцэхгvй тул , арга буюу хариу гары нь илэн ьолгой дохиж, єрєвдєх сэтгэлээ илэрхийллээ . Мєрний тэртээ тvймэрт цуцан гvйцэгдээд vхсэн тураг ан энд тэнд хэвтэх тул , Залуудай, Yхvv Гекvv гурвыг завиар явуулж, тэр тvлэгдэж vхсэн ангийн махнаас авцруулахаар одуулаад, гал єрдєж, мах шаруулж бvгдээрээ хооллов. Тэр сэтэрхий чихт хvн, гал заан , чулуугаар галын цог авч явах сав хийнэ гэж дохисонд Шонхолой цахиур гаргаж, гал хавиран гаргахыг vзvvлсэнд маш гайхаж, ёстой гал шиг юм болов уу гэж Шонхолойн цахиж vлээсэн галд єєрєє мєчир зомгол , євс хийж vзээд , эмэгтэйчvvддээ юм хэлж, тэр цахиур цахисан галыг заасанд Шонхолой цахиураар хэрхэн цахиж гал асаахыг заан vзvvлэв. Чингээд саарын хэтэвчнээсээ бас хоёр цахиур гаргажурьд базааж бэлдсэн уулнаасаа нэгэн атга єгєєд , уул хийх аргыг заан vзvvлж таниулав. Ямар юмаар уул хийдгийг харуулахад тэр сэтэрхий чихт хvн ухаарч, нэн баярлан толгой дохиж, єєрєє цахиуры нь авч хавирсаар , оч уулд нь тусч утаа уугихад хашигран баярлаж Шонхолойд нэг олон юм хэлэв. Эмэгтэйчvvд нь тэр хvний дахин дахин цахиур цахиж, уул уугиулан , хялгана цагаалж євсєнд гал асаахыг их л бишрэн харж, Шонхолойд vг хэлэн дохином бєгєєд хvvхдээ Шонхолойгоор vнсvvлэх хvсэлтэйгээ дохин илтгэхэд, бэлэгшээж байгаа юм байна гэж тэр хэдэн хvvхдийн халтар халтар хацры нь vнсэн таалж, тогойгий нь илллээ. Чихэндээ сэтэрхийтэй єнєєх хvн , хvзvvнээсээ баавгайн соёо хэлхсэн сондор чимгийг vзvvлэхэд саадгvй нэвтрvvлэн туслана гэсэн дохиогий нь ухаарч, хариу талархан, хvзvvндээ зvvлээ. Тэр чих сэтэрхий хvн, тvймрийн аюулд хэдий эрстсэн боловч, бvдvvн хийцтэй чулуун сvхээ амин лугаа сацуулан гараасаа сураар оосорлож авч явснаа заан, баавгайн соёот сондорыг заан, дахин дахин дохиж, тэр сондор vзсэн хvн ёvх бороохойтой vл довтлохыг илэрхийлж, Шонхолойн гарыг илэв. Чингээд Шонхолой нєхєд сэлт, завиар явах нь завиндаа юмаа ачиж, эргээр явах ойн эмс эргээр явах гэж алсын зам чиглэхэд, тэр тvймэрт эрссэн хvмvvс маш найрсгаар vдэн гаргаж, єєрсдєє их талын зvг гар дохин одов.
Шонхолой нар хэдэн хоног явж, сайя тvймэрт идэгдсэн газраас холдов. Их мєрний нэг тал нь шарлан халиурч байгаа євс ногоотой, нєгєє тал нь тvймирийн хар цурам байсаар ан амьтан нь тvймэрт идэгдсэн газар огт vзэгдэхгvй гагцхvv тас, бvргэд ёл, элээ зэргийн махчин шувуу хуйхлагдан vхсэн тураг ангийн сэг дээр хуримлах ажээ. Мєрний нєгєє талд харин ч ан амьтан олширсон байдалтай. Завь сэлэх хатгахад заримдаа хоёр Хумкаа шонхолойд туслалцан , заримдаа ойн эмсээс завид сууцгаан , дєрвєн анчин эргийн дагуу явгалан гєрєєлсєєр єдрийн хоол, бор хоногийн идэх юм бэлдэж явдаг байлаа. Ойн эмс бас зам дагуу идшинд хэрэглэн нэмэрлэх тємс ногоо, мойл, долоогоно, нэрс, vрил зэргийг vйсэн саваар тvvж, идэх юмаар хамтын хvчээр дутмаггvй явжээ. Эмэгтэйчvvд бас ангийн арьсаар чархи, бойви хийж, ясан шєвєг зvvгээр ханзарсан хагарсан юмыг оёх шидэхдээ чадамгай тул , дєрвєн анчинд бас их тус нэмэртэй бєгєєд оройн хоногт хоолоо идээд, гал тойрон сууцгааж, байх vес Шонхолой , Залуудайдаа бид эдэнд туслаагvй бол, эд зvдэрч аягvйдвэл амь зууж чадахгvйд хvрэх байж, эд биднийг тvшин амьдарч явахад бид дєрєв ч бас замын бэрхэд хvч бvлтэй болж, дєрвvvлээ чадахгvй юмыг бvгдээрээ нийлж хирийн юмыг дєнгєх болж байна шvv. Цувж явсан бараас цуглаж явдаг шаазгай дээр гэдэг нь энэ дээ гэж хvvдээ нєхрийн тусыг бvтээж явахыг vргэлж сануулан хэлж, нэг хvний давахгvй юмыг бvгдээрээ санаа хvч нийлбэл давдаг юм гэж ярьдаг байжээ. Ойн эмсийн дотор Бияа гэдэг нэгэн охин, царай зvс нь бусдаасаа нилээд цэвэр бєгєєд Гекvvгийн сэтгэл зvрхний хvн байжээ. Завиар явахдаа мєн орой хоног буудалд оролдсоор Гекvv тvрvvн алсан барын соёо саврыг нvхлэж, шєрмєсєєр хэлхээд сондор чимэг хийснээ нэгэн орой гvйцээж Бияад бэлэглэн єгєх санаатай , ойн эмсийн эгчмэдээс зєвшєєрєл гуйхад нь сондор бэлэглэнэ гэдэг , даруй тєрєл барилдана гэсэн vг. Шонхолой ахын отог нутагт мэнд хvрсэн цагт эр эм болохыг зєвшєєрсv. Наана нь сvй тавьсан бэлэг болгож єгвєл єг л дєє Бияа тогтоодог юм бол чиний хэрэг бvтнэ. Эс тогтоовол , би хашин баалж чадахгvй шэсэнд Гекvv баярлан :
– Эгчийн vгийг сонсов уу? Би чамд vvнийг бэлэглэнэ гэхэд охин ичингvvрсхийвч, vг дуугарсангvй, бэлгийг хvлээн тогтоожээ. Гекvv баярласандаа хэдэн хоног дархалсан нэг хавчаахай нум, хэдэн сумын хамт завинаасаа гаргаж,
– Бидний эр хvйстний ах зах нь Шонхолой ах аваас эмсийн ах их зах нь эгчмэд мєний тул, чадлаа гаргаж хийсэн энэ нум сумыг барья. Мэргэн харваач болтугай гэхэд нь ойн эмсийн эгчмэд нь дуртайяа тэр зэр зэвсгийг хvлээн авч, угаас нилээд чийрэг бєгєєд бяраар яасан ч Гекvvгээс дутуугvй чийргийн дээр Шонхолой нарын харвахыг сонирхон ажиж явсан тул, барилыг тун амархан сурч, эхлээд хур, сойр, ятуу зэргийн шувуу, чингээд туулай чандага, удалгvй бор гєрєєс, зээр агнах боллоо. Чингээд гараар шидэх чулуу, богино жадтай зvйрлэвэл дагуулахгvй хол тусгалтай сайхан зэмсэг юм байна гэж нумаар сум гэдэг жижиг жад чавхдан харван сvрхий амьтан гэж агнах бvр ангийнхаа цусаар мялаадаг болсны нь Залуудай нэгэн єдєр юунд чингэж байгаагий нь асууваас, ойн эмсийн эгчмэд
– Дээжий нь амсуулж байхгvй бол гомдож магадгvй хичнээн хvн гаргаж, энэ хєнгєн жижиг жад чавхдан гєрєє хийж, олз олоод байхад эс амсуулбал , гомдооод онохоо байж магадгvй гэв. Эгчмэдийн хамт таван харваач хvн болж, ан гєрєє хийхэд улам ч олзтой болж, идэх хоолоор тасалдахгvй элбэг дээрээ элбэг боловч, хэрэглэх хэрэгцээнээс илvv агнадаггvй ёсоо алдалгvй баримтлан явжээ. Ялангуяа Шонхолой тэр ёсыг маш чанд баримтлуулан идэж барахгvй бол амьтны амь тасалсны хэрэггvй. Хурдан зэвсэгтэй боллоо гээд зоригоор хядаж болохгvй. хорхой чгэсэн аминдаа хайртай байхад, халуун амьтай бvлээн цустай амьтныг хэлээд яахав гэдэг байжээ. Чингээд нэгэн єдєр vдлэн буугаад , хоолоо хийж байтал, боролж шугуй дотроос жад бороохой, чулуун сvх барьсан арваад хvн гарч ирээд, аянчныг vзмэгц бєєгнєрєлдєж юм зєвлєцгєєх мэт болоод , нэг хvн урагш давшин , буудлын зvг айсуй. Ойртосхийгээд , жадаа дорогш талбин, гараа єргєж элэгсэг найртайэ байдал vзvvлсээр дєхєхєд нь Шонхолой Yхvv хоёр , бас зэмсэггvй, єєдєєс нь очиж, хоёр талаас уулзаад vг хэлэлцэхэд, Хумкаа Yхvvгийн vгийг нэвтрэх хvн байв. Тэр хvн , аянчнаас хаанаас хаашаа зорьж байгаа хэн гэдгийг асуугаад , єєрсдийг ойн хvн гэдэг . Євєл энэ хавиар агуйд євєлждєг, зун намар ан дагаж мэхээр , ямаахай, ойн жимстэй газар хэрэн бидэж явдаг. Євєлждєг агуй маань тэр. Саяхан агуйгаа эргэж vзтэл, агуйг баавгай эзэлсэн тул хvч тvрэн эзэлсэн баавгайтай байлдах гэж явна гэж нєхдєє заалаа. Эрэгчин эмэгчин хоёр баавгай, хоёр бамбарууштай, манай євєлжєєний агуйг саявтар эзэлжээ. Бид баахан хvч бvл цєєн боловч, агуйгаа алдах дургvй, vзэлцэх гэж явна. Бидэнд хvчин нэмэрлэж єгнє vv. Гэхэд нь Шонхолой гал дээрээ урин аваачив. Тэр баавгайтай байлдах гэж яваа хvн, нєхдєє даллан дуудаж, мєрєєрєє эргэж, буцан газар тавьсан жадаа аваад, Шонхолойн хойноос даган ирэв. Оройн хоолонд хэрэглэнэ гэж Шонхолой нар замдаа єглєєнєєс агнаж, модны захаас таван харваач нийлж хоёр гєрєєс агнаж, завьдаа нэг хэсэг махы нь ачиж нэг хэсгий нь ойн эмс vvрэн явснаа хоол хийж байхад, баавгайтай тулах ойн хvний тэр бєлєг дайчин хvрч ирсэнд , арга буюу орой идэх гэсэн махнаасаа шаралцаж, бvгдээрээ идлээ. Хоол идээд, ойн хvний тэргvvн нь шонхолойг энэ хэсэг улсын ахмад нь юм байна гэж хvч нэмэрлэхийг дахин гуйсанд , шонхолой, хамт яваа ойн эмсийн эгчмэдээс яахав бид ? гэж асууваас
– Баавгайн хvч их эдний хvч нэмгэн. Туслалцах нь хоёр хєлтний ёс биз дээ. Туслан хамжиж vзье гэхэд нь , манай олонх нь туслахыг зєвшєєж байгаа учраас эрэгтэй бид чvгvй гэхгvй. Танай эмэгтэйчvvд яасан бэ ? гэж асууваас ойн хvний тэргvvн нь
– Манай ойн хvний эмэгтэйчvvд нь євєлжєєн дээрээ бууж ирдэг, тэр хvртэл тус тусдаа. Эрчvvл нь эрчvvлтэйгээ, эмс нь эмсvvдтэйгээ урин дулааны цагт анги анги явдаг заншилтай юм даа гэлээ. Баавгайг хамтын хvчээр агуйгаас зайлуулах гэж тогтоод, бvгдээрээ зэр зэмсэгээ барьцгаан, тэр агуйн зvг чиглэж, асар холгvй тул, ойр нь хvрч очоод, замдаа хэлэлцсэн ёсоор олонхи агуйн амсарын дээд талд гарч, доош нь унагах чулуу бэлдэж, бас хоёр гараар дааж, доош нь хаяж болох чулуу зэхэцгээж, хvн хvн зогсох газраа хэд хэдэн том чулуу овоолоод, єнхрvvлэх том чулуу тvлхэн унагах хvн, чигий нь тэр агуйн амсраас баавгай гарч ирэхэд дээрээс нь ойчих багцааг тааруулан барагцаж, тэр самбаанд хоёр хvн агуйн амсарт, заншлаар олох болов. / заншилах гэж сэм мэдээ сурвалжлан тагнах гэсэн vг / . Шонхолой хvнээ дагуулж яваагийн хувьд тэр заншлах хvний нэг нь болсу гэж ойн хvний тэргvvнтэй хоёулаа агуйд баавгайг заншлаар одох болж, доошоо буугаад, агуйн амсарт ойртон, дотроос нь чимээгvй тул аяархан дотогшлож vзвээс, амсрын орчим том хєндийд хориод хvн багтам зайтай, голд нь гал тvлж байсан vнстэй, тойроод чулуугаар хашсан єртэй бєгєєд цаашаа хошоод салаа болон нарийссан харанхуй хонгил vзэгдэв. Голомтын єрийг хашсан чулууг хєдєлгєж, vнсийг онгичсон бєгєєд том гэгч амьтны мєр ул vнс шороон дээр vзэгдэв. Зvvн талын хонгилоос араатан том амьтны vнэр гарч, эзэнтэй агуй гэж мэдэгдэв. Манай хоёр анчин энэ агуйн амсар сахин модонд хоноод баавгайг байна гэж мэдээ хvргэсэн юм. Одоо чбайх шиг байна гэж ойн хvний тэргvvн хойноос нь хvрч ирсэн Yхvvд шивнэн хэлж, гурвуул шинэ мєрийг ажваас орсон гурван мєр, гарсан нэг том мєр байв. Тєдий агуйн амсраас сэмхэн холдон гарч, нєхєд дээрээ очоод, хэрхэхийг зєвлєн хэлэлцэж, нэгий нь эзгvй хооронд бусды нь єдєєн гаргаж vзэхээр тогтоод, агуйн амсар боох гэхэд ичээд ороогvй баавгай юу хийж , хvлээж хэвтэх аж. Нэг шаламгай анчнаа амсарын зvг явуулж, баавгайг єдєєн гаргахаар боллоо. Нэг завшааниай зvйл нь агуйн амсарын хоёр талаар дээрээс унасан хадны хэмхэрхий том чулуу босоо хvнээс єндєр бєгєєд агуйн амсарын ємнє хvзvvвч хашлага шиг тогтсон тул тэр хоёр , хоёр том чулуун дээр бас хэд хэдэн том жадтай анчин баавгай цохих том том чулуу єргєн дамжилж, сураар татан гаргаад тулалдахад зэхмэгц, нэг чийрэг залуу анчин, агуйн амсарт очиж, хараан зvхэж, агуйн зvг :
– Хvний євєлжєє эзэдсэн ёсон бус муу хар гєрєєс гарч ир. Голы чинь таслаж, зvрхий чинь сугална. Гараад ир гээд чулуудав. Агуй дотроос чимээ гарахгvй тул ыас хараан зvхэж, хvний євєлждєг агуй хулгайлан эзлээд, эзнээс нь айж байна уу ? бушуу гарч ирж амиа тушаа гэж хараан зvхэж, хашигран чулуудтал агуй дотроос баавгайн дуу гарч, хир баргийн амьтан халдахгvй их чадалтайгаа мэдсэн нэг том гэгчийн эм баавгай гэрэлд гялбасхийсэн байдалтай яаралгvй гарч ирээд, агуйн амсар, тэрний дэргэдэх ургаа том чулуу хоёрын хооронд хvн багтахаас, агуйн том баавгай багтахгvй завсарт зайлан орсон єнєєх єдєєгч анчин, хойноос аажуухан алхаж, нгаа гэж амаа ангалзан, гялалзсан соёо шvдээ ярзайлгаж, шиншилтэл тэр анчин ам руу нь жадаа тэнхээ мэдэн шааж орхив. Баавгай хойд хоёр хєл дээрээ урхиран бостол, дээрээс нь жадлах нь жад чулуудан жадлаж, том том чулуу буулган чулуудахад, урагшаа ухасхийтэл хэдэн анчин нэг том чулууг тvлхэн унагасан нь яг тэр баавгайн зоон дээр лvс хийтэл тусаад , хэдий маш их бяр тэнхээтэй сvртэй амвтан боловч, vхрийн дайтай том чулуу ар зоо дээр нь цохисон тул нэг муухай дуугараад, хойд хоёр хєл нь мэдээгvй болж, бєгсєє чирэн, цусаар бєєлжин урхираад дэмий л дэргэдээ ойчих чулуу алгадав. Тэр завсар агуй дотроос хоёр арай бага баавгай гарч ирээд нэг нь толгой дээрээ том чулуугаар цохиулж, толгойгоо сэгсрэн эргэлдтэл, нєгєє нь агуйн амсрын хажууд буй єндєр чулуун дахь анчин авиран асаж, савраараа чулуу харчигнатал маажлан vсрэн дайрсан хvчиндээ, цээжин бие нь чулуун дээр гараад иртэл, чулуун сvхээр толгой дээр нь нэг хvдэр анчин буулгаж, хоёр талаас нь жадаар чичин хатгаж, агуйн амсар дээр болон хоёр талын чулуун дээр байсан анчин цєм єндєр дуугаар, бие биеэ зоригжуулан хашигралдаж, хадтай хєндийд цуурайттал барихралдав. Баавгай урхиран савардангуут, нэг анчны гуя хага татан унагасанд Гекvv шvvрэн тогтоож, доош нь унагасангvй барьж авав. Тэр самбаанд ойн анчны нэг нь том бороохойгоор шуугитал буулган, баавгайн торгон хоншоор дээр цус цацартал няц цохиж, баавгайг доош нь унагав. Чингээд дээрээс нь том том чулуугаар агуйн амсарт байгаа баавгайг цохилж хашигралдаж байтал ойн анчны ахмад нь том мазаалай ирлээ гэж маш єндєр дуугаар шуугианыг даран хашиграсан нь цєм заасан зvг тийш харваас, модны захаас том гэгчийн баавгай маш хурдлан айсаж байгаа нь тийм том амьтан гэхэд тун ч хєнгєн шаламгай vсрэн давхиж дайран орох гэж яваа нь vнэхээр сvртэй. Сум тусан газар ойртоод ирэхэд Шонхолой нар тавуулан харваж эхэлвээс, алдалгvй сум шигдэн орж байгаа нь харагдавч vхэх шарх олгож чадахгvй, сайн моринд ташуур єгсєн адил, баавгайн довтлоход улам ч эрч оруулсан адил шуугин орж иртэл, нэг сум яг нvдэнд нь шааж, баавгай цог тусаад хєлєєрєє нvдээ арчин, сумыг хуга татаад урхиран дайрав. Ойн анчин тал талаас нь жад шидэж, зарим нь баавгайн биенд шаавч, ширvvхэн давхиж, яваа баавгайн ухас ухасхийхэд шархнаас нь сугаран ойчиж, хариугий анчин дээр тулан дєхєж ирэхэд нь бороохойтой нь бороохойгоороо цохиж, жадтай нь жадаараа жадлан, жадны иш хугарах чимээ гарч,
– Нvдгvй талаас нь дайр, нvдгvй талаас нь дайр гэж ойн анчны тэргvvн хашгирч, улаан суга руу нь жадлатал, жадны иш нь баавгайн ширvvн эргэхэд хугарч, анчны тэргvvн баавгайн хєл дор ойчоод єглєє. Олон анчин тал талаас баавгайн зvг дайран орсонд тэр том мазаалай хойд хоёр хєл дээрээ босон, олон шархнаасаа цус цувруулж, зvг зvгээс чичих жадыг ширвэн алгадаж, урагш урхиран алхтал, нэг залуу анчин элгий нь жадалж, Шонхолой сvхээрээ ар зоонд нь тэнхээ мэдэн цавчтал, мазаалай жадны нєгєє vзvvрийг газар тулсан тэр залуу анчныг ширэлдсэн vснээс нь савардаад жадыг тас хийтэл хугалан ойчив. Залуудай хаш сvхээрээ мазаалайн хоёр нvдэн хооронд яс шархиртал цавчиж, олон анчин тийчлэн самардаж байгаа мазаалайг хашигран жадалж дайснаа дараад, агуйн амсарт буй гурван баавгайн зvг дайран шуугив. Аврага мазаалайн хvvрийн дэргэд элгий нь жадлаад ойчсон залуу анчин єндийн сууж, анчны тэргvvний зэрэг хоёр гурван баахан бэртэсхийсэн хvн хоцроод, Шонхолойг дагасан ойн эмэгтэйгээс хэд нь тэднийг сувилаар vлдээд, бусад нь шархдан муудсан нєгєє гурван баавгайг дараар одов. Удалгvй олон анчин тэр гурвыг алаад, бєєн баяр хєєр болж, алсан баавгайнхаа арьсыг євчєєд, толгойгий нь огтлож, бэртсэн шархтсан хvнээ сувилан, балар эртний баавгайн сvнсийг хорлон єшиж магадгvй гэж бодох тул эвлэрэх найр хийхийг зэхэв. Чулуугаар агуйн амсарт ширээ засан, дэс дэсээр нь баавгайн огтолсон толгойг тэр ширээн дээрээ тавиад, шархны цусы нь угааж, арчаад аманд нь цэцэг жимс хийгээд, махнаас нь шарж, бvгдээрээ найрлаад, тойрон суугаад, анчны тэргvvн нь баавгайн арьсан дээр урд нь суугаад нэг хижээл анчин, загасны мах єєх барин дуудруун :
– Хонгил агуй хоногтой
Хол ойрын их гvйдэлтэй
Гал хэрэглэхгvй дахтай
Ганцаараа явах чадалтай
Сvх хэрэглэхгvй бяртай
Сvр их тэнхээ тамиртай
Жад хэрэглэхгvй савартай
Жаварт даарахгvй vстэй
Єтгєс их мазаалай сонс
Єшєє євєрлєєгvй байтал
Євєлжєєний маань агуйг
Булай их хvчиндээ эрдэж
Булааж авсанд чинь бид
Эзэгнэж байсан агуйгаан
Эргvvлэн аьах гэж туллаа
Эр чадлаа vзсэн тулаанд
Эргэж хонзогнох ёсгvй шvv
Эртнээс манай байсан агуйгаа
Эргvvлж авсан бид нар бvгд
Идээнийхээ сайхнаар чамайг
Ид чадалтайгий чинь бахдаж
Эндvvрэм нэгэн цагт халдсаныг
Эргэж муу санахгvй зочилном
Тунгалаг мєрнєєс барьсан
Тулын мах єєхєєр бялнам
гээд тулын мах тосоор баавгайн амы нь чимх мялаагаад, єндєр дуугаар,
Хvний сайнаар зочилсон
Хvндий маань хvлээн тогтоо
Ах дvv олондоо нийлж
Агуйд маань битгий халд
Єтгєс хvн ёс сахидаг шvv
Євєлжєєнд маань битгий халд
Буруугаа мэдвэл дахидаггvй шvv
Буцаж манай агуйд бvv халд
Бусад олон єтгєдєє захиж
Буруу замаас татан зайлуул
Халдан ахиж дайрдаг юм бол
Хамаг олноороо тулна шvv бид
Хvч сvрээрээ дайлган халдвал
Хvй олноороо тулна шvv
бид гэхэд нь ойн анчин босон харайж, жад бороохойгоо барьцгаан баавгайн толгой тавьсан чулуун ширээг гурвантай зэвсгээ далайлган ваа ваа хэмээн дайчин уриагаа хашгиралдан тойрч сvрдvvлэн бvжив.
Єнчин єрєєсєн гэж биднийг голбол
Євгєн олон буурал аав сахиустай шvv
Нvцгэн ядуу гэж биднийг басвал
Нvд гялбам туяат галтай шvv
гэхэд нь зэхэж бэлдсэн галдаа єєх тос хийж, хуурай шилмvvстэй тvлээ хийсэн гал нь дvрэлзэн асаж, олон анчин баавгайн толгой гал хоёрыг тойрон ваа ваа хэмээн хашгиралдан , жад бороохойгоо далайцгаан бvжиж, єчиг дуудагчийн дохиход зогсоцгоож, Анчны тэргvvн дахин дуудруун :
Тулаанд олсон шарханд чинь
Тулын єєх тосон тvрхэн эдгээ
Шарх олсон дайчин эрсдээ
Шарсан махаар чинь эмнэж
Агуйгий маань эргvvлж єгєєд
Алаг махаа шагнасний чинь
Амаараа гартал идэн цэнгэж
Атаа єшєєгvй боллоо бид
Арвайсан гараараа барьсан
Амтат идээгий маань идээд
Єшєє жєтєєгєєн мартаж
Євєлжєєнд маань ч сахиул бол
Євлийн бэрх хvйтэнд
Єєх тосоор бvv тасалдуул
Хаврын тажир хатуу цагт
Халуун хоолоор бvv тасалдуул
гээд тулын махнаас баавгай тус бvрийн аманд зуулгаад, баавгайтай эвлэрэх ёслолоо гvйцээгээд , бvгдээрээ махнаас нь шарцгаан , гэдэс гартлаа идэцгээж, тулалдаанд хvний амь vрэгдсэнгvй, бага сага цохиулсан , савардуулсан зvйлийг юмнаа тоохгvй хатуужилтай улс тул, тоо бvрэн толгой мэнд уг агуйдаа дахин эзэн болсондоо бєєн баях болж, хvч нэмэр болсон Шонхолой нарт баавгайн махнаас дааж ядтал нь vvрvvлж, салах ёс хийлээ. Завиндаа хvрч, юм хумаа ачиж зэхээд аялан хєдлєх гэж байтал, ойн анчны тэргvvн нь хvрч ирэн, та нарын нисдэг жадын арга, тураг анд их анд тусгvй мэт санагдавч, шувуу гєрєєс агнахад таатай хоёр хєлтийн дайрахад аминд тустай юм байна гэж бодон бодсоор ам нээн гуйх зvрх олдсонгvй. Та нарын явсан хойно санан санан бодож, нvvрээ зузаалж гуйх гэж ирлээ гэхэд нь Шонхолой нум яаж нийдгийг зааж, яаж харвадагийг vзvvлээд байдлы нь мэдсэн тул єєрсдєє санаачлан оролдож vз гэж тэр ойн анчны тэргvvнээр хэдэн сум тавиулаад, єєрєє харвалаа vзvvлсэнд , тэр чийрэг эр тэсгэлгvй баярлаж, одоо манай гар урт боллоо гэж баярлан талархаж, бусад дээрээ баярлан буцав.
Тэндээс нилээд хэдэн хоног их мєрнєє єгсєн аялж, явсаар Шонхолой уулаас уран бєгєєд, газар их vзэж, ажиж сурсан юм их тул, загасаар элбэг их мєрєн загасчлахад хэрэглэх сэрээ хийж, хамт дагалдан яваа ойн эмсийн олонхи нь загас сэрээдэхдээ чадамгай учир, загасаар тасалдахгvй, таван харваачин, нум сум vзээгvй ан амьтан хоёр хєлтийг он тусам газар ажиггvй ойртуулдаг дээрээс загасны мах, ангийн мах ээлжлэн хэрэглэж, хирдээ жаргалтай, гэдэс цатгалан явж намрын оготор шар наранд, заримдаа мєрєн дагуу жимсчилж, айван тайван явахад, ойн эмс анхныхаас байдал нь шал ємнєє, сэтгэл санаа амар, идэх хоол элбэг, тvшиг ємєг сайтай болсондоо зvс царай амарлингуй тайван , сэтгэл дvvрэн болсондоо бие бялдар нь ч аятайхан болж ирлээ. Yгтэй, яриатай дуутай хєєртэй ч боллоо . Yхvv, Гекvv хоёр ч тэдний аялгуунд чих нь дасаж, харилцан нэвтрэлцэхдээ сайн болж, ойн эмс бvрхий сэргэлэн авхаалжтай замын уртад маш тустай нєхєд боллоо. Завиар аялахад, явган явах хvмvvс арай гавшгай тул, Залуудай, Yхvv, Гекvvгийн нэдэн эмстэй тvрvvлэн явж, замын дагуу байдлыг ажиж явдаг журамтай болж, тэр завсар эргээр яваачин нь vдлэх хоноглох газар хэрэглэх хvнсний зvйл бас самбаачлан агнах журам аяндаа тогтжээ. Чингэж явах vес Залуудай, тэдгээр ойн эмсээс мєн Yхvv, Гекvv хоёроосоо хэрэгтэй юм их сурч, хоног буудал дээр эцэг нь бас туршил, ажиглалаасаа ярин танилцуулж, явдаг байлаа. Нэгэн єдєр Залуудай, Yхvv хоёр тvрvvлэн явтал алсаас баахан шуугиа чимээ гарах мэт болсонд тэр зvг давшин сэм ажин харваас усны хавьд нэгэн бєлєг хvн бужигнан vймэлдэж, ямархан нэг том амьтныг цохилон дайрч байгаа шинжтэй. Олон хvний овооролдон, бужигнаж байгаа газраас арслан зааны урхираэ буйлах дуу дуулдаж байгааг сонсон ажиж арслан заан агнаачинтай дайралдсанаа яаран эргэж, Шонхолойд мэдэгдлээ. Ан хийж байгаа хvнд тусладаг ёстой тул , тэдэн дээр очиж туслалцах нь зvйтэй болно гэж Шонхолой тэр анчин тушаа завиараа хvрмэгц завиасаа гарч, бvгдээрээ тэдгээр анчны зvг чиглэлээ. Заан агнаачин , хvн нэмэн ирснийг vзээд, хэдэн хvн урдаас нь угтан тосож, найрсаг байдал vзvvлэн ойртоод, гартаа барьсан чулуун гилбэртэй жадаа газар талбин, найртай нєхєрсєг байдлаа vзvvлэн юм хэлэхэд , Yхvv, Гекvv хоёр баярлалдан, бид vгий нь мэдэж байна гэж Шонхолойдоо хэлээд, тэдний зvг бас зэвсгээ талбин, найрсаг байдалтайгаар чиглэн одоод, харилцан танилцаж, vг солилцоод, Шонхолойг ойн эмсийн хамт хvрч ирэхэд арслан заан нvхэнд оруулж агнан буй хvн болохыг ярьж, могой алахад мод нэмэр, заан агнахад жад нэмэр гэж урьж байна гэж заан гєрєєлєєчний vгийг уламжлан хэлсэнд бvvгдээрээ тэр анчин дээр хvч туслахаар одлоо. Тэдгээр анчин, арслан заан явах замд гvн нvх ухаж, дээрээс нь гишvv мєчир, євс ногоогоор хучаад, нvх гэж мэдэгдэмгvй болгосонд намагтайшуу тэр газар огт тийм там малтаж хийснийг, халдах дайсан ховор учир хардан ажихгvй явсан нэгэн арслан заан хоёр хєлтийн мэхэнд унасан байжээ. Олон анчин ус нэвчсэн нvхэн тамд унасан арслан зааныг том том чулуугаар цохих нь чулуугаар цохиж, бороохой модоор цохих нь модоор балбаж, жадлах нэг нь чулуун гилбэртэй жад шидэн чичиж, бяр тэнхээ ихтэй, зузаан гэгчийн арьс ширтэй том гэгчийн тэр амьтан нvхэн тамд унан шигдсэн боловч амиа тэмцэн тулах зориг тєгєлдєр тул, сvрдvvлэн урхирч, ойртсон нэгийг урт хошуугаараа шvvрэх гэж нvдээ улаанаар эргvvлэн, хоёр vзvvр нь гадагшаа мушгирсан соёотой толгой нь нvхэн тамаас сvртэйеэ бумбалзан харагдаж аман тушаа нь нэг анчин хvний vхсэн амьд нь мэдэгдэхгvй хэвтэж байгаа нь Залуудайн нvдэнд юуны ємнє тусан элгээрээ хэвтэж байгаа нь амьсгал тасраагvй мэт. Арслан заан, дэргэдээ амьтан хавьтуулахгvй, тамаасаа ус шавар vсэргэн урт хар хошуу, нь хар могой шиг ийш тийшээ годолзон, жад бороохой ойртвол шvvрэх гэж vе vе буйлан, нурууны нь vс, сєхvйн босож, энд тэнд жад шигдсэн боловч маш их бяртай, тун ч бєх голтой амьтан тул, євчvv хэнхдэгээрээ дайран давшин зvтгэсээр бас хоёр хєлєєрєє цавчсаар, тэр тамаас гарах санаатай зvтгэх ажээ. Залуудай тэр хэвтэж байгаа хvний тунаа эь очоод, зааны суга татаж хаясан навсгар навч намаатай зулзган хус авч, зааны хошуу хvрэх газар ойртоод очмогц бургасы нт шvvрэн булаалаа. . тэр самбаанд нь бєхєс хийгээд, єнєєх газар хэвтэж байгаа хvний хєлєєс шvvрэн татаж, шvvрэн татаж, зааны хошуу хvрэхгvй газар агшин дотор зайлуулж, авлаа. Дэргэд нь байсан хэдэн анчин баярлалдан хашгирч, тэр зааны соёо хошуунд эрстсэн хvнээ сувилаар ухасхийсэн байдлыг vзвэл , жирийн анчин биш ахмад тэргvvлэгч нь бололтой. Тэр завсар Шонхолойтой ирсэн ойн эмс, арслан зааны ар зоо уруу нь жад чулуудах нь жад чулуу авцран чулуудаж байтал олон хvний жадлах шийдэмдэх, чулуудахад зааны тэнхээ тамир муудсаар, ядрах шинж мэдэгдэнгvvд, олон анчны шуугилдан дайрах нь улам ширvvн болж, нvхэн там доторх ус шавар нь олон шархнаас цуварч байгаа цусанд улаан єнгєтэй болж ирлээ. Зааны урхиран рєдлєх нь арай зєєлєн болж, тун ч амьсгаадаж байгаа тэмдэг орож, хэнхдэг нь оволзон, шуухинатал амьсгалж, гагцхvv нvд нь маш догшноор эргэлдэн, хоёр том чих нь чичив татав хийх ажгуу. Чингэж байтал, ар талаас нь жадлах нь цохих улам ширvvн болж, зааны бєгсєн бие мэдээгvй болсон учир доошоо намсхийх шиг боллоо. Тэр байдлыг мэдэнгvvт, олон анчин там тойрон хашигралдаж, цєм нэгэн зvгээс жадлах цохилох болсон нь тэр заанд штрвvvлэн унасан анчин, Залуудайгаар суга татуулснаас хойш сэхэрч ухаан ороод, олон анчнаа тэг ингэ гэж заан удирдаж, хамаагvй тал талаас шахцалдан дайрч, бие биендээ саад хийхий нь зогсоожээ. Тэгсээр байтал заан улам муужирч, ширvvн хєдєлдєг хар хошуу нь годгонон гялалзахаа байж догшин нvдээ улаанаар эргvvлэхээ байж, тамдаа доошоо аажуухан шигрдэж эхлэхэд, олон анчин, тэр хvчирхэг амьтан тамирдаж, жадлан чулуудах нь улам ширvvстэл, гэнэт тэр арслан заан сvvлчийнхээ хvч шавхан гэнэтхэн цоройж, хоёр урд хєл нь тамаас гарахын хамт , хошуугаараа нэг анчныг шvvртэл, Залуудай чулуун сvхээрээ хошуугийн нь хага цавчсанд , анчныг дээш нь єргєтлєє алдав. Заан агнаачны ахмад нь тэр залуу анчныг шvvрvvлэхэд ц арай нь vнсэн хєх болж, яаран урагш давштал, тэр залуу газар ойчиж, Залуудай газраас нь татан заанаас холдуулж авлаа. Сvvлчийн тэр vсрэн ухасхийсэндээ зааны тэнхэл тасарч, хоёр хєл нь зєлгєнд шигдэн , хэнхдэг нь тамын амсар дээр тээгдээд, тас цавчуулсан хошуунаас нь хар цус олгойдон цацаж, том нvсэр бие нь чичив, татав нийж амь нь тасарлаа. Олон анчин тvvнийг vзээд, баярлалдан, хашигралдаж, бороохой ,жад , сvхээ далайн дэвхцэж бvжив. Тэр том амьтны цээжин бие нь нvхэн тамаас хагас цухуйн гарч vхсэн нь татаж гаргахад их дєхємтэй болсон бєгєєд, их л бэлэгтэй сайн тэмдэг боллоо гэж баярлалджээ. Чингээд эвдэхдээ тун чадамгай тул, хэдэн хvн чулуун сvхээрээ бєгсєн бие гуяы нь салгаж, тамаас сураар татаж гаргаад халуун цуснаас нь тэр дороо ууцгааж, нvvр ам нь улаан нилээ болцгоон, заанаа эвдэж, гэдэс дотры нь цэвэрлэн, элгий нь тvvхийгээр хуваан идэж, аль амттайгаас нь Шонхолой нарт барив. Зааны хошуунд мах чихэж, галд болгоод, нарийн сайхан хоол гэж дээжжий нь Залуудайд барихдаа тэр анчны ахмад нь хvvгийн минь амийг аварсан сайн хvvд сайхан ерєєл тавина гээд дуудруун :
Алс холоос ирээд
Арслан заан агналцаж
Алаг vрий минь амийг
Авран баярлуулсан
Ачит залуу эр чамд
Залуугийн цог тєгс
Заан Залуудай гэж
Алдар дээр чинь
Алдар нэмэн дуудсуу
Чадал дээр чинь
Чадал улам нэмж
Чамбай сайн эр болж
Чацуулан тэнцэх хvнгvй
Чадалтны манлай болоорой
Хvчин дээр чинь
Хvч их тэнхээ нэмж
Хvчтэй сайн эр болж
Хvзvvгээр булих хvнгvй
Хvчитний манлай болоорой
Ан хийхдээ азтай
Аянд явахдаа олзтой
Арслан заан шиг сvртэй
Аймаг олондоо хайртай
Заан Залуудай нэртэй
Заяа их хувьтай эр болж
Урт гэгчийн насалж
Удаан гэгчийн жаргаарай
гээд арслан зааны хошуунд нарийн мах чихэн болгосон идээнийхээ сайнаас Залуудайд барин, амы нь єєхєєр тосдож, гары нь арслан зааны цусаар мялааж, гарах бvр ангийн олзтой болоорой гэж , гадаад хормойгий нь арслан зааны цусаар будаад, дотор чинь хэзээд цатгалан дvvрэн яваг гэж дотоод хормойд нь єєх тос тvрхлээ. Шонхолой хvvгээ цол цоллццлж, нэр нэрлvvлж байхыг vзээд баярлаж, олон анчны хамт арслан зааны махнаас цадатлаа бvгдээрээ идэцгээж, хувь махаа завиндаа хийж, цаашаа аялан мордохоор болохдоо, харвалаа vзvvлэнсонирхуулбал, арслан зааны тэдгээр анчин, хэдий урьд vзээгvй сонин юм vзэвч, уулаас арслан заан гєрєєлж явдаг заншилтай тул, тийм нарийхан жад нисгэж, ийм том арслан зааныг агнаж болохгvй осолтой зэвсэг байна. Бид арслан заан дагаж амь зуудаг улс. Зааныг нvхэн тамд унаган алдаг. Мод ихтэй газар чулуун сvхээр модны ёроолоос хєлийн шєрмєсийг тас цавчин агнадаг билээ. Зааны соёогоор хийсэн жадаар заан болон хирисийг ч жадлан шархлаж, эр зориг чадал тэнхээгээ сорин vзvvлдэг зуршилтай заан агнаачин билээ. Эмс охид маань бор гєрєєс, буга хандгай жадлан гєрєєлж , усны захаар галуу нугасны дэгдээхэй агнадаг ийм улс.энэ нисдэг жад тань, манай эмсийн зэмсэг болохоос, заан агнадаг хvний зэмсэг биш гэжээ. Гал асаахдаа галын мод гэдгийг хэрэглэж, хоёр мод vрж гаргадаг тул харин Шонхолой цахиур хавирч гал гаргахыг сонирхож, галын мод хур бороотой цагт чийг зуудаг нэг гэм буй тул ямарч чийг усанд чийг зуух гэж байхгvй цахиур чулуугаар гал бий болгох энэ арга тань билэнл хэрэгтэй юм байна гэж цахиур хавирах аргыг заалган сурч аваад, маш найрсгаар хагацан саллаа. Нум сумыг эмсийн зэмсэг гэж тоохгvй тэр чийрэг анчин аймагтай уулзан дайралдсандаа Залуудай их сонирхож, бас Заан цолтой болсондоо бахархан, заан агнаачны ахмадаас бэлэглэн єгсєн зааны соёогоор хийсэн жадны том гилбэрийг арслан зааны савгаар сvлжсэн гэртэй єгсний нь сонирхож, Чоносыхны хэрэглэж vзээгvй сvлжмэлийг таашаан бахархав.
Шонхолой дагаж ирсэн их мєрний аль талаас ямар ус цутган орсныг Бух євгєнийг vдэн очих замдаа тэмдэглэн зурсан тоймоороо, бас ан аян хийж юм ажихдаа сvрхий дадлагатай тул буцах замдаа мєрєн их усаа барин огт тєєрєлгvй явсаар намрын сэрvv орсон нэгэн єглєє мєрєн єгсєж явтал нэгэн єргєн дэнж дээр, галын утаа, олон хvн харагдсанд , юухан болж улс амьтан цугладаг билээ гэж эргээр явсан ойн эмстэйгээ бvгд нийлэн зєвлєлдєж, мєрєн єгсєн явахад, дэнжийн тэр улс яасан чиг хvн явахыг андахгvй харна. Усныхаа нєгєє талд гарч vзэх vv? Халдан дайрах гэвэл, ус гаталтал бас зайтай бий гэж хэлэлцээд, ус гарч завдтал, єндєр дэнжийн улс, хэдийн ажиглаж нэг хэдэн хvн гар даллан єєдєєс нь чиглэв. Гартаа зэр зэмсэггvй, даллах байдал найрсаг тул, арай ч дайсагнан халдах шинжгvй бололтой гэж зєвлєн хэлэлцээд, Шонхолой, Yхvv хоёр тэр чиглэн айсаж яваа хэдэн хvний урдаас зорин одов. Ойртоод ирэхэд тэр айсуй хvмvvс, найрсаг сайхнаар ёслож, амар мэндийг асуугаад, биеэ цєєвєр омогтон гэж vг аялгуу нь нэвтрэлцэм ойр хэлтэн байлаа. Шонхолой хаанаас хайшаа зорьж явааг асуугаад, тэр цєєвєр омогтны нас ах нэг нь єгvvлрvvн :
– Манай отгийн ахмад, нас дээр гарч, тэнхэл тамир дорой боллоо. Ан хийж чадахгvй нvд шvд муудлаа. Шєрмєс шандас суларч уул єєд мацан явж ан гєрєє хийж чадахгvй боллоо. Отог олондоо тээр тєвєг болох нь. Танагтай байгаа дээрээ та бvхэнтэйгээ нэг хуримлаад гэдэс цатгалан санаа амар байдлаар уулынхаа євгєд, єтгєстэй золгож, ач vрдээ шvтээн сахиус болсу гэсэнд нь буурал аавынхаа захиа дагаж, єнєєдєр бид хад тvшvvлэх хурим хийх гэж єндєр дэнж дээр цуглан бэлдэж байтал, алсаас та нарын айсуй ирэхийг хараад євгєн аавыг vдэх хуримд єлзийтэй гийчин ирлээ гэж та нарыг урих гэж яаран хvрч ирлээ. Хутагтай хуримд маань суулцаж хуучид болох гэж байгаа буурал аавы маань баярлуулан vдэлцэх биз гэж горьдоно гэхэд нь Шонхолой учры нь мэдэж,
– Би нєхєд дээрээ очиж, бvгдээрээ хамт явсуу. Хутагт хуримд тань хувиа оролцуулж арслан зааны махнаас барилцъя гэхэд нь тэр цєєвєр хvн арслан зааны мах гэхийг сонсоод тэсгэлгvй баярлан,
– Юун сайн юм бэ . Манай буурал аав, арслан зааны мах амсаад нvдээ аних юмсан гэж билээ. Бидний хvч мєхєс тул тийм том амьтан агнах хvчин чадал хvрэхгvй тул, захиагий нь гvйцэтгэж чадаагvй юмсан. Бид vvрэн явна. Та нарыг чилээхгvй гээд, яаран Шонхолойг даган нєхєд дээр нь хvрэлцэв. Шонхолой хамт яваа ойн эмсийн зvг Yхvvгээр хэлvvлэн, Цєєвєр омгийн хvн, євгєд аавыгаа хад тvшvvлэх хурим хийх гэж байгааг таниулж, явган хэрэн яваг гєрєєчин омгийн хvмvvс, отог олондоо тус нэмэр болох наснаас хэтэрч, тєвєг тойв болохын ємнє хуримлан найрлаад vхлэг ёс бийг хэлvvлсэнд, тийм ёс тэр vед тvгмэл тул огт гайхсангvй, уєм хуримд оролцохоор арслан зааныхаа махнаас vvрэлцэн одов. Залуудай насан бага бєгєєд тийм хурим урьд ємнє vзээгvй , гагцхvv отог буудал дээрээ нэг идэх хоолтой, дэргэдээ галтай хоцорсон хvнийг vзсэнээс биш, хад тvшvvлэх хурим гэж сонсоогvй учир эцгээс асууваас,
– Єтгєсийн гэдсийг цатгаад, отог дээр нь vлдээхийг чи тvрvvн мэдсэн. Бас гэдсий нь цатгаад, тєрлийн хvнээс ач нь жадалж, хад тvшvvлэх ёс бий. Єєх vнхvvлж амы нь барих ёс бий. Одоо энэ ямар ёс хэрэглэхийг би мэдэхгvй байна. Газар газрын ёс ондоо. Чи тэнд очоод гайхсан байдал битгий vзvvлж, хvн єбитгий гомдоогоорой. Ер олон аймаг ясанд олон зvйлийн ёс бийг єєр аймаг ясны хvн хориглон єєрчилж дийлэхгvй тул газрын ёс дагахаас єєр аргагvй боллоо шvv гэж хvvдээ сэмхэн захиад, бvгдээрээ тэр Цєєвєр хvний хамт єнєєх єндєр дэнжийн зvг одлоо. Шонхолой нарыг угтан тоссон Цєєвєр хvний нэг нь яаран гvйж, єтгєс аавын хvссэн юмтай сайн гийчин айсуйн мэдээ хvргэхээр одсонд, дэнжийн олон бvгдээрээ угтан бууцгааж, Цєєвєр отгийн хад тvших гэж байгаа єтгєс ч баярласандаа, нэг чийрэг залуу эрээр vvрvvлэн бууж ирээд гийчнийг ёслон, эсэн мэндий нь асуугаад,
– Сайн хvний санаагаар гэж та нар, єтгєс миний энэ зовлого биеэ гээхийн ємнє хvссэн юмтай хvрэлцэн ирсэнд ихэд баярлан бэлэгшээж ач vр минь амны хишигтэй юм байна гэж баярлаж байна. Багынхаа дуртай нэг юм амсаад хад тvшихэд надад ч сайхан завшаан боллоо гэхэд нь гєрєєсний цагаан vстэй элэгний арьсаар хад тvших цагаан ємсгєл хийлгэж ємссєн, буурал vстэй, цэцэн харцтай, тэр єтгєсийг хараад, элэг нь эмтэрч ихэд єрєвдєвч газрын ёс дагахаас єєр аргагvй гэж эцгийн захисныг санан сvvлс алдлаа. Тэр євгєн , vхэхийг унтахын тєдий бодох зоригтой хvн бєгєєд энэ намар маш сайхан тул ач vрдээ євєл хаврын цагаар тээр тєвєг таталгvй, цагийн сайханд уул тvших гэж санаа нэгэнт шулуудлаа. Хутагтай хуримд минь холын зочин гийгvvлэн ирсэнд vрчлээт магнай минь тэнийж, баяртайяа нvд анин єтгєс дээдэстэйгээ золгон, vр садандаа єлзий болох энэ єдєр єтєлсєн муу би баярлаж байна гэж Шонхолойд хэлээд бvгдээрээ єндєр дэнж дээр гарваас, тэнд Цєєвєр отгийн анчин эрс, бор гєрєєс, буга, хар сvvлт зэргийн мах хэдийн эвдэж, шарах чанахад бэлдэн, бас хорхог хийх гэж зэхсэн байжээ. Эмс хоолны хоршид ногоо жимс хэдийн базааж бэлдсэн тул, зочид хvрэлцэн ирэхэд зээр гєрєєсний элэгний цагаан vстэй, цагаан гудас дээр євгєнєє тvшин суулгаад, Шонхолой Залуудай, , Yхvv , Гекvvг єтгєсний баруун талд дор нь суулган, эрэгтэйчvvд зочдын дор нь баруун талд дэс дэсээр сууцгаан, настай эмс зvvн талаар ньдоогуур нь залуус сууцгаан хоол хийх хэдэн эрс, эмс гал тvvдгийн дэргэд хоол бэлдэн завдах зуур, нэгэн чийрэг Цєєвєр анчин хад тvших гэж байгаа єтгєсийн дээдэс євгєдийн эрэлхэг зоригтой явдлыг тоочин хvvрнээд, дараагаар нь хад тvших гэж байгаа євгєний эр зоригт явдлаас нь магтан єгvvлэхэд, Цєєвєр эр маш хичээнгvйлэн сонсоцгоож, суув. Чингэж байтал , хоолны тvрvvч нь ч болж дээжээс нь єтгєсийнхєє ємнє тавиад, євгєний ач нэгэн залуу Цєєвєр эр, аль л амттай єєхтэй мах идээнээс сонгон цахиур чулуун хутгаар огтолж, єтгєс хоёр гараараа єарив. Чингээд єтгєс ємнє тавьсан махнаас хувь хишгээ тvгээнэ гэж хvн бvхэнд нэг нэг хэсэг мах єгсєнд цєм маш хvндэтгэн , тэр махнаас нь авч, эмэгтэйчvvд, нялх хvvхэд багацуулдаа аманд хийж хєхvvлэв. Хад тvших єтгєсийн дэргэд суусан ач нь хоол бvхнээс єтгєстєє амсуулан идvvлж бvгдээр Шонхолой нєхєд сэлтийн авч ирсэн арслан зааны махнаас аль амттайгий нь хад тvших євгєндєє барихад, тэр єтгєс баярлаж
Сайхан vгээ хэлж
Садан олонтойгоо
Хагацан салах ёс
Хамтын дунд хийж
Хад тvших цаг
Хариугvй туллаа
Цаашлаж болдоггvй
Цаг минь боллоо
Хойшлож болдоггvй
Хоног минь ирлээ
Чимээгээ намдаж
Чихээ тавь, та минь
Ууланд цуурайтдаг
Урьдын хоолой байхгvй
Заан цочоодог
Залуугvйн хоолой байхгvй
Шивнэж хэлэх vгий минь
Шил сайт vр сад минь
Сонор чихээрээ сонсон
Сонин болгож тогтоогтуй
Сулхан дуутай vгий минь
Сургаал болон сонсогтуй
гэхэд нь бvгдээрээ чимээ авиагvй нам гvм болов. Єтгєс vргэлжлэрvvн :
Агуйн баавгайтай тулж
Арслан заан агнаж явсан
Идэр нас минь єнгєрч
Идээний тулам боллоо
Чадал ихтэй бие суларч
Чамбай гар салга боллоо
Хиншvv хоолтой
Хий биетэй болох
Цаг минь болж
Цаашлахын аргагvй
Євгєн буурай бие минь
Єтгєсийн ёс дагаж
Халуунаас хагацаж
Хад тvших цаг боллоо
Садан олондоо би тань
Сахиус болон тэтгэсvv
Сvvлтийг гєрєєлєхєд
Сvvдэр мэт дагасуу
Ан агнахад тань
Алдуулалгvй тусласуу
Атаатан тохиолдоход
Айлган сvрдvvлсvv
Ач vр та нарынхаа
Амийг хамгаалан сахисуу
Ганц хvн , хvн болдоггvйв шvv
Ганц цучил, гал болдоггvйв шvv
Эцгийн олон та нар хэзээд
Эвдрэшгvй эв нэгтэй явагтун
Эхийн олон та нар эгнэгт
Элэг нэгтэй явагтун
Дугтарвал хvч нэгтэй
Дуугарвал санаа нэгтэй
Хар амиа бодолгvй
Хамаг олноо бодогтуй
Отог омогтоо эвтэй бол
Огторгуйн одноос олон болно та
Отог омог дотроо эвдрэлдвэл
Огт єєдлєхгvй сєнєнє та
Yvлэн завсрын наран хурц
Yхэх хvний ухаан хурц
Yгий ми нь сонсон тогтоож
Yvрд эвтэй сайхан явагтуй
Yгээ захин хэлсний минь
Yргэлж бодож явагтуй
гэхэд нь бvгдээрээ – бодож явнаа . захиагий тань даганаа. Буурал аав маань биднээ харж яваарай. Гэж дуугаралдав. Євгєн хоолойгоо засаад,
Yг тэнь сайхан байна, сонслоо
Yнэр тэнь сайхан байна vнэссvv
гээд, отгийнхоо олныг цємий нь vнсээд, ачдаа дохиж,
Амы минь барих
Ач минь наашаа
Хайртантайгаа хуримлалаа
Хадаа тушсvv одоо би тэнь
Найрт минь ирсэн гийчин
Намайгаа vдэлцсэнд баярлалаа
Алсынхаа замд саадгvй
Амар мэнд яваарай та минь
Хад тvших хуримд минь ирж
Хамт найрласан гийчин минь
Халуундаа мэнд хvртvvгэй
Арслан зааны мах амсуулсан та нар
Аян хол замдаа сайн явах болтугай
Алаг ачминь амсуулдаг юмаа аваад ир
Амы минь барьж намайгаа хад тvшvvл
гэхэд ач нь угалзын ууцны єєх бариад єтгєсийн аманд хийн чихээд шаат чємєг шаажхахуулаад амы нь барив. Єтгєс хэд арваганаад амьсгал тасарч, амь алдав. Отог олон нь тийм юманд дасал болсон тул, ёстой юм ёсоороо гэж ахмад єтгєсєє сайхнаао хуримлуулан баясгалаа гэж vзэх, vvнд гагцхvv Залуудай , урьд ємнє ан амьтны алагдан vхэх, мєн тулаанд дайсны vхэхийг vзэвч найрлан хуримлаж, нэгийгээ єєх vмхvvлэн хахааж, амы нь барин vхvvлэхийг vзээгvй тул дотор нь их л аягvй. Тэр єтгєсийн нэнд єрєвдєн, эцсийн захиа vг захиж байгаа нь чихэнд дуулдаад байх шиг хачин санагрдаж байлаа. Цєєвєр отгийнхон, єтгєсєє хад тvшvvлэх гэж хэдийн зэхэж бэлдсэн дамнуурга авцраад, цагаан vстэй зvймэл хувсар гэдэг гудсы нь дэвсэн, цагаан хувцаст нєгчсєн єтгєсєє завилуулан суулгаад, ахмад настан нэгэн хvн, єтгєсийн дээл , сєєхий гутал, хувцсы нь цахиур чулуун хутгаар эзнээ дага гэж єгvvлэн хэрэглэж байсан зэр зэмсэгт нь бас vхvvлэн ирт юмаар эмтэлж, сvнсий нь эзнээ дагуулан одох болгож дэргэд нь тавиад, ээлжлэн дамнасаар , энгэрийн нэгэн хаданд тvшvvлэн, хувсар дээр нь суулгаад, ахмад нэгэн анчин салах ёс гvйцэтгэж дуудруун :
Хайртай буурал аавыгаа
Хаданд тvшvvлэн суулгалаа
Хамаг олноороо хуримлаж
Хагацахын ёс гvйцэтгэлээ
Цєєвєр буурал аав нартайгаа
Цємєєрєє биднээ тэтгэн сахи
Онгон буурал сахиус болж
Отгийнхоо олныг ивээн хар
Хиншvv идээгий чинь таслахгvй
Хичээж явна шvv бид бvгдээрээ
Араатан, атаатны аюулаас
Амий минь хамгаалж яв
Эв санаа нэгтэй биднээ
Эвэр зовлонгvй явуул
Хол ойрын нvvдэлд биднээ
Хоолоор бvv тасалдуул
Хотол олон бидэндээ ємєг бол
Хохирол зовлон бvv учруул
Мєнх хад тvшсэн єтгєс аав
Мєнхєд бидэндээ тvшиг бол
гээд урд нь чулуун ширээ зэхсэн дээр нь арц ага ганга уугиулж ёслон мєргєєд бvгдээрээ эргэж харалгvй буцав. Чингээд Шонхолой нєхєд сэлтийг нэн элэгсэг найртайгаар vдэн гаргаж єгєв .
Ойн эмсийн нэг нь сарны тэргэл vеэр унаж дусдаг нойр дундаа босон давхидаг Усихаа гэдэг нэг охин байжээ. Хад тvших хурим тохиолдсоноос хойш нойр муутай болж, шєнє босоод явах гэхэд нь найз нар нь тайтгаруулан тогтоож, дундаа хэвтvvлэн явдаг байжээ. Нэгэн шєнє , тэргэл сарны гэрэл маш саруул. Гекvvгийн нойр дунд хvн босох шиг болсонд, анзааралгvй хэвтэтлээ, бас дахин нэг хvн босон явах шиг санагдсанд єнєєх Усихаа л босоод явснаа буцаж ирэв vv гэж бодоод , ажиггvй унттал хичнээн болсныг мэдсэнгvй, нэгэн эмэгтэй хvний сандан хашиграх дуу дуулдах мэт болж, Бияагийн дуутай тун тєстэй тул, яаран єндийж vзвээс Усихаагийн хэвтэж байсан газар хvнгvй. Бас Бияа байхгшvй тул, хайртай охин vгvй болсонд тэвдэж дуу алдсанд нь бусад нєхєд нь сэрцгээж, хоёр хvн байхгvй юу болов ? гэж цєм сандарлаа. Чих соргог тул , бvгдээрээ Бияагийн хашгирах дууг нойр дундаа сонссон тул, тэр зvгт дуу нь дуулдсан гэж бvгдээрээ яаран зэр зэмсгээ шvvрэн барьцгааж, сарын гэрэлд хяруун дээгvvр хоёр мєр vзэгдэн буйг хєєсєєр ойрхон байсан модонд орвоос, олон хvний сєр vзэгдэж, нэг газар хvн ноцолдсон байдалтай. Цємєєрєє сандарцгааж, яаран тэр мєр хєєвєєс Гекvv, тэр олон хvний мєр дундаас Бияагийн мєр энэ байна. Єрєєсєн єсгийдєє шинэ нєхєєс тавьсан мєр нь тов тодхон байна гэж танив. Хоёр хvн ноцолдон чирvvлсэн мєр vзэгдэж, хааяа хааяа ноцолдсон шинжтэй. Чингэж явтал Бияагийн дуу нэг дуугарах шиг болоод, амы нь барьсан шиг гэнэтхэн тасрав. Бас нэг эмэгтэй хvний дуу гараад, муухай ёолох чимээ гараад нам гvм болсонд Гекvvгийн зvрх тvгшиж, Усихаа алуулжээ гээд сандран ухасхийх гэтэл, Шонхолой тогтоон, бvгдээрээ бєєн явахгvй бол горьгvй гэж тайтгаруулан, халуун мєрєєр нь хєєв.
– Дуу чимээ гарч дайсанд сэжиг тєрvvлж хэрэггvй. Сэмхэн мєрєєр нь хєєе гэж Шонхолой, нєхдєє дагуулан шамдваас Гекvv бачимдан яарч, Бияагаа дайсанд амь алдуузай гэж тэвдэв. Хєєж ширvvлэн явсаар нэгэн газар хvн унасан байдалтай. Євс хяруу дээр цус харлан харагдаж, баахан явтал цус болсон Усихаагийн єрєєсєн сєєхий олдлоо. Мєрий нь мєшхєж явсан ойн эмс, нэг газар зулзган мод унагаж авсан ором євс хяруун дээр нэг хvн хэвтvvлж, модонд хvлэн дамнасан байдал vзэгдсэнд, Усихааг модонд дамнан авч явсныг мэдлээ. Модон дунд мєрий нь хєєсєєр явбаас, явдал дундаа ээлжлэн дамналцаж, бас Бияаг чирэн явсан мєр сарны гэрэлд модны завсар цоорхойд тодхон vзэгдэв. ШОнхолой дайсан сэрэмжлэж магад хэмээн, єєрєє тvрvvлэн, бусад нь цуван дагаж, мєр мєрєє гишгэн аль болхоор чимээ гаргахгvйг хичээж мєшхєн хєєж нилээд явтал , єєдєєс нь салхинд тэдгээр vл таних хvний vнэр сэнгэнэх болсонд, шєнє халдсан дайсан ойртлоо гэж маш болгоомжлон , модны сvvдэр дагаж нуугдан, Ганц Шонхолой, Залуудай, Гекvv гурав мєрєєр нь ил явтал, алсаас модон дунд гал харагдах шиг боллоо.
– Хоёр охиныг халдан олзолсон дайсан буудаллаж, гал тvлэн, хоолоо хийх гэж байгаа мэдээд, машид сэрэмжлэн, тун нууцгайгаар салхины нь дороос отог буудалд нь ойртохоор шийдээд, Шонхолой ойн эмсийн эгчмэдийг намайг дайран орохоос ємнє гар хєдлєж болохгvй гэж захиад, Залуудай, Yхvv, Гекvv гурвыг дагуулан сэм ойртоход, дайсны vнэр улам их болсоор, галын гэрэл чих болж, бvр ойртосхийж очоод модны цаанаас ажин харахад, Бияа ам нь таглаастай, хоёр гар нь араадаа хvлээстэй, галын хажууд сууж байв. Нилээд хэдэн гvжирмэг эрс гал тойрон сууж, хоёр хvн чулуун сvхээр Усихаагийн биеийг завчин эвдэж байгаа нь тvvдгийн сvvмэлзэх гэрэлд vзэгдэв. Ойн эмсийн эгчмэд нь Шонхолойн дэргэд аяархан хvрч ирээд, дайсны тоо нь миний хоёр гар, хоёр хєлийн хуруун дээр бас гурван хуруу нэмсэнтэй таацах олон хvнтэй юм байна гэж тооллоо гэхэд нь Шонхолой,
– Олондоо найдаад сэрэмжгvй явж байгаа юм байна.Бидний нум сумтайг хараахан мэдээгvй тул, цочмог дайран ороход, урьдаар харван сєнєєж цєєрvvлэн цочооно.Бид тав ойртосхийж очоод, модны цаанаас харвая. чингээд сандран тэвдэхэд нь бvгдээрээ хашгиран сvрдvvлж, бид тав харвасаар, бусад маань тойрон бvслэж, дутаасан нэгий нь дайр. Сум тоолон унагана шvv. Тэгээд сvхтэн жадлана. Бид хочр удаа алдалгvй харавбал дайсан биднээс цєєн болж, цочмог дайруулсандаа эрхгvй дарагдана.Ганц Бияагаа мэдэж байгаарай. Дарагдах болсондоо єширхєж, охины аминд хор хийгvvзэй гэхэд Гекvv,
– Би дайран орсуу гэхэд нь Шонхолой тогтоож,
– Чи яаран дайрч, амь vрэгдвэл тусгvй. Чин зориг барьж ,самбаатай тул гээд улам ойртосхийтэл, галын гэрэлд vзвээс хєєрхий Усихаагийн гавлыг хага цохиж, тархий нь гаргаад, хоёр нvдий нь ухаж, ахмад нэгэн чийрэг хvнд дээж болгон идvvлж байгаа нь харагдаж, тvvний элгий нь огтчин идэж махы нь галд шарж эхлэв. Намайг харвахад нэгэн зэрэг харваарай. Бусад нь яаран гарч, дайсанд биднээс урд vзэгдэж болохгvй гэж тушаагаад, таван харваачин сэмхэн бас урагш давшиж, модны нємєрт хоргодон , нэгэн зэрэг харвахад таван хvн суманд оногдож, алдлан унав. Гал тойрч суусан хvмvvс машид сандарч тэвдтэл бас дєрвєн хvн ойчиж, нэг хvн єрєєсєн гартаа сум шигтгээстэй босон харайж, модон зvг дутаах гэтэл, ойн эмс хашгаралдан зам хєндєлсєж, тэр хvнийг цохин унагасанд , Шонхолой хашгиран дайраад, Yхvv, Залуудай ,Гекvv дагалдан гvйж, явдал дундаа харван бас гурав дєрвєн хvн суманд шархдан унав . Чингэтэл ойн эмс муухай дуу тавин жад шийдмээ эргvvлэн дайрч орвоос амьд vлдсэн дайсан, дайран орсон хvний олонх нь эмс байгааг vзээд, хэдий тэдний тоо давуу боловч, эм хvйстэй гэж ороод зориглон тулалдав. Таван харваачин ойн эмсийн бороохой жаданд нь нэмэр болгож тэдний єєдєєс дайран орсон дайсныг харавсаар сум барагдаж, сvх жадаа барин их тvvдгийн гэрэлд тулалдав. Гекvv яаран Бияагийн дэргэд гvйж очоод хvлээсий нь огтчих гэж оролдож байтал баруун хєхєн тушаагаан сум хадаастай тэр махчны ахмад маш чийрэг эр єндийн босоод Гекvvгийн араас жадлах гэтэл , Залуудай яаран ухасхийж, сvхээрээ тэр чийрэг эрийн эгмийг тас цавчтал, араас нь нэг хvнд юм лvсхийж буугаад, дээрээс нь нэг хvнд зєєлхєн юм дараад унах шиг болж, даруй нvд харанхуйлан ухаан алдав. Хичнээн хэвтсэнийг бvv мэд, нэг мэдэхнээ, тvvдгийн дэргэд хэвтэж, хажууд нь нэг vхсэн дайсан алдан сунаад, Шонхолой, ойн эмсийн эгчмэд, Yхvv гурав тэнхрvvлэн илж суунам. Энд тэнд гал тойрон унаж дуссан дайсны хvvр vзэгдэн, хэдэн эмс шархаа боож суунам. Гекvv газар сууж, дэргэд нь Бияа сувилан оролдож байгаа бололтой, нуруу зоогий нь барьж байнам. Элгэндээ vстэй, хувцас хунар нь ноцолдон урагдсан хvйтэн хєх царайтай, муухай харцтай дєрвєн махчин, гар нь ардаа хvлээстэй нэтийн сууж, маш уруу царайлсан байдалтай. Yхvv Залуудайн ухаан орсонд баярлаж, маасагнан инээж, дун цагаан шvдээ гялалзуулан :
– Дайснаа дарлаа … Дєрвий нь олзлож, бусад нь хєєрхий Усихаагийн сvнс дагалдан одлоо. Манайхнаас хэдэн эмс хєнгєн шарх олж, бусад нь гэмгvй. Гекvv та хоёр л ухаан алдатлаа цохиулснаа одоо сэхлээ гэж, Гекvvг заав. Залуудай , Гекvvг жадлах гэсэн махчин ахмадыг сvхдэлтэл, хойноос нь нэг махчин бороохой далайн буулгаж, ойн эмсийн эгчмэд ойр байснаа Залуудайд vхэх аюул тохиосонд яаран ухасхийж, тэр махчныг шилэн хvзvvгий нь нугас тасартал жадлаж, Залуудай дээр буух бороохойн хvчийг сулруулан, хvvгийн амийг аварсан байжээ. Тэр завсар нэг махчин эгчмэдийг єрєєсєн гары нь хальт жадлаад Шонхолойд сvхдvvлэн унасан байжээ. Амьсгалаа дарж баахан амсхийгээд, дайсанд эвдvvлж муугаа vзсэн хєєрхий Усихаагийн vе мєчєєр нь салган сэглэсэн, биеий нь байдаг ёсоор нь эвлvvлээд, хага цохисон гавал толгойгий нь дайсны сармай хувцаснаас тастаж, эвлvvлэн тааруулж, биед нь наалдуулан оргож, заалсан эрvvгий нь боож тогтоогоод, модны холтос дээр хvvрий нь талбин, ойн эмсийн заншил ёсоор модны гишvvнээс єлгєн оршуулаад, дайсны хvvрийг олзолсон дєрвєн махчнаар vvрvvлэн нэг газар овоолон хаяултал vvр хариугvй цайлаа. Тэр завсар Залуудай , Гекvv хоёрын бие ч залуугийн чадал их тул явж чадахаар болж тэнхрээд, олзолсон дєрвєн махчнаа яахав ? гэж бvгдээрээ зєвлєлдлєє. Тэднээс vг асуухад , хэл нь мэдэгдэхгvй хэл буруутан байв. Ойн эмсийн эгчмэд нь хорт могойг эрээн гэж басаж болохгvй , дайсныг цєєн буурай гэж басаж болохгvй. Ижилд нь нийлvvлэн цохиж алмал таарна гэж санал гаргаад , ойн эмс бvгдээрээ тэх нь зєв гэж шуугилдав. Тэр дєрвєн махчин хэдий хэл мэдэхгvй боловч, дууны єнгє , царайн байдлаар шинжлэн, алуулдаг цаг ирлээ гэж мэдээд, гурав нь тун ч урамгvй шалчгар бололтой, ахмад бололтой нэг нь нєгєє гурвыгаа зэмлэсэн байдалтай vглэж байв. Yхvv, Гекvv хоёр , бас єстєн дайснаа єрлєвєл таарна гэж ойн эмстэй санал нийллээ. Шонхолой , олны санал сонсоод, толгой сэгсрэн :
– Бид махчин биш. Махчны ёс дагавал бидэнд зохихгvй. Хvний vнэр алдаагvй цагт бид хvн шиг байх ёстой. Алалдан тулалдаж, амиа хамгаалахад дайсны амь бодохгvй нь зvйтэй. Гартаа орсон дайсны муугий нь vзэж, амий нь таслаад яахим. Бидэнд хор хийхээс энэ дєрєв єнгєрсєн. Суллан тавья. Тавилангаараа болог. Эднмйг алаад яахам. Хорхой чгэсэн аминдаа хайртай шvv дээ. Эднийг хороогоод Усихааг босгодогсон бол нэг хэрэгсэн. Тэгж чадахгvйгээс хойш, улай дээр гаргаад юу хийхэв. Тавья. Хайшаа л явдаг бол яваг гэхэд нь ахалж явсан хvнийхээ амыг бvгдээрээ дагаж, тэр дєрвєн махчны хvлээс тайчин тавьсанд , амьд гарснаа итгэхгvй , яаж маныг алах нь бол гэсэн шиг айж эмээсээр холдоод хойноос нь нэхэж хєєхгvйг vзээд, яаран далд орлоо.
Их мєрєн єгсєн явсаар нэгэн єдєр уудам цагаан талын захаар хоёр завиндаа ээлжлэн сууж, сэлэх газар сэлж, хатгах газар хатгаж явтал нэгэн эрэг бvvргийн хавьд айстал, нилээд олон хvн зэллэн сvрэг олон тахийн зvг чиглэж явах нь vзэгдлээ . Танихгvй газар, танихгvй олон хvн vзэгдэхэд, эргийн дагуу явсан эмэгтэйчvvд , Шонхолойгоос яадаг билээ гэж асууж, бvгдээрээ усны нєгєє талд гарах уу гэлцэж байтал, тэр олон хvнээс хоёр хvн , аянчны зvг гар даллан алхлаа. Хоёрхон хvн юм байна. Уулзаж, учры нь мэдье дээ гэж Шонхолой хvлээтэл, тэр хоёр хvн ч ойртон ирлээ. ХYрч ирээд эсэн мэндийг асуулцваас vг аялгуу нь тєлєв мэдэгдэх тул, хаанаас хайшаа явж байгааг харилцан мэдэлцэв. Тэр хоёр хvн, отог олноороо намрын аь хийх гэж гарсан. Тахь хєєж эрэг бvvргийн зvг хєєн гаргаад, доош нь унаган агнах гэж байгаа. Дор нь отгийн єтгєс, эмс хvvхэд хvлээн тосч байгааг хэлээд, нэгэн мєрний тусламж гуйсанд бvгдээрээ зєвшєєрч, нєгєє олон дээр хvрэлцэн одов. Анчинтай амар мэндээ мэндэлцээд , зэллэн тархаж, тахийн сvргийг аяархан тэр эрэг бvvргийн зvг хашин явахад, тэр зэллэн яваа анчин хавирган сар мэт хашин хvрээлж ойртсоор, тахь ч тэднээс аажимхан зайлж, хєєсєн зvг тийш хумигдан туугдав. Дагасан анчин улам бие биедээ ойртон хумисаар тахийг шахахад, тvрvvчийн тахь нь тэр єндєр эрэг бvvргийн захад хvрээд, баахан бачимдах байдал мэдэгдэн эргэж, буцахад нь гєрєєчин, хэдийн модонд тостой євс уяж, бамбар хийснээ асааж, галтай бамбараар даллан гууглаж, олон хvнд шахагдсан тахь тэр доошоо ханан хад болсон эрэг бvvргийн орой дээр овооролдон, азарга нь унгалдаж, унага, даага, гvv цєм бие биедээ шахалдан, хvний vнэр, тостой бамбарын утаа хиншvvнд сvрдэн сандарч овооролдлоо. Тахь хєєгєєч анчин, ахар жад, бороохой зэвсэгтэй бєєгєєд , жад шидэж болох газар ойртох гэж хашгиран ойрттол, Шонхолой тэргvvнтэй таван харваачин сумны тусгал нь гараар шидэх жаднаас арай тусгал холтой тул , тавуулан зэрэг харван , бєєгнєрсєн тахийн тавыг харван оносонд , євдєн сандарсан тахь ухасхийж сvрэг дотроо шургалан орох гээд, цаана нь халилын ирмэг дээр байсан хэдэн тахийг доош нь тvлхэн унагалаа. Тэгж байтал, харван айстал , жадтай анчин ч жад тусам газар ойртож, бусад нь хашин шахахад олон хvний хашгирах, жадлах , харвахад бие биеэ тvлхэн урагш ухас хийсэн тахь хадан ханил уруу нэг нэгнээ тvлхин унагаж, зарим шарх олсон нэг нь сандран тэвдсэндээ єєрсдєд доошоо харай , олон анчин гууглан хашгирсаар , улам хумин шахахад, дуу чимээ галт бамбараас айн сvрдсэн тахийн олонхи нь доошоо харайлан ойчиж, vлдсэн хэдий нь цагаан талын зvг зайлан гарах замыг анчин шахан хаасан тул, цємєєрєє хадан халил руу vсрэн далд орлоо. Шонхолой нєхєд сэлтээр хадан халиллын ирмэг дээр хvрч доош vзвээс, тэр сvрэг тахь цєм єндєрєєс ойчин vхэх нь vхэж, зарим нэг нь хєлєє хугалж, унгалдан тийчилж байтал тэр хавьд нь хоргодон тосож байсан эмс, єтгєс, жад бороохойгоор амьд тахийг цохилон нvдэж, бужигнан vймэлдэж байв. Хадан налилын ирмэг дээр єнєєх тахь шахсан олон анчин цуглаж, ав урагштай боллоо гэж баярлан хашгиралдаж байтал, шугуйн бургаснаас нэгэн бєлєг хvн жад бороохой барин гарч ирсэнд , дээр байсан анчин тэднийг хараад дор байгаа хvндээ мэдэгдэж хашгиралдан, баахан сандарсхийсэн байдалтай, эрэг бvvргийг тойрон буух зам эрэн гvйлдэв. Анчны ахмад нэгэн чийрэг эр, том гэгчийн бороохой атган, Шонхолойн зvг айсан хvрч ирээд,
– Манай олз булаах атаатан хvрч ирлээ. Тулах цаг боллоо. Та нар минь туславал их л сайн байна. Гагцхvv аяны явуул хvн болох тул хоёр омгийн эвдрэлдэж , олз булаалдах тулаанд орох нь та нарт харамсалтай юм уу даа. Гэвч, бид хамтын хvчээр нийлбэл та нарын мєрєн єгсєх замд тосон халдах дайсан энд дарагдвал, та нарт ч бас хэрэг болох асан байх. Та нар бидэнд бас тэр хол тусгалт багаж жадаараа нэмэр тус vзvvлбэл сайн л юм асан гэхэд нь Шонхолой ойн эмсийн зvг харваас, эгчмэд нь :
– Нєхрийн тус бvтээлвэл, єєрийн тус бvтнэ. Yзэлцээд алдья. Бид тулахад бэлэн гэж нумаа єргєн далайхад, ойн эмс жад бороохойгоо далайцгаан, уриагаа хашгирсанд, Шонхолой, тэр анчны ахмадын зvг толгой дохин зєвшєєрч, хойноос нь даган яаран доошоо бууцгаав. Доор байсан эмс єтгєсийн зvг ахмад нь хэдэн vг хашгиран дохиод , сандан мэндэн бусдынхаа хойноос хар эрчээрээ гvйн гvйцэж бvгдээрээ доошоо бууж, эрэг бvvргийн ёроолын захад хvрч одвоос дор байсан євгєд эмгэд, эмс охид, хvvхэд шуухад нь цєм тэр гэнэт халдсан дайснаас зайлан , идэр чийрэг анчнаа хvрэлцэн ирэхийг хvлээн бєєгнєрєєд байлаа. Дээрээс буусан анчин хvрч ирээд, унасан олон тахийн дэргэд хvрч ирсэн тэр тонуулчныг vзвээс, тоогоор бараг ойролцоо бєгєєд, дээрээс яаран бууж амьсгаадсан анчныг бодвол, гvйж цуцаагvй, ханаран жагсаад, гууглан хашгиралдаж, олзоо єгєх шинжгvй, халдвал тулна гэсэн байдалтай , жад бороохойгоо далайн хашгиралдаж, муу сvр vзvvлэн авай. Зарим нэг нь урагш давшин богино жадаа шидэх лvрэм vзvvлэн байтал, Шонхолой нумтай дєрвєэ нєхдєє харав гэж тушаагаад єєрєє тvрvvлэн харвасанд , нум сум vзээгvй тэдгээр дээрэмчин, огт ажиггvй ханхалзаж байтлаа, гэнэт таван хvн суманд шарх олж ойчиход, машид гайхан сочиж, унасан хvнийхээ дэргэд овооролдтол бас таван сум хvрч ирэн шигдэхэд, сандран хашгиралдаж, бууруултал тахь агнаачин, жад шидэх газар давшин хvрч ирээд, хэдэн хvнийг унагаж дайсны сандарсанд зоригжин, эр эмгvй хашгиран дайрч орвоос унаж, шархтай болсон vхсэн хvнээ чирэн дамжилж ухарцгаахад , харваачин хойноос нь харван хєєж тархаан сарниулав. Сандан тутаасан дайсан, дамжилж явсан зарим хvнээ унаган гээж, мэндэн гvйлдэж мєрний бжргасанд далд орох санаатайг анчны тэргvvн мэдээд, замын нь хєндєлсєн боох идэр анчин явуулахад Yхvv, Гекvv хоёр Хумкагийнхаа дайчин уриа хашгиран, хойноос нь ойн эмсийн эгчмэд, жадтай эмсээ дагуулан гvйцгээв. Залуудай бас нєхдєєсєє хоцрохгvй гэж эцгийн єєдєєс харваас дохин зєвшєєрсєн тул бас хурдлан шамдаж, тэр дайсны зам боож, залуу гавшгай анчин, єнєєх тутаасан дайсныг цагаан тал уруу хєєн одов. Ухран тутааж яваа халдагсдын дунд шарх олсон хэдэн хvнийг бусад нь тvшин авч явахдаа хурдлан зайлж чадахгvй, нэг хэсэг хvнхоцросхийн гvйцэгдэх болсонд бусад нь тэдэндээ туслаар эгтэл нум сумтай Yхvv, Гекvv, Залуудай, Эгчмэдийн суманд тусандан унаж байгаа нь холоос илхэн харагдаж нэг том хvн алдлан ойчиход, бусад нь тvvнийг тойрон овооролдоод, анчныг ойртон бvслэхэд зэвсгээ хаяцгааж, сєгдєх нь сєгдєж гараа єргєн амь гуйх нь гуйж байгааг Шонхолой хараад , лав ахмад эрхэм нь шарх олж бусад нь дагаж оров бололтой гэж бодтол тахь агнаачны тэргvvн баярлан,
– Дайсан отгийн тэргvvн шарх олж, тутаан зайлж чадахгvй болоход, бусад нь бууж єглєє. Хvн яаж ахгvй, дээл захгvй байхав дээ, гэж гуяа алгадан дэвхцэж, одоо тэргvvнтэйгээ бууж єгсєн хойно бидэнд халдахгvй нь лавтай боллоо. Энэ бол, та нарын гайхамшигт зэвсгийн сvр гавъяа , манд тэр гайхалтай зэмсгийн хишиг хvртээн хайрла аа гэж Шонхолойг тэврэн , тэсгэлгvй элэгсэг найртайгаар гуйлаа.
– Болно гэж Шонхолойн хариулахад тэр отгийн тэргvvн тал єгч баярлан ёслоод, дайнаа дарсан анчнаа хvлээх завсар єтгєс эмс хадан халил аас ойчин vхсэн тахийг євчиж, улирал сэрvvн тул, агуйн хvйтэн хонгилд vvцлэн хадгалахы нь ялган, нэг хэдэн тахийг оройн хурим идэхэд бэлдэн ажиллав. Тэр завсар дайснаа хєєж олзолсон анчин, зэр зэвсгий нь vvрэн, шархтай дайсныг бусдаар нь vvрvvлэн дамжуулж хvрэлцэн ирлээ. Отог омог дотроо маш шудрага vинэнч ыєгєєд, харь отог омгийнхонтой хардах санаа дайсагнах довтлох vес их тул, тахь агнаачдын тэргvvн Шонхолойд элэгсэг итгэж, энэ дайсны тэргvvнийг олзлосон завшаанд тэдний зvрхийг vхvvлэн , та гайхамшигт зэвсгийнхээ чадлыг бас нэг vзvvлэн сvрдvvлж, дахин бидэнд халдахгvй болгож єгнє vv ? гэж гуйлаа. Шонхолой зєвшєєрч, ямар омгийн хvн болохыг асууваас, Гахан омогтны Бодонгууд отгийн хvн хэмээв. Чингээд, Шонхолой завиасаа нэг нум авчруулж, анчныг цуглуулан , анд бололцох ёс гvйцэтгэж, олон гахай гэсэн Гахан омгийн Бодонгууд омгийн Бодон тэргvvлэгчтэй анд болж, бvсээ солилцон, нумаа хэдэн сумтай нь агсан зvvлгэсэнд , Бодон тэргvvлэгч, хариу бvсээ арслан зааны соёолт гилбэр бvхий урт жадаа єгч, тэврэлдэн ёслож, галд тахийн єєх тос єргєж, анд бололцов. Гахан омгийн Бодонгууд отгийн хvн бvгд , анд болсон Шонхолойд цєм ёслон сєгдєж, бvгдээрээ маш баярлалцав. Чингээд , Шонхолой, тахийн арьс бурнасанд тэлvvлж, тавин нумны газраас сум тоолон оноход, бvгдээрээ гайхан хашгиралдаж, дэвхцэн баярлалдав. Дараагаар нь Залуудай, Yхvv, Гекvv, Эгчмэд харвалаа гайхуулан vзvvлэхэд, Бияа Гекvvгийн онох тусам алга ташин маш баярлан жаргасан байдалтай, бахархан бахархан харахад Гекvv харавлаа гайхуулах гэж бас арван нум ахиулан хэдэн сжм харваад Бодонгуудын анчныг манай харвасан газраас та нар жадаа шидэн онож vз гэхэд, тийм холоос жад шидэн онох хvн байхгvй гэж єчив. ОЛзлогдсон дайсан, Шонхолой нарын харавлыг нэнд гайхан харж, Бодонгуудтай анд болох ёслол гvйцсэн хойно, хоорондоо шивнэлдээд шарх олсон тэргvvн нь ичих зовох байдал хvрэн улаан царайд нь мэдэгдэн, нэгэн цагийн мунхгаар олзонд шунаж халдсан буруугаа хvлээн єчєєд, vvрд найрсаг болохыг хvсэн гуйсанд, Гахан омгийн Бодонгууд отгийн Бодон тэргvvлэгч, дотроос маш баярлавч, царайг тєв болгон, ихэмсгээр єгvvлрvvн :
– Халдсан буруу илэрхий боловч , єнєєдєх Чонос баатар омог, Гахан омог анд болсон баяр тул, бурууг хэлтрvvлж, ял асуухгvй. Бас та нарын дотроос халдан довтолж, шарх олсон vхсэн хvн буй тул, тvvгээр шийтгэл болгосуу. Бид єшєє нэхэж, хонзон санаа агуулахгvй. Та нарын санаа vнэн аваас, манай отгийн галд мєргєн , vvрл найрсаг явахын тангараг єргє гэхэд олзлогдсон омгийн тэргvvн, галд єргєх тахийн єєх мєєх гуйж , гартаа барин босоод, голын ємнє очиж дуудруун :
Увачаан омгийн бидэн
Уулгуулсан буруугаа хvлээн
Улайж ичсэн царайгаар
Уруу буруу болсноо энд
Илэн далангvй хvлээж
Илэрхийлэн тангараглам
Чон чулуун зэвсэгтэй
Чонос омгийн дайчин
Гахан омгийн Бодонгуудын
Галын ємнє батлан хэлсvv
Цвачаан Гахан хоёр омог
Урт удаан найрамдаж
Уулын гєрєєс, талын тахь
Хамт хvчээр агнан гєрєєлж
Халдах дайсныг хамтаар
Хамх дарж явсугай
Yеийн vед vерхэж
Yvрд найртай болсуу
Цэгээн чулуу хамхарч
Цээл ус ширгэтэл
Тангаргийн энэ vгс
Тасрашгvй бат амуу
Баа, ваа , ваа
гэж омгийнхоо дайчин уриа хашгирахад Увачаан омгийн эрчvvд бvгд Баа, ваа ,ваа гэж омгийнхоо уриа хашгиралдан, баруун гараа єргєцгєєн ёслов. Снамсаргvй ингэж найртай болсонд Гахан омгийн олон цєм баярлалдан бvгдээр хуримлан, хэдэн тvvдэг гал єрдєж, гал тойрон хатирах наадам хийж, шєнєжин бvжив. Увачаан омгийн хэл аялгуу нь ойн эмсийн аялгуутай нийлэх зvйл улэмж байсанд ойн эмс Увачаан тэсгэлгvй баярлалдаж, хурим найр, бvжиг дуу маш хєгжилтэй болж хоёр єєр омогтон харилцан найртай болсон нь Чонос Шонхолойн ач гэж тэсгэлгvй элсэглэв. Чингээд єглєєний єєд улаан нарнаар Гахан омгийн нэгэн єтгєс санаа дээшлvvлж хоёр омог vvрд найртай болсон баярт, намрын тахьавладаг энэ ханан хаданд бэлэгтэй зураг зурж, хамт авлан хуримлаж ёслосуу гэхэд бvгд баярлалдан зєвшєєж тэр єтгєс уран хvн тул, тахийн єєх тос хоршин нухсан зусаар ханан хаданд олон тахь хєєж яваа анчин дvрслээд, нум сумтай таван хvн зуралцсан нь Шонхолой тэргvvтэй таван харваачин анх ирж, Гахан омгийн хvнийг нум сумтай болгосныг vvрдийн дурсгал болгож, єєх тосоор зургийг мялаан ёсолж, бvгдээрээ Шонхолой нарыг маш найрсгаар vдэн ёсолж завинд нь тахийн махнаас хийж алсын замд ерєєн явууллаа.
Их мєрєн єгсєж, нилээд олон хоног явтал, нэгэн єдєр уудам цагаан тал хаашаа л харвал , намрын хагд цагаалж халиуран , алс хол тахь, зээр, хааяа хааяа хоёр эвэрт хирис, сvрэг арслан заан vзэгдэх боллоо. Аянчны олонхи нь явгалан аялж яваа бєгєєд зєм гудас жимс мэхээр зэргийг тvvж, хоолны хийцэнд зориулан алсын бараа харж намрын шар наранд таатайхан явтал, эрэг нь аажууханаар єндєрсєж нєгєє талын эрэг нь нам болж ирлээ. Шонхолой єглєєнєєс завиа хатган жолоодож явсан тул, баахан явгалан явж гараа амраасуу гээд рйн эмсийн нэг чийргий нь завиндаа суулгаж, бусдын хамт явгалан явж, улам єндєр болж байгаа эргийн єєд аажуухан алхалцгаатал, хvн шуугилдах чимээ гарсанд бvгдээрээ чих талбин , тэр зvг харваас , жад бороохойтой нилээд олон хvн тэр єндєр эргийн таг тавцан дээр vзэгдэн гарч ирлээ. Дунд нь гурын арьс нємєрсєн хоёр хvн толгой дээрээ бор гєрєєсний арьс эвэртэй нь євчиж хийсэн малгайтай болотой, цовхчин бvжиж нэг нь тал хэнгэрэг шиг юм тvн тvн цохилон хоёул тэр хэнгэрэгийн цохилд хєлєє нийлvvлэн vсэрсээр гарч ирлээ. Чингээд хоёр талаасаа бие биеэ vзэцгээж урагш ахихыг зогстол, єнєєх хоёр хvн дэвхцэн бvжсээр нэг нь хэнгэргийн цохилтод нийлvvлэн юм хашгиран дуудаж буй мэт.
– Энэ арзайсан олон хvн нэгэнт биднийг vзсэнээс хойш ухран зайлбал гэмтэй. Учран золгож л нэгийгээ vзэх ёстой боллоо гээд Шонхолой, тэдний зvг зориглон алхлаа. Цаадуул ч аянчныг хараад нэг хэдэн хvн айсан дєхтєл, хацартаа сорвитой нэгэн хvн тэдний дундаас Шонхолой нарыг ширтээд, сочин гайхсан мэт зогслоо. Шонхолой ч тэр хvнийг салаар уруудах vес тулалдсан хvний нэг нт мєн байна гэж таниад , Yхvv, Гекvvгийн зvг харваас бас л хэдийн таньсан тул , царайд зовних байдал мэдэгдэж, Yхvv шивнэн єгvvлрvvн :
– Миний суманд харвуулсан хvн явж байна. Одоо яана ? Эд лав бидэнд єшєєтэй байх гэхэд нь Шонхолой,
– Эмээснээ мэдэгдэн хормойчичирснээ vзvvлбэл, хэрэг биш болно. Зоригтой бай гээд , урагш давшив. Ойн эмсийн эгчмэд, бусдаа дагуулан, Шонхолойн хойноос жадаа атган алхтал тэр хацартаа сорвитой хvн нєхдийнхєє зvг нэг юм хэлээд бор гєрєєсний эвэртэй малгат хоёр хvний зvг гvйн одлоо. Шонхолой нум, сумаа барин, нєгєє дєрвєн харваачнаа нум сумаа наймайг харвахад хvрвэл шvvрэн авч харваарай. Наана нь болохгvй. Айж эмээсэн байдал яасан ч гаргаж болохгvй гэхэд ойн эмс газар тэнгэр нийлсэн чбид дуу алдаж ахын vг захианаас зєрєхгvй гэлээ. Аянчны єєдєєс чиглэн ирж яваа хэдэн хvн , нєгєє хvнээ ирэхийг хvлээн зогстол, Шонхолой годоль харвам газар хvрч очоод, зэмсгээ газар талбин найрсаг байдлыг vзvvлбээс , єнєєх олон дээрээ гvйн одсон хvн, тэр эвэртэн дээрээ хvрч очоод наашаа дохин дохин дэвхцэж, юм хэлж байгаа бололтой. Чингээд цаад олон нь эвэртэнээр удирдуулан , жад бороохойгоо далайн далайн наашаа яаран алхлаа. Наана нь тосон зогссон хvмvvс тэндээ хvрч ирэхийг хvлгэлзэн зогсож байснаа наад аянчны зvг баахан дайсагнах байдалтай жад бороохойгоо дайран ороход зэхэн зогсов. Шонхолой ч хэрэг биш болсныг vзээд, нум сумтай хvн цєм алдалгvй харвахад дохио єгмєгц бэлэн бай гэж захиад , бvгдээрээ бас зогсов. Чингэж байтал эвэртэй малгайтай хоёр хvний дохиогоор жад бороохойтой олон хvн хашгиран дайрав. Годоль харвах газар гvйн ойртосхийж, Шонхолой нумаа барин зэхтэл, гэнэт нар халхлагдаж, эхлэх мэт боллоо. Дээшээ харваас тэнгэр маш цэлмэг нэг ч vvл байхгvй. Гэтэл нарны гэрэл улам бvдэг болж, гялбам хурц гэрэлтэй нарны нэг захад хар сvvдэр мэт юм vзэгдэж, дайран орж явсан хvмvvс, тэнгэрийн тэр vзэгдэлд хэлмэгдэн социж, зог тусан, єнєєх гєрєєсний эвэртэй хоёр удирдагчид нь ч тэсгэлгvй эмээсэн бололтой , нэг нь тал хэнгэрэгээ сандран цохиж, нєгєє нь нарны зvг хандан юм дуудаж хашгирлаа. Наран улам гэрэл муутай болж агаараар нисэн хальж байсан элээ бvргэд хагшин дуугарцгааж, єргєн цагаан талын зvгээс ан амьтны эмээн сандарч заан хирисийн урхирах дуун дуулдлаа. Нарны мандал улам халхлагдсаар хvн амьтны царайн єнгє vнсэн хєх мэт тун хачин болж, орчин тойрны уул тал бас жигтэй єнгєтэй болж ирлээ. Єнєєх хашгиран дайрсан олон ч сандарцгаан тэвдсэндээ зарим нь сєгдєн нарны зvг гар сунган мєргєх аж, зарим нь зоомол чулуу шиг зогсон тэнгэр газрын єнгє сvртэй сонин болсонд эмээн айжээ. Ойн эмс сандран тэвдтэл, Шонхолой та нар битгий ай, Бид айх ёсгvй. манд халдсан дайсан айн сочиж байх тусам бид зоригтой зvрхтэй байж, тэдний адил эмээн сочих байдал огт vзvvлж болохгvй гэж тайтгаруулахад Шонхолойн байдал нэн тайван тавиун vг дуу нь хvний зориг сэргэмээр тогтуу сайхан тул, ойн эмс зориг орж сэтгэл дотор нь уужирлаа. Тэр завсар нарны мандлын даруй нэгэн дундуур нь хар сvvдэр мэт юманд халхлагдан, цагаан талын зvгээс айж хэлмэгдсэн ан амьтны дуу чимээ улам их боллоо. Єнєєх гурын эвэртэй малгайтан ч нэн мэгдэж, хэнгэргээ хаяад дэмий л сєхрєн мєргєж, бусад нь тэдний нэгэн адил сєгдєцгєєн ам амандаа юм хашгирах ажээ. Тэднийг дайран довтлоход тун ч амархан дээрээ хvрсэнд ойн эмс зориг орж, Шонхолойг энэхэн завсар дайснаа дайран дарцгаая гэхэд нь Шонхолой хориглож, дэмий алалдаад яахав. Айж эмээхгvй байдлаа тэдэнд vзvvлбээс манаас тэсгэлгvй эмээх болно гээд аажуухнаар урагш давшлаа. Ойн эмс араас нь даган нарны мандал, бараг халхлагдан, дэлхийн єнгє байдал нэн чсvртэй , аягvй болоод, жихvvн салхи сэнгэнэн сэрvvн хvйтэн амьсгалтай болж ирлээ. Чингээд нарны гэрэл улам улам бvдэг болсоор, огторгуйд олон одон жарав, жирив гялалзсанд , цагаан талын зvгээс vй олон ан амьтны сандарсан дуу бvр ч их болж, аянчныг дайран халдах гэж явсан олны машид айн мэгдэж, бэндэн хашгирах чимээ нь орчин тойрны шуугиан чимээн дээр улам ч чимээ нэмэгдэж ирлээ. Дайсагнан халдах санаа нь хэдийн vгvй болж, Шонхолой нарын айван тайван байгааг хараад, гурын арьсан ємсгєлт, эвэртэй малгайтай багтан хоёр хvн яаран урагш давшиж, чичрэн дагжин Шонхолойн ємнє сєгдтєл, нар бvрнээ хиртэж, гэгээн цагаан єдєр байснаа гэнэт хав харанхуй шєнє болж, талын олон амьтан сочин эмээж шуугилдах нь улам ч их болж ирсэнд Шонхолойн нєхєд мєн айсан бловч, ахлан тэргvvлсэн хvн , нэгэнт битгий айсан байдлаа мэдэгдэж сандар гэж захин сануулсаны нь бодоцгоон, Шонхолойг тойрон нэг нь мєрєн дээр нь гараа тавиад , бусад нь дам дамаа бие биеэсээ барилцаж Шонхолойн чимээгvй байхад хатуужин зогсож байлаа. Наран бvр мєсєн хиртэхийн ємнєхєн хоёр тэргvvлсэн хvнээ даган ухасхийж арл нь сєгдєцгєєсєн єнєєх халдах гэж сvр бадруулж байсан ястан цємєєрєє амь наана гэж тэргvvлэгчээ даган бархиралдаж, нэн ч бачимдав. Огторгуйд нарны мандал голдоо тєгрєг хар, тойрон дєлтсєн байдалтай нэн аймаар сvртэй харагдаж байсаар аажуухнаар нэг захаасаа гэрэл харван, маш харанхуйд гэгээ тусах мэт болж, урхирах, бархирах чимээн дундуур баярлалдан хашгирах дуу гарч, эмээн сvрдсэн тэр vл таних аймгийн хvмvvс, эьэртэй багтай хоёр тэргvvлэгч нь цємєєрєє Шонхолойн зvг дохин мєргєж ам амандаа юм шулганалдлаа. Ойн эмс ч баярлалдан , Шонхолойгоо огторгуйн наран халхлаж, дайсныг сvрдvvлэх чадалтан хvн юм байна . Дайсны сvрдэн айж, гуйн мєргєхєд нь нар халхласнаа тавьж байна гэж vнэн голоосоо итгэцгээн, Yхvv, Гекvv хоёр ч бас Шонхолойг айхтар чадалтан хvн юм байна гэж маш бишрэн бахархсан байдалтай зогсож байхад нєгєє халдан довтлох гэж байгаад наран хиртэхэд айн сvрдсэн омгийн хvмvvс ч Шонхолойн нєхдийнг огт ажиггvй , ард нь зогсоцгоон царайд нь ялгуулсан баярын шинж тодрон буйг нарны гэрэл гэгээ нэмэгдэн буй сонин хачин єнгєт бараг сvvдэр сvvмэлзэн жихvvн салхи сэнгэнэн буй vес ажин ахрж барьсан жад шийдмээ хэдийн хаяцгааж сєхєрцгєєн дохиж байхад Шонхолой нарны мандал цухуйж хар сvvдэр нvvн зайлж байгааг дагуулан гараараа занган дохисонд суллан тавьж байна гэж ухаараад , дэвхцэн баярлалдаж, єргєн талд ан амьтны сандран урхирах, буйлах, мєєрєх , улих чимээ ч намдан нарны мандал улам тодорсоор хvйтэн салхи сэнгэнэхээ ч байж, дахин цэлмэг тунгалаг сайхан єдєр боллоо. Шонхолойн зvг мєргєн юм тамлан дуудаж байгаа нєгєє эвэрт багтын хоёр хvний vг хэл нь огт мэдэгдэхгvй боловч, Шонхолой тэднийг хэлдэг дууддаг юмаа гvйцээн чимээгvй болсонд єндєр дуугаар эхлээд баахан зандах байдалтай сvvлд нь дууныхаа єнгийг найрсаг эелдэг болгон :
Хамаагvй хvнийг
Халдан дайрдаг
Хvчээрээ тvрэн
Хvнийг довтолдгоо
Тэвчин ая даа
Тэвчин ая даа
Эцгийн олон
Эв нэгтэй
Эхийн олон
Элэг нэгтэй
Эсэн мэнд
Энх жаргацгаая
гэхэд нь хэлий нь эс нэвтрэвч анхандаа буруушаагаад сvvлдээ лав л єршєєн хэлтрvvлэх шиг боллоо гэж ухаарч дохиогоор босоцгоогоод эвэртэй багт нэг удирдагчийн vгээр хэдэн хvн гэдэргээ гvйн буцаад, удалгvй нэгэн зээрийн мах тахийн єрєєлийн хамт ацраад, Шонхолойн хєлийн ємнє тавилаа. Чингээд Шонхолой нарыг завинд нь хvртэл vдэж ус єгсєн чвахад нь дохин ёслож хоцорлоо. Залуудай эцгийн дэргэд зогсоод эргийн дагуу хатгаж завиа ус єгсvvлэн явах зуур,
Нар халхлагдан харагдахгvй болоход бид маш их айлаа. Та огт зовохгvй байсан учир юу билээ ? Дайсныг айн сvрдvvлэх гэж зориуд нар халхлав уу ? гэж асуутал, Шонхолой,
Нар чухам яагаад тийм болдгийн учрыг би мэдэхгvй. Сар шингэхийг би олон vзсэн. Ємнє газар явахдаа нэгэн удаа нар ийм болохыг vзсэн тул удахгvй дахин урьдын хэвээр болдгийг мэддэг боллоо. Тэгээд айж, эмээхгvй, харин ч халдан довтолсон дайсныг сvрдvvлж, манд маш завшаантай боллоо гэж бодож байлаа. Эс ийм тохиол учирваас, бид хvн цєєн дийлэх дийлдэх нь мэдэгдэхгvй хэцvv байдалд орсон байлаа шvv. Хvv минь юу юуны ємнє санамсаргvй тохиолдмон бэрх байдалд айж сандран тэвдэхгvй зоригтой самбаатай байвал таардгийг хожим хойшид марталгvйгээр бодон хчээж яваарай даа гэсэнд нь залуудай тэр эцгийн захиа сургаалыг хичээнгvйлэн сонслоо. Чингээд асууруун :
Аав, та тэднийг манай vг нэвтрэлцэхгvйг мэдсээр атлаа, тэдэнд vг хэлсэн учир юу билээ ? гэхэд, хvни йдууны vг буруушаасан зvхсэн байдлыг хvн байтугай адгуус ч мэдэж, буруу юм хийсэн бол, гэмээ мэддэг тул буруугаа мэдээд, тэдэнд муу санахгvй, єшєє євєрлєхгvй гэсэн байдлыг бас дууны єнгєєр мэдэх тул єєр vг хэлтэй ч гэсэн учир бий юм шvv гээд хvvгийн гараас хатгадаг моды нь авч сэлбэн хатгалаа.
Цаашлан аялсаар их мєрєнд цутган орсон нэгэн том гол тохиолдсонд Шонхолой, зосоор тоймлон зурсан их мєрний хоёр талаас цутган орсон олон гол бvхнийг тэмдэглэмнээ байцаан шалгаж, газрын байр байдал нь уруудан ирсэн гол мєн болох тул тэр цутгалан голоор єгсєж явтал, тэнгэр бvрхэг шувуу булжуухайн болон ан амьтны байдлыг ажваас, тэнгэр муухай болж, цас шуурга зєгнєсєн шинжтэй болж ирлээ. Шонхолой тэр байдлыг ажин, баахан санаа зовнисхийж, эргийн байдлыг харж явсаар нэгэн газар завиа залан,
– Одоо энэ хавьд эртхэн бууя. Тэнгэрийн байдал нэг л биш боллоо. Шувуу гєрєєс лєв л цасан шуурга зєгнєж байх шиг байна. Тvлш базааж, завиа татан гаргаж, цас шуурганаас хоргодох арга бодож vзсvv хэмээн эргийн ойр нэгэн хадны нємєрт хоёр завиа хємєргєн чулуу мод ивээд гурван талаас хаяагий нь манаад, ойн эмсийн хоргодох газар засаж, хаданд мод налуулан тvшvvлж бургас мєчрєєр хучаад салхинаас хамгаалан чулуугаар даруулаад тvлш базаалган бэлдvvлж байтал , тэнгэрийн байдал бvр ч муухай болж эхлэв. Тvлээ тvvж байсан эмс ууланд ганц нэг хvн vзэгдэж, шугуй бургасан дунд бас хvний бараа мєр дайралдсаныг хэлж ирсэнд Шонхолой ойн эмсийн сэтгэлийг засаж манд халдахгvй биз ээ. Тэнгэр ийм муухай болж байхад аягvйдвэл бидний энд хvрч ирэн цас шуурганаас амь хоргодох юуны магад. Идэх уух юмаа эртхэн хийж амжилттай хэмээн гал тvлж хоолоо хийгээд дєнгєж идэж гvйцтэл салхи хєдлєєд цас лавсан орж эхэллээ. Чингээд шуугинан хуйлрах салхины хvч улам ч ширvvн болж, хад чулуунд салхины чимээ маш их болсоор, цас орох нь бас их болж нvдгvй шуурга тавилаа. Завинд бэлгийн бэлэн дулаан хувцасны дээр ойн эмсийн завсар чєлєєндєє зам гудас агнасан ангийн арьсаар хийсэн хувцас буйг цємєєрєє хэдий ємссєн тул, эртлэн завдаж салхи цаснаас хорогдох газартаа зарим нь завь дор, зарим нь ханан хаданд тvшvvлэн босгосон хорго дотроо орж, бургасны мєчир, , хєвд, ангийн арьс дэвссэн дэвсгэр дээрээ хэвтэцгээн тэр ширvvн цас шуурга єнгєрєхийг гэдэс цатгалан мєр удаан хvлээн хэвтэв. Залуудай, эцгийн дэргэд хэвтээд, гаднах салхи шуургын чимээ чагнан байтал, цас ихээр унаж, завь нь цасанд дарагдаад, зvvрмэглэн хэвттэл, чих дадсан салхи шуурганы шуугнах чимээн дундуур ямархан нэгэн хvvхэд эмэгтэй хvн хоёрын уйлах чимээ vе vе дуулдах шиг. Тvvнийг нойр дундаа чагнан хэвтэж, нэг ойртосхийн, нэг холдосхийн дуулдаж байтал, зэргэлдээ ойн эмсийн хорогдон хэвтэж байгаа саравчлан барьсан хорго ємбєл дотроос эмэгтэйчvvдийн дуугаралцах чимээ гарах шиг. Бас хєлийн vзvvр тушаа ханан хаданд тvшvvлэн налуулж хураасан бургас модны тэнд хvн гишгэн цас шажигнуулах чимээ дуулдахад нvд нээвээс, хааяа манасан зєвийн дор хав харанхуй тул хажуудаа байсан нум сумаа тэмтэртэл Шонхолой хvvгээ :
– Хэвтээд бай. Манай ойн эмсийн ємбєлд нэг хvvхэдтэй эм орж ирсэн болотой.Тvлшээ ханан хаданд тvшvvлсэн дор бас нэг хvн, салхи цаснаас хоргодон орлоо. Бодвол, тэр хvvхэдтэй эмийн нєхєр, садан нь юм байлгvй дээ. Бидэн дээр орж ирэхээсээ эмээн тєвєгшєєсєн байж болно. Салхи шуурга тогтоход нvvр нvvрнн харалцана даа. Хэвтэж бай хvv минь, санаа битгий зов гэхэд эцгийн тэр тайтгаруулсан vг сонсоод, дэргэд нь хэвтэж байхдаа юу юунаас ч аймгvй сайхан бодогдож, хэвтсээр бєх гэгцээр унтжээ. Хичнээн болтол унтсаныг мэдсэнгvй, нэг сэрхнээ, нойтон цас унах унах мэт чимээ гарч, гаднаас гэрэл орох мэт болсонд нvдээ нээвээс, цас арилган хаяаг нээсэн тул vдийн нарны гэрэл тусч, сэрvvн амьсгалт сэнгэнэх ажээ. Гадагш гарваас, нvд гялбам цагаан цас, уул шугуй, хєндий тал бvрхэж, их цасанд улиас, бургас бєхийн дарагдаж, зарим мод нойтон цас даахгvй хуга нуга дарагджээ. Ойн эмс, Шонхолой Залуудайн чимээ сонсоцгоож, нєгєє завийн ддороос Yхvv, Гекvv vл таних эмэгтэй жаал хvvхдээ дагуулан гарч ирсэн нь ширэлдэн даахирсан vстэй бєгєєд хувцас уранхай навтас болсон гурын арьс, царай эцэнгэр жигтэйхэн халтар, хvvхэд нь танихгvй эрцvvдийг vзээд эхийн хормойгоос барин нvvрээ халхлан зогсжээ. Чингээд ийш тийш нvд гялбан аньсхийн хараад эхээсээ,
– Аав маань хаана байна ? гэж асуутал ханан хаданд тvшvvлсэн бєгєєд цасанд хучигдан дарагдсан бургас тvлээн дороос нэг хvрэн бор царайтай намхан хvн нар туссан цасны гэрэл туяанд онигор нvдээ гялбан анивчилж гарч ирээд, олон хvнээс баахан эмээсхийн байдалтай зогстол жаал хvvхэд, эцгийгээ vзээд, халтар нvvрт нь баярын шинж тодрон нvд нь гялалзав. Тvлээний цаанаас гарч ирсэн тэр хvн , Шонхолойг ахмад нь юм байна гэж гадарлаад,
– Бид нvдгvй шуурганд сандрахдаа танай энд хоргодлоо. Та нарын энд бууж, шуурганаас ємнє отог буудлаа засахыг бургас модон дотроос харсан боловч зvрхлэж ойртсонгvй.Цас шуурга ихдэхэд аргагvй, манай энэ хоёр танай эмэгтэйчvvдийн тэнд зvрхлэн очиж хоргодлоо. Би та нар дээр орохыг зvрхэлсэнгvй тул тvлээн дор тань орж хонолоо. Манайхны бас хоёр нэгэн хvн энэ хавиар байх ёстой. Би тэднийг дуудвал, та нар уурлах vгvй болов уу ? гэхэд Шонхолой :
– Хаанаас бид уурлахав ? Дууд , дууд . Бvгдээрээ нийлж хоол унд хийе гэхэд нь тэр хvн баярлаж, бие эцэнгэр намхан атал дуу нь нь сvрхий. Маш єндєр дуугаар хэд гууглан дуудтал алсаас хариу дуу дуулдаж, удалгvй гялалзам цастай хєндийд хоёр хvн айсах нь vзэгдлээ.
– Манайхан гэж тэр тvлээн дороос гарсан намхан хvн баярлан єгvvлээд Шонхолойгоос та нар аль газрын хvн, хайшаа явж байна ? гэж зvрх орж асуусанд Шонхолой :
– Бид хэдэн омгийн хvн нийлээд явж байна. Эндхийн хvн биш, алс холын улс. Би Чоносын Шонхолой, энэ миний хvv. Залуудай. Бусад нь замд нийлсэн манай нєхєд. Чиний нэр хэн бэ ? гэхэд тэр хvн vг аялгуу баахан єєр боловч, тєлєв мэдэгдэх бєгєєд хариу єгvvлрvvн :
– Би хурдантуур гэдэг.Тэх ястан. Тэр айсаж яваа хvн бас манай Тэхнэр. Энэ миний хvv Инзага. Эх нь Улар гэдэг нэртэй. Бид хэдvvл зvдэрсэн ядарсан амьтан аа. Ах минь бодонд хадруулаадхоцорсноос хойш одоо огторгуйн сар хоёр vзэгдэж байна. Ахын эмийг хvн гєрєєс бидэнд халдаж булаан аваачаад, бид яаж ч чадсангvй. Бас манай Тэхийн нэг сайн хvн, сахчинд баригдаж vгvй болсоор гурав бас гурав нэг хоног болж байна Yлдсэн хэдэн єєдгvй бид амь зулбасаар энд хvрч ирээд, бид гурав бас наашаа айсаж явааахоёр л манай Тэхээс байгаа хvн болно. Бусад Тэх хvн хаана явж байгааг мэдэхгvй.Бугын орооны цагт Тэх хvн цуглардаг ууланд махчин орж ирсэн тул, бид нийлэн цуглах газраа алдаад, талын нэг хоёроор тарчихлаа гэтэл нєгєє хоёр хvн хvрч ирээд, Хурдантуурыг айван тайван байж байгаад зоригшиж, эцэж зvдсэн царайд нь баярын шинж тодорлоо. Залуудай тэдний ядуу зvдvv жцсэн зvдэрсэн байдал, бороохой галд vзvvрий нь тvлж шорлосон жады нь vзээд єрєвдєн хавчаахай нум, хатуу чулуун сvхээ харахдаа тэдний дэргэд давагдашгvй зэр зэвсэгтэйгээ бахархлаа. Шинэ ирсэн хоёр хvн ч Шонхолой нарын дулаан хувцастай, чулуун глбэртэй жад, сvрхий сvх бас vл таних бєгєєд хавирга мэт матигар сонин зэвсэгтэйг гайхан харж байв. Тэр завсар Yхvv, Гекvv хоёр хавтгай чулуугаар дарж, далдласан мах тдшээ гаргаж эмэгтэйчvvд тvлээгээ авцран гал тvлэхэд бэлдсэн Хурдантуур туслалцах гэж тvлээний ємнє явган суугаад бvснээсээ нэг уутанд хийн зvvсэн галын хоёр мод гаргаж хоёр алган хоорондоо эрчлэн эргvvлээд утаа уугуулан шvvтэй хєвд мэтийг хэрэгрлэж, гал асаасанд Шонхолой тvvнийг сонирхон харж Залуудай арай цахиур хавирахаас цдаан юм байна гэж Хурдантуурын дэргэд явган сууж харваас Хурдантуур чингэж сонирхуулсандаа баярлан:
– Манай Тэх хvн ингэж гал асаадаг гэж бахархан єгvvллээ. Тэр завсар Yхvv, Гекvv хоёр хєдлєсхийсэн махаа эвдэж бас хэдэн том тул гаргаж, чулуун хутгаар зорж хжлдvv зууш хийж, мах шарах галд халаасан хавтгай чулуунд хавчин болгохын хооронд єл vалган идэх юм ойн эмсийн хамт бэлдэцгээн, дvржигнэтэл ассан галаа тойрон бvгдээрээ идэцгээхэд, єлсч ядарсан Тэх нарын идэх нь тун чих. Царайд нь єнгє орж, галын халуун нєлєєнд дулаацан бие сэтгэл амарсан байдалтай суув. Янзага хоолонд цадаад, галд дулаацаад, эхийнхээ євєр дээр нэг их жаргасан царайтай. Эх нь хvvгээ тэврэн аман дотроо :
Бєн бєн туулай,
Бvжинхэн туулай
Хаагуур харайжээ
Яагуур vсэрчээ
Бєн бєн бємбєрчээ
Бєндгєр туулай
Болдог билээ чи
Бєн бєн туулай
Хадаар яваасуу
Харцага шvvрнэ л
Модоор яваасуу
Могой сорно л
Эргээр яваасуу
Элээ шvvрнэ л
Бєн бєн туулай
Бvжинхэн туулай
Хаагуур харайжээ
Яагуур vсэрчээ
Бєн бєн бємбєрчээ
Бєндгєр туулай
Болдог билээ чи
Бєн бєн туулай
гэж аяархан дуулахад нь Залуудай Булжуухай эмээгийнхээ євєр дээр єрх гэрийнхээ галын хажууд эвтэйхэн таатайхан хэвтээд бvvвэйлэн аяархан дуулдгийг санаад , єрх гэр нь нvдэнд vзэгдэх шиг боллоо.
Тэх Хурдантуур нєхєдтэйгээ Чонос Шонхолойн єргєн цээж, єндєр суганд тvшинэ гэж нэгэн сэтгэлээр тогтож, Шонхолойтой хvн бvл нэмэгдэн аялж, Гекvv хурц хар нvдтэй, Бияа охинд чадлаа гаргаж нум сум хийж єгєєд, замын уртад харван сургасан нь авьяас сэргэлэн охин , хэнээс ч дутуугvй харваач болоод, Шонхолойгоор удирдуулсан аяны эрчvvд цєм яваандаа нум сумтай болцгоож, ойн эмсийн ихэнх нь бас харван сурцгаан, хурдан зэвсэгт болсон учир ан амьтан агнах, араатнаас амь биеэ хаацайлахад санаа хvчин нийлсэн бєгєєд хашир сэцэн Шонхолойгоор ах зах болгосон аянчин хоол ундаар дутааж, гачигдалгvй хир баргийн дайсан эсэргvvцлийг нум сумын давуу чадлаар биедээ халган хавьтуулахгvй, аялан явсаар нутаг усандаа нилээд ойртлоо. Цаг ч улам улам сэрvvн болж, єдєр чулам богинослоо. Голын хоёр захаар мєс хацарлан хєлдєж, завиар явахад тєвєгтэй болоод, бас хvн бvл нэмэгдсэн тул бvгдээрээ явган явах боллоо. Нэгэн єдєр Yхvv, Гекvv хоёр Хурдантууртай гурвуулаа гєрєєнєєс отог дээрээ буцаж ирэхдээ, бугын мах vvрэн хvрч ирсэн нь баахан санаа зовиуртай, Шонхолойд яаран мэдэгдсэн нь ,
– Буга харван , гурвуул нэгэн зvг сум тавьж, тураг анг унагасанд ойртон очиж, vзвээс дєрвєн сум оносон байлаа. Гурван сумаа таниад авахад, нэг сум огт танигдахгvй бєгєєд шархын цус нєжирсєн байдлыг vзвэл, єєр ямар нэгэн анчин тэр бугыг харваад, дутаалган алдсан байжээ. Шонхолой тэргvvтэй бvгдээрээ тэр vл таних анчны сумыг дамжуулан vзэж, бугын хавирган завсар туссан тэр сумны ором шархыг ажин нягтлаж, энэ хавьд ер нум сумтай хvн баймааргvй юм сан. Ямар гэгчийн улс омог тийм зэвсэгтэй болж, энvvгээр vзэгддэг болов гэж Шонхолой зовнисхийн гайхав. Залуудайгаас бус хvн цєм Байкул одох буцах замд нийлсэн тул энэ газар явж vзээгvй анх удаа явж энэ тухай мэдэх зvйлгvй учир хавь ойр гарзар огт vзэгддэггvй нум сум чухам хэн хэрэглэх болов ? гэж Шонхолой баахан гайхлаа. Чингээд Yхvv, Гекvv , Хурдантуур гурваас хvний мєр бараа дайралдав уу ? гэж асууваас, ер тийм зvйл эс vзэгдэв хэмээн єчлєє. Ойн эмс, Тэх нар хоёр Хумкаа цєм Чонос Шонхолойг итгэн тvшиж дадсан нь, хvvхэд эцэгдээ тvшиж, дэргэд нь юунаас ч айхгvй айван тайван байдаг лугаа адил , Шонхолой ахын дэргэд байгаа цагт ямар ч нум сумтан vл таних отог омгоос айх зvйлгvй. Тэр байтугай бэрх юмнаас даван гарч байсан удаа гэж Yхvv, Гекvvд , Хурдантуур гурав Шонхолой ахдаа гайхан сэжиглэснээ хэлээд хойчийн холбогдол, ямар болох тухай санаа зоволтгvй болж, ойн эмсийн хамт нийлэн хоолоо хийж эхэллээ. Бияа нэг охинтой гєрєєнд явснаа бас нэг бор гєрєєс харван унагаж, хоёул дамнан хvрч ирээд, ажиг сэжиг бvхий юм огт дайралдсангvй. Аймаар араатны ул мєр ч vзэгдсэнгvй. баавгайн нэг хуучин мєр л дайралдсан гэж хэлж ирсэнд Шонхолой юу ч болсон нумтай анчин энэ хавьд хvрч ирээгvй юм бололтой гэж бодовч хоногийн газрыг сонгон єєрчлєн араас халдахгvй ханан хадны ёроолд, єврєєс халдахгvй тэгш газарт, хvн мєлхєн ойртож болох бут сєєгийг тvлшиндээ тvvлгэн зайлуулаад, ханан хадны нємєрт хоног буудлаа эртхэн засуулж авлаа. Ханан хадны элгэн дэх нэг аятайхан тавцан дээр Хоёр хvн хэвтэх зайтай газар бургасны нарийн мєчир , євс хагд дэвсvvлж, дээр нь ангийн арьс дэлгvvлж, шєнє даан , алсын зvг ажин манах хоёр хvний хэвтэх хэвтэр засуулан, Гекvv Хурдантуур хоёроор бусдыг унтсаны сvvлээр ээлжлэн унтаж, манан хонохоор болгож, нум сумтай vл таних омогтны гэнэт халдахаас цагдуулахаар боллоо. Гал тойорн сууж, эмэгтэйчvvдийн хийж байгаа халуун бvлээн ундаанаас ууж суутал, Залуудай єрх гэрээ сахидаг анч нохойгоо санаад,
– Нохойноосоо нэгийг нь ч дагуулан бидэнд санаа амар , соргог манаа юмсанж ээ гэхэд нь Хурдантуур асууруун :
– Хээрийн нохой яаж хvний манаа болдог юм бэ ? гэж Тэх нар тэжээдэг нохойгvй тул гайхжээ. Нохойг хvн гал гроломт манах заяатай юм гэж урьдын улс хэлэлцдэг асан гэж Шонхолойн хариулахад, Yхvv сонирхож, шєнийн уртад ах та бидэнд тэр домгоо хэлж єгнє vv ? гэлээ. Шонхолой гал сэргээн засаад, арслан зааны сvvчний хонхороор хийсэн аягандаа халуун унд нэг балгаад, толгой дохин :
– За би та нарт, урьдын улсын хуучны домгийг хэлж єгсvv. Манай Чонос омгийн дээдсийн хэлэлцдэг нь :
– Дээр тэнгэр, нартын амьтан олныг бий болгоод хамгийн сvvлд хvнийг заяасан юм гэдээг. Эр эм хоёр хvнийг бvтээгээд бас нохойг эзэн чинь энэ хоёр болох юм . Гал голомты нь сахин манаж байх чамд vс хэрэггvй. Галын дэргэд дулаан бvлээн хэвтэх тул, чамайг нvцгэн болголоо. Энэ хоёр эзэн хvн чинь амь зуух, гєрєє хийх, жимс идээ тvvх гэж хонон єнжин явах тул хvйтнээс хамгаалж, сахлаг vстэй болголоо энэ хоёр эзний чинь. Би юм идээд ирсэн хойноо энэ хоёры чинь амилж єгнє. Эзэн чинь болох энэ хоёроо чи миний эзгvй хойгуур сахихын сайнаар сахиж, бузар буг булай юм битгий ойртуул гээд яваад єгчээ. Тэр завсар муу зvгийн бузар буг юм ирээд, нохойноос :
– Энэ хоёр чинь ямар амьтан болох гэж байгаа юм бэ ? би нэг сонирхон vзээд орхивол яана гэхэд нохой :
– Энэ хоёр бол миний эзэн болох заяатай хvн гээч дээ .Заяадаг тэнгэр нь идээ ундандаа яваад , намайг эзэн болох хvнээ сахин манаж , муу муухай бузар буг юм битгий ойртуул гэж захиад явсан билээ. Чи холдож зайл. Би зуудаг, урж тасддаг, шvдэрхэг, идэрхэг манаа шvv гэхэд нь тэр булай буг нохойноос :
– Єнєєх тэр сvрхий заяадаг тэнгэр чинь, єєрєє юм идэх уух гээд яваад єгєхдєє чамд идэх уух юм єгсєн vv ? хоосон нойтноор мандуулж байгаа хэрэг vv ? гэж асуухад нохой гэнэн тул :
– Yгvй, би амьтай болсоор амандаа юм амсаагvй, хэлэн дээрээ юм тавьж vзээгvй гэлээ. Єнєє булай буг инээж, гэнэн сэтгэлтэй нохойд идэх мах єгсєнд, нохой тэсгэлгvй баярлаад цадталаа иджээ. Тэгээд єнєє булай буг нохойг :
– Би тэр эзэн болох амьтны чинь нэг ажиж vзсvv гэхэд нохой намайг амьтай болгосон цагаас амсаагvй юмыг амсуулсан энvvнийг одоо яаж vгvй гэхэв, vзэх дуртай бол vзээд бай . Би тvр зайлаад єгсvv гэжээ. Тэр самбаанд нь єнєєх булай буг тэр амьлаагvй хоёр хvний биен дээр нь зад шээгээд, за би vзэн сонирхолоо гээд яваад єгчээ. Удалгvй єнєєх заяадаг тэнгэр хvрээд ирж, хоёр хvнийг амьлах гэтэл булай бугын vмхий , самхай, муухай шээсэнд нь бузартаж, их муухай vнэртэй болчижээ. Нохойг дуудаад , чи яагаад миний захьсан vг дагасангvй бузар булай бугт эзнээ бузарлуулав гэж загнахад , нохой :
– Амьтай болсон цагаас хойш одоо хvртэл та надад юм амсуулаагvй, хоосон нойтон байлгасан мєртєє єєрєє юм идэх уух гээд яваад єгсєн билээ. Тэгтэл тэр булай буг гэдгийн тэнь ачаар би гэдэс гарч, идээгvйгээ идэж, цадаагvйгээ цадаж авлаа. Таньд л булай буг болохоос биш надад тэр тань ачтай сайхан амьтан байж л. Эзэн болох хvний чинь vзэн сонирхсуу гэхэд нь vзэхэд нь vгvй болох, хархад нь хасагдаж хоргодох юм биш гэж vз дээ гэж vзvvлсэн минь vнээн гэж гэнэ. Тэнгэр хилэгнээд хутга гаргаж, булай бугын шээстэй vсийг хусан арилгаж, тэр бузар болсон vсий нь нохойд тохоод :
– Эзнээ булай бугт бузарлуулснаар чи одоо vvнээс хойш, тvvнээс цааш энэ бузар vсий нь тохож, босгы нь алхах эрхгvй, хаяанд нь хэвтэж, халуунд халж, хvйтэнд даарч хэвтэх болно гэсэн юм гэж урьдын євгєд єтгєс хэлдэг асан. Ийм л домогтой юм даа гэхэд нь бvгдээрээ сонирхон сонсоцгоолоо. Чингээд унтах цаг болсонд Шонхолой цаг орой боллоо. Унтах нь унтацгаа. Манаа хийх хvн манааныхаа газар очиж, ээлжлэн манацгаа. Бvгдээрээ унтах газартаа очицгоон хэвтлээ. Yvрээр Хурдантуур тавцан дээрээсээ бууж, Шонхолойн дэргэд хvрч ирэн, хоёх гурван газар чоно улих шиг болоод сайн ажиглавал, хvн юм уу гэмээр санагдлаа. Тэгж байтал хэдэн хvн айсах мэт болсон тул би Гекvvдээ захиад , єєрєє сэм бууж, нуун мєлхєж, тэдгээр айсан буй хvнийг ажваас нум сумтай хvн айсаж буй тул яаран тэдэнд мэдэгдэлгvй ирж, ахад мэдэгдэж байна гэхэд нь Шонхолой яаран босоод сусдаа сэрээн, vvрийн бvрэнхvйгээр цєм нум сум, жадаа барьцгаан vл таних нум сумтны гэнэт халдахаас сэргийлтэл, тэдгээр нумтан улс Шонхолой нарыг нум сумгvй гэж бодсон бололтой, бvслэх байдалтай ойртсонд Шонхолой тэдний єєдєєс єндєр дуугаар :
– Та нар юун улс вэ ? гэж хашгирваас, Шонхолой гэж нэг єтгєн дуутай чийрэг нумчин бархиран баярлаж, яаран урагш давшваас Залуудай баярлан Мазаалай ах байна гэж аавдаа хэлээд , єєдєєс нь би Залуудай байна гээд ухасхийхэд Мазаалай тэсгэлгvй баярлан єєдєєс нь гvйв. Бvслэн айсаж байсан хvмvvс Шонхолой, Залуудай, Мазаалайн дуу сонсоод баярлан хашгиралдаж, тэмцэлдэн гvйж ирээд, тэврэлдэн санамсаргvй халууныхаа хvнтэй уулзсандаа Чоносууд маш хєгжилдєж, бvгдээрээ бєєн баяр хєєр боллоо. Мазаалай тэргvvтэй Чоносын нэгэн анчин єчигдєр vvрээр нэг буга харваад, халуун мєрєєр нь хєєж явтлаа тэр бугы нь хэдэн хvн vvрч явсан мєртэй дайралдаж , бvгдээрээ тэр мєрєєр хєєн, шєнє орой ханан надны ёроолд гал тvvдгий нь хараад, манай буга авсан хvмvvс тэнд хонож байнам гэж vvрээр ойртон хvрч, бvслэн тойроод, дайсан аваас тулна гэж явсан учраа хэллээ. Чингээд Чонос отгийн анчин цєм намрын анд гарснаа ярьцгаатал, анч нохойгоо vл мэдэгдэх хvмvvст хуцан чимээ єгч мэдэгдэхээс болгоомжлон хєтєлсєн хvн ч хvрэлцэн ирж, бvгд нийлэн анчны отог дээр хvрэлцэн, намрын ан хийж, євєлжєє єрхєндєє хам буцацгаахаар тогтлоо. Нутаг усандаа хvрч ирээд халуун тєрлийнхєє хvнтэй учран золгосон Залуудай, тэсгэлгvй баярлавч, алс хол Байкул их нуур, далайн хєвєєнд vлдсэн нарийхан чилгэр, гоо сайхан биетэй, хvрэн улаан царайтай, хонгор сайхан Баргужингоо охин сэтгэлд нь орж, усны урт, замын холыг хожим туулж учрах цагийг бодон явахдаа анх нутгаасаа гарсан гэнэн хонгор жаал байснаа, алсын хол аян замд, араатан болон аюулт дайсантай учралцан тулалдаж, бэрхийг даван, хал vзэж, хашир таниснаараа эрийн цээнд хvрч бие чиг чангарч, зориг ч хатан болж, магина тvvдэг жаалхvv байснаа махчин араатантай тулдаг анчин залуу боллоо гэж санахад нь сонихон бєгєєд цэцэн мэргэн царайтай, эцгийнхээ чийрэг биеийг бахархан харж, унасан газар угаасан ус ойртох тусам єргєн голын дэнж дээрхи єрх гэртээ бушуухан хvрэх асан гэж сэтгэл нэн яаравч, нєхдєє хаяад гvйж болохгvй, бас ахмад хvний айван тайван алхаж явахад, бушуул гэж шаардан шавдаж болохгvй , эцэгтэйгээ зэрэгцэн дугай явлаа.
Хэмээсэн vvнийг 1965 оны намар тєгсгєн бичлээ.
Заан Залуудай энэ хоёрдугаар хэсгийг жаран таван оны долоон сард Хануулын Их тэнгэрийн амнаа эхлээд, Чехословак улсын Карловы Вары гэдэг рашааны газар бие сувилуулах зуур vргэлжлэн бичсээр, Баян -єлгийн аймгийн тєвийн зочид буудалд есєн сарын хорин дєрвєнд гvйцээн бичлээ. Маркс, Энгельсийн шинжлэлд хvн тєрєлхтний эл нэн дээр эртний vеийг тун сайхан vгээр бадруулан дурдсан зvйлийг санан санан бодож, манай уншигч нарт, манай дээд євгєс эцгэс, чулуун зэвсгийн vеэс vvсгэж, ямар шvv байсныг дvрслэн vзvvлбээс, сонин юмсанж гэж цуврал романыхаа эхний эл эрт балрын чулуун зэвсгийн vеэс vvсгэж, vvрийн туяа гэдэг адагт нь хvртлэх хоорондохыг амжвал гvйцээх санаа бий. Дээр эртний чулуун зэмсгийн vеийн тухай дэлхийн уран зохиолд роман тууж болгож бичсэн зvйл нэг их олон vгvй, Францын уран зохиолч Их рони Жосеф гэдэг хvн «Галын тэмцэл », «Агуйн арслан», гэдэг хоёр тууж зохион бичсэн нь орос хэлнээ орчуулан гарсныг зєвлєлтийн дундад сургуульд суралцаж байх vеэс амтархан уншиж, Америкийн зохиолч Лондон Джегийн зохиолд ыас «Адамаас ємнєх» гэж чулуун зэвсгийн vеийн тухай бичсэн нэгэн зvйлийг хорин найман онд монгол болгох гэж оролдож байгаад гvйцээж чадаагvй, хожим гvйцээх зав ч олдолгvй єнгєрсєн билээ. Чингээд «Шинэ толь » гэдэг сэтгvvл vvсгэн гаргах vеэс монгол уншигч нартаа сонирхуулах асан гэж Английн нэрт зохиолч Yэлс Хэр эртийн «Угломи, Уяа хоёр », гэдэг балар эртний туужаас орчуулан нийтэлж байснаа гvйцээн гаргаж чадсангvй билээ. миний олж сонирхон vзсэн балар нртний чулуун зэвсгийн vеийн тухай зохиолын зvйл бараг энэ хэдийн тєдий бєгєєд, Их Ронийн «Галын тэмцэл», «Агуйн арслан » зэргийг vзэхэд хэдийгээр vйлс явдлыг чадамгай зохиолч нар бичсэн тул уншигч хvнд маш сонин мэт санагдавч, ганц сонирхолыг голлоод цааш нь эрт балрын хvний аж байдал, соёл боловсрол, зан заншил,vзэл мэдэц, ертєнцийг vзэх vзлийн хvрээ, хэмжээ зэргийн байдлыг vзvvлэх гэж зорьсонгvй нь тэдгээр зохиолч нарын vед эртний судлал, угсаатны судлал, ардын билигзvй зэргийн судлал буюу хvн тєрєлхтний олон аймаг угсаатны соёл боловсрол, зан заншил, зан vйл, аман зохиол, жич эртний булш, агуй мэтээс эртний хvний vлдээсэн эдийн боловсролын тvvхт зvйл, Ази, Африк , Европ, Америк, Австралийн эрт єдгєєгийн олон угсаатан ястны соёл тvvхийн зэрэг зэрэг зvйлийг нарийвчлан судалсан зvйл хараахан бvрдээгvй буюу байсны нь тэр бvр нягтлан судлах зав бололцоо ч гараагvй , эсхvл нэгийн зэрэг тууж бичихэд авдар шvvгээгээр ном уудлан судлах , эрэн сурвалжлах, зав зай чбайхгvй зэргийн учраас гагцхvv уншигчийн сонирхол татахямар нэгэн явдал, зодоо,нvдээ, дайсагнах аймаг болон араатан, эмс охид булаалдсан элдэв сонин адал явдлын тєдийхнийг сэдэвчлэн бичжээ. Yvнд гагцхvv Зєвлєлтийн Леонтьев гэдэг нэгэн зохиолч «Чулуун номын хуудас» гэдэг мєнхvv эрт балрын хvний аж амьдралыг харуулсан тууж, Онег нуурын хавийн эртний хvний дурсгал, хад чулууны бичиг зэогийг эртний судлал, угсаатны судлалын зvйлтэй нийцvvлэн бодож зохион бичсэн нь надад, миний урьд ємнє сонирхон vзсэн зохиолоос илvvц нударгатай санагджээ. Манай залуу орчуулагч нар, тэр Леонтьевын « чулуун номын хуудас » гэдгийг монгол vгээр орчуулж монгол уншигч олондоо сонирхуулбал бас л сайхан юмсанж. Чингэвэл, чулуун зэвсгийн vеийн хvн гэхэд газар газар, угсаа хэл єєр учир, тус тус євєрмєц сонин байсан юм байна гэдгийг мэдэж авахад хэрэгтэй юм санж. «Заан Залуудай» тэргvvн хэсгийг хар бар жилийн намар бичиж дуусгаад, дараачийн харагчин туулай жил (1963 он ) хэвлэлд шилжих vес хаврын тэргvvн сард оршил бичиж єгєєд, 1964 оны хєх луу жилийн намар Зєвлєлт Украйнын Трускавец гэдэг аршаан хотноо бие сувилуулах vеэс , санамсаргvй Леонтьевын « Чулуун номын хуудас»гэдэг зохиолыг олж, номын мухлагаас сонирхон аваад, тэр туужийг дєчєєд жил боловсруулан бичсэн зохиолчийн арга барил минийхтэй тєстэй болсонд нэн сонирхсоэ билээ. Ингэхэд миний бие « Заан Зєлуудай», манай євгєд дээдсийг vзvvлэх гэж оролдсон тул орон газар цаг vе, хэл байдал vндэс гарал єєр болсон бєгєєд нийлэх нь гэвэл чулуун зэвсгийн тухай орчин vеийн шинжилгээний зохиол vзсэний хувьд миний бие ч тэр, «Чулуун номын хуудас»гэгчийн зохиолч ч гэсэн тор холбогдох зvйлээ олдсоны хирээр vзсэн бололтой.Эртний чулуун зэвсэг гэдэг эртний чулуун зэвсэг буюу эртний чулууны vе, дундад чулууны vе, шинэ члууны vе хэмээн ялган vзэх зvйл бий бєгєєд, нарийвчлан задруулбаас дотор нь бас ялгах vе шат байдаг байнам. Энэ тухай би орос, чех, словак, герман, франц, англи, польш хэлээр чулуун зэвсгийн тухай судалсан зvйл, эртний чулуун зэвсгийн хvний суурин, булш, дархны газар зэргийн тухай шинжилсэн зvйл vзэж, Зєвлєлт улс, Мажар улс, Чехословак улс, Энэтхэг улс, Дундад улсын музейн цуглуулгын зvйлийг сонирхон vзэхдээ, «Заан Залуудай» гэдэг зохиол бичнэ гэж тєслєн бодоогvй боловч монгол хэлний шинжлэл аман зохиол,угсаатны судлал, ардын билигзvйн судлалд хэрэгтэй бєгєєд, олон улсын эртний хvний соёл боловсрол зэргийн байдлыг танин мэдэх нь монгол хэлний зvй, монгол vгийн гарал, монгол vгийн язгуур, vндэс, дагавар зэргийн утга учрыг судлан таньж мэдэхэд, сэтгэхvйлvгээ холбоотой хэлний vгийн гарал vvслийг тэр бvх зvйлийн мэдлэгийн зvйлгvйгээр шинжин онож болохгvй тул, монгол хэл, vг, сэтгэхvйн зvйлд гардаг зvйлийг бусад хэлтэн, єєр ёстон, єєр соёлтон улс аймгийн хэл соёлд байгаа зvйлтэй харшуулан vзэхэд ямар байна гэж танин мэдэхvйн хэрэгцээгээр vзсээр монгол хэл заншил, , ёс горимд орчин тойрны ертєнцийг vзэх vзлийн эртний баримтын зvйлд тусдаг vзэгдэл нь монгол хэл бичигт буюу аман уламжлалд тайлбар нь олдохгvй аваас, бусад улсын гэрч баримтаас тайлбар нь гарах буюу бусад улсын бичиг судар , булш , хад чулууны бичиг олдоцоос гарсан зvйлийн учир утга нь эс мэдэгдэх ину, даруй монгол хэлзаншлаас тайлбар нь гарах жишээтэй зvйл vзэгдэх нь учиртай бєгєєд их л сонин сургамжтай санагдсаар монгол хэл зvй , угсаатны судлал, ардын билигзvй судласаар ирсний улмаас « Заан Залуудай» гэдгийг бичих санаа тєрсєн билээ. Тэгээд монгол хэл зvй, монгол хэлээ шинжлэх ухааны vvднээс судлан таних гэж, хэл судлахад холбогдолтой утга соёл , эдийн боловсролын тvvхтэй холбогдох шинжлэл судлалыг vзсээр голлон зорьсон хэлнийхээ, шинжлэлд хэрэглэх гэсэн тэр бvх материал минь «заан Залуудайг » бичихэд гол зvйл нь болж єгсєн билээ. Эртний хvний сэтгэхvй, орчин тойрныхоо юмыг ,байгалийн тvмэн vзэгдлийг хэрхэн vзэж юу гэж тайлбарлаж байсан зэргийг хvн тєрєлхтний хамгийн эрт балрын шашин болох бєєгийн шашны ёс заншил, шvтлэг тахилга зэргийн зvйл нь надад их сонин олон юмны тvлхvvр нь болж, ардын аман зохиол, билигзvй зэргийн олон баримт байдлын учры нь тодорхой болгож, аман зохиол угсаатны судлал, ардын билигзvй, хэлний шинжлэл зэргийг тусгайлан хэлний тухай тvvн дотроо монгол хэлийг гол болгон , монголтой тєрєл тєс тvрэг хэлтэн, хамниган хэлтэн жич, эл, монгол, тvрэг, хамниган гурван хэл буюу алтай овог хэл гэдгийнхний хэл угсаатны судлал, ардын билигзvйг, уралын овог хэлтэн гэдэг мажар, фин, эсти, болон слав, герман угсаатны мєн эл зvйлтэй хэлзvн шинжлэлийн vvднээс голлож судалснаараа жич монголын аман зохиол, туульс, бєєгийн дуудлага, зан vйл тэргvvтнийг 1927 оноос «Заан Залуудайг » бичиж эхэлсэн 1962 он хvртэл оролдсоор монголын хэл соёлын тухай судалгаа хийж, цуглуулсан хэрэглэгдэхvvн минь «Заан Залуудай » гэдэг балар эртний тvvхэн романыг бичихэд нэн их тус болсон билээ. Заан Залуудай гэх нэртэй хvн байгаагvй байж болно. Гэвчдээр эрт цагт монголчууд бидний єтгєс дээдэс байсан нь аргагvй vнэн болно. Хэл нь эл Заан Залуудай гэдэг романд гардагаас єєр байж болноо, байхаар барахгvй, шал ємнєє хэл байсан ч байж болно. Наад захы нь хэлэхэд , аргын улиралын он тоолдог ёсноос цаана эхлэн нэр гарсан хvн улсын хэлнээс их хол ємнєх vеийн хэл болох тул одооны уншигч хvнд тэр vеийн хэил байтугай жинхэнэ нууц товчооны vг дундад эртний монголын хэл аялгуу хvртэл сайн ойлгогдохгvй нокод калавуд кожи, улас тутам конши уд, хюнжи vлэс, тутум хюнши, vд хюнистэлэ табиба.
Тийм учраас , хааяа ганц нэг vг, тєв хавийн аялгуунаас баахан єєр боловч хvн утгы нь мэдэхээр байдалтайгаар :
Ураг элгэний ураг гэдгийг баруун манай ойрад монгол аялгуугаар, Увс, Ховд, БАян -єлгийн монголчуудын элкэн гэж дууддаг байдлаар хэрэглэв. Эртний хvний ертєнцийг vзэх нь бєєгийн ёс заншил гэдэг хvн тєрєлхтний хамгийн эртний шvтлэгийн байдлаас илэрхий болно. Иймд тэр тухайн явдалтай холбогдолтой зvйлийг зохиомол юм гэж огт vзэж болохгvй. Тэр чбайтугай, одооны vеэс дєчєєд жилийн тэртээхийн ёс заншил эртний уламжлалын байдлыг мэдэх хvн уран зохиолдоо ямар нэгэн хvн дєчин жилийн ємнє юм уу, тvvнээс ч цааш шарын шажин эхлэн дэлгэрч байсан vед, vvдэн шvд уначихлаа гэж зvvдлээд, муу ёрын зvvд, тєрєл садны хvнд vхэл зовлон учрана гэсэн ёр байна гээд лам багшид айлтгаж, муу зvvдний хариулага хийлгэлээ гэвэл, тийм юмыг худлаа. Зохиолч худлаа зохиосон . Монгол хvн шvд уналаа гэж зvvдлэхдээ дєчин жил буюу дєрвєн зуун жилийн ємнє муу ёр гэдэггvй байсан гэж хэлэх хvн байх уу? Гэр дээр нь шар шувуу шєнє дуугарлаа гэж зохиолынхоо нэг хvнийг ( ардын хувьсгалын ємнє, гамингийн vедгамингийн vезд байсан хvн гэж бодьё л доо ) их л айж сандарч, лам багшаас аврал эрлээ гэж нэгэн єгvvллэгэнд бичвэл, тэр єгvvллэгэнд гарсан хvн, vнэндээ байхгvй байж болно. Тэр зохиолд шvд минь уналаа гэж зvvдэлсэн хvн vнэндээ байхгvй байж болно л доо.Тэгэвч тийм зvvдийг тухайн vед муу ёр гэж vздэг ёс, шар шувуу гэр дээгvvр нь шєнє нисэн дуугарвал муухай гэгчийн ёр гэж сандран vздэг ертєнцийн vзэх ёс тухайн vед байж уу гэвэл, аргагvй vнэн болно. Ийм учраас Заан Залуудай гэдэг романыг бичихдээ миний бие эрт балар манай дээр цагийн манай євгєд дээдэс, тухайн тийм байдалд , тэгдэг бас заншилтай байсан, ертєнцийг vзэх vзэл нь тvvнээс vндэслэн, орчин тойрны байгаль ертєнцийн тvмэн vзэгдлийг чингэж ухаарч, хариуд нь чингэж байдаг асан гэдгийг vзvvлэн эрт дээр цагийн хvний дуо байдал, зовлон жаргал, баяр гаслан зэргий нь харуулж vзсvv гэхдээ, олон зvйлийн судлалын юмнаас vндэслэсхийж сэтгэн бодсоноо бичсэн билээ. Шvлгийн зvйлийг гиншин дуудах байдалд ардын аман бичгийн хэл, тууль, дууны байдлаас авч хэрэглэсэн нэгэн зvйл гэвэл эгшигээр тєгссєн vгийн сvvлд эгшгээр эхэлсэн vг залгалдахад, хоёр эгшиг тааралдах нь аялан джждах зэргийн зvйлд эвгvй байдаг нь хvн тєрєлхтний хэл бvхэнд байдаг vзэгдэл бєгєєд, монгол хэлэнд ийм зvйл гарахад дэлхийн бусад олон хэлтний нэгэн адил , тийн хvv vг тєгсгєлийн эгшиг дараачийн vгийн эхний эхний эгшиг хоёрын хооронд жийргийн гийгvvлэгч оруулан аргалдаг ёс байна. Монгол хэлнээ ийм зvйлд гийгvvлэгч, уг чанар байдлаараа жийрэг болох явдалд тун тохиромжтой санагддаг учраас ялангуяа хэмлэлт шvлэг мэтийн аман зохиолд , дуудан эгшиглэхдээ «н» гийгvvлэгчийн эгшгээр тєгссєн vгийн хойно залгалдан орох бєгєєд эгшгээр эхэлсэн vгийн эхэнд нь залган дууддаг байна. Тэр монгол зєв дуудахуйн ёсыг би энэ «Заан Залуудай» хоёрдугаар хэсгийн шvлэгт хэрэглэлээ. Эхтэй нєєхєн гэх мэт Ардын дуунд : алдаа нvгvй, мэдээ нvгvй гэх мэт «vгvй» гэдгийн эхэнд «н» ордог жишээтэй ёс, олон улсын шинжлэлийн бичигт байдаг тул, тэр ёсыг дагуулан , жижиг vсгээр хоёр vгийн хойтохи vгний эхэнд тавилаа. Бас нэгэн зvйлийг дурдахыг хvсэх нь :
Чулуун зэвсэг хэрэглэж байсан vеийг нягталж vзвээс, газар газар адилгvй, хєгжилтэй байсан нь , нэг газар эртний чулуун зэвсэгтэй байхад, нєгєє нэг газар нь дундад чулууны vед хvрч байсан буюу нэг газар чулуу мод хавирч галтай байх vед нэг газар , тэр аргыг мэдэхгvй, галаа манаж аргалан, манасан галаа унтраавал, гал алдах зэргийн адилгvй боловсролтой байсан тул , тэдгээр байдлыг бас тусган vзvvлэх гэж, нэг газар хавчаахай нумтай болоод байхад, нэг газар бороохойгоос цааш ахиж чадаагvй мэт байдлыг vзvvлэх гэж оролдлоо. Тэр эртний vе байтугай, одоо ч нэг хэсэг улс, атом задлан хэрэглэж байхад, нэг хэсэг газар хавчаахай нум, хулхавч нумтай хэвээр одоо ч гэсэн байгаа шvv дээ. Зарим хvмvvс, Заан залуудайн эхний хэсэгт бэрх явдалтохиолдоод байтал% сvvлийн хэсэгт амар тайван найрлаж, барьж байгаа явдал гардаг нь балар эртний цагт байж боломгvй мэтээр бодогчид буй. Хаврын тарчиг цагаараа адгуус хvртэл эцэж турдаг, зовж зvдэрдэг байтлаа, намрын тэнvvн цагт гэдэс гарч, тосон таргатай болж , цатгалан тайван цаг vе байдаг атал, дээр цагийн чулуун зэвсэгийн хvн , ан адгууснаас дор , хавар чvхэж, намар ч хахаж байсан гэж vзэх баримт vгvй. Тэр чбайтугай, эрт балар чулуун зэвсгийн хvний vлдээсэн зураг дvрс, баримал мэтийг vзэхэд , найрлан цэнгэж, бvжин наадаж байсан байдлыг дvрс зураг, хєрєг баримал манай vед уламжлан ирсэн зэргийн зvйл буйг товч дурдваас зохих байнам. Энэ мэтийн зvйлийг єи хир чадлаараа тусгахыг мэдцийнхээ хирээр, одоо байгаа чадлынхаа хэмжээгээр оролдсоныг дурьдаад, оносон зvйл буй аваас тєдий л буй заа. Алдсан зvйл байвал гvн мэдлэгтэн заан засаж, уучлан vзмvv хэмээн буурай зохиогч би тэнь єчнєм.
Билгийн улирлын хєхєгчин могой жилийн євлийн эхэн сар.
Улаанбаатар хот.
