Соёл, урлаг судлалын хүрээлэнгээс 2014 онд санаачлан, СУИС болон салбарын яамны зүгээс дэмжиж, 2016 онд “Дүрслэх урлаг”, “Шашин соёл”, 2017 онд “Музей” боть хэвлэгдэж, олны хүртээл болоод байсан юм.
Монгол Улс соёл, урлагаа тогтолцоотой судлах болсон өнгөрсөн зууны далаад оноос тухайлан, түүнээс өмнө хэл шинжлэл, утга зохиол судлалын хүрээнд дам давхар судалж, бүртгэн баримтжуулсан мэдээ баримтад тулгуурлан, шинэ тутам судалгааны үр дүнгээр нэмэн баяжуулж, олны хүртээл болгож буй энэхүү цуврал боть нь шинжлэх ухааны болон өдөр тутмын хэрэглээний дараах ач холбогдолтой гэж санаачлагчид, эрхлэн хэвлүүлэгчид үзэж байна.
Тус цуврал тайлбар толь нь юуны өмнө сургалт, судалгааны орчинд чухал хэрэглэгдэхүүн болохын зэрэгцээ бүх нийтийн соёл, урлагийн боловсролд хувь нэмрээ оруулна. Шинжлэх ухааны хувьд, салбарын түүх эмхлэгдэж, бие даасан судлал хөгжих хөрс суурийг бий болгож буйн зэрэгцээ хамгийн чухал нь нэр томьёо цэгцрэх боломжийг бүрдүүлж байгаад орших юм. Тухайлбал, хөгжмийн урлагийн салбарын нэр томьёог жигдлэхийн тулд өмнө гарсан урлаг судлаач, ардын билиг зүйч Ж.Бадраагийн “Монгол ардын хөгжмийн зэмсгийн зүйлс”, “Хөгжмийн нэр томьёо”, урлаг судлаач Н.Жанцанноровын “Хөгжмийн онолын нэр томьёоны хураангуй тайлбар толь”-ийг тус тус үндэслэн, мэргэжлийн нэр томьёог монгол хувилбараар нь хэрэглээнд нэвтрүүлэхийг чухалчлав. Тухайлбал, эрэгтэй хүний болон найрал дууны хамгийн өтгөн доод хоолой болох “Бас” хоолойг “Аргил”, эрэгтэй хүний аргил, цээл хоолойн дундах “Баритон” хоолойг “Баргил”, мөн “Цөлдөн хоолой”, “Цөлх хоолой” гэх мэт дуулаачийн урлагтай холбоотой нэр томьёог нэрт уртын дуучин Ж.Дорждагвын яриа болон энэ чиглэлийн сүүлийн үеийн судалгаанд тулгуурлан жигдэлсэн байна. Бас шашин, соёлын харилцаатай улс орны нөлөөгөөр “хөгжмийн зэвсэг”, “хөгжмийн зэмсэг” гэж заншсан ойлголтыг монгол хэлний үйлээс нэр үг үүсэх зарчмыг эш болгон “хөгжимдүүр” хэмээхийн зэрэгцээ, “хөгжим” гэдэг үгийн утга явцуурч, “хөгжмийн зэмсэг” буюу “хөгжимдүүр”, “хөгжмийн зохиол” буюу “дан хөгжим”-ийг зааж, хүний өгүүлэхүйн эрхтний оролцоотой гарч буй дуу авиаг тэмдэглэдэг утга нь бүдгэрснийг сэргээх зорилгоор дорно дахины урлахуй ухаан, түүний дотор хэл, хоолойн урлалд багтах нэр томьёог “Эртний дуу, хөгжмийн хэдэн зуун ая аялгууг уран бүтээл, эрдэм шинжилгээ, судалгааны эргэлтэд оруулах” сэдэвт суурь судалгааны үр дүнгээс шууд авч “Хөгжим” тольд оруулжээ. Мөн “Монгол хэлний зөв бичих дүрмийн журамласан толь”-ийг баримтлан “бий биелгээ”, “бий бийлгээ”, “түвд”, “төвд”, “түвэд”, “нота”, “нот”, “ноот” гэх мэтээр харилцан адилгүй бичиж ирснийг “бий биелгээ”, “төвөд”, “ноот” хэмээн өмнө хэвлэгдсэн ном хэвлэлээс бусад тохиолдолд жигдэлсэн байна.
Энэ нь улсын хэмжээнд тухайн салбарын мэргэжилтнүүд нэр томьёо, түүнийг бичиж тэмдэглэх, тайлбарлах явдлыг нэг мөр болгох төдийгүй, тухайн ойлголт, ухагдахууныг монголчууд эртнээс хэрхэн тайлбарлаж ирсэн зэрэг үндэсний онцлогтой зарим ойлголтуудыг цаашид гүнзгийрүүлэн судлах боломжийг бий болгож байгаа хэрэг мөн.
Ингэснээр “Хөгжим” толийн зөвлөхийн “Нэгдүгээрт, Хөгжмийн “эхлэл” болсон эхийн бүүвэйн дуунаас тэнгэр, газар монгол хүний гуравлан оршихуйн бат барилдлагыг дүүрэн, дэлгэр илэрхийлсэн морин хуурын амьд сүнслэг дуурьсал, уртын дууны тэнгэрлэг өргөн аялгуу хүртэлх хөгжмийн уламжлалт урлаг; Хоёрдугаарт, Дэлхий нийтийн сүүлийн хагас мянганы ололтыг шингээсэн орчин цагийн мэргэжлийн хөгжмийн урлаг” хэмээн монголын хөгжмийн урлагийг хоёр үндсэн ай савд багтаан авч үзсэн, бас “XIII зуунд, бидний өвөг дээдэс хөгжмийн арван хоёр эгшгийг үйлийн шинж төлөвөөр нь арга эгшиг (дундад хөг хулгана, их чуулгат барс, ариун ухиал луу, хөлөгтүүлэн зочлооч морь, гамшгийн үүсэл бич, тасарсны залгамж нохой), билиг эгшиг (их билиг эгшиг үхэр, хавирах хөг туулай, дундад билиг эгшиг могой, цугласан хөг хонь, төгсгөлийн билиг эгшиг тахиа, тохиолдуулах хөг гахай) хэмээн хоёр хувааж байсан нь Юань улсын судрын далан нэгдүгээр дэвтэрт “Хөг найруулагч түшмэл (хөгжмийн зохиолч) хоёр хүн арга эгшиг, билиг эгшиг найралдуулахыг захирч арга билгийн дууныг нийлүүлмой” гэх мэтээр тодорхой тэмдэглэн үлдээсэн түүхэн цаг хугацааны төдийгүй, үндэсний гэх өвөрмөц үзэл ухаарлын өргөн хүрээний суурь ойлголтыг энэхүү тайлбар толиос авах боломжтой болж байна.
Бүжгийн тольд аль эртний хадны зургийн хүмүүний биеийн хэлмэр /body language/, бүжиг дүрслэлийн эш баримт, “Тэнгэрийн хүүхдүүдийн бүжиг”-ээс эхлээд манай өвөг дээдэс, Хүннү, Сяньбичуудын алдарт “Бадруун бүжиг” ээр дараалан Хамаг монгол улсын “Монголын жаргалан дэвсэн хуримлах” бүжиг, Их монгол улсын “дэвсэх бүжиг” тэргүүтнээр онгодоо дэвэргэсэн монгол бүжгийн олон шинэ нэр томьёо, тайлал, тайлбарууд байр сууриа эзэлж орчин цагийн шилдэг бүжгийн урлагийн туурвилууд дэлхийн сонгодогтойгоо их урлагийн сан хөмрөгийг бүтээлцэж, монгол урлаг дэлхийд данстай болсныг эл толь бүртгэн харуулахыг зорьжээ.
Манай шинэ цагийн бүжгийн урлагийн үүсэл хөгжил, дэвшил, ардын бүжгийн хувь бодгаль урын сан хэрхэн буй болсон хийгээд тайзны бүжиг, бүжгэн жүжиг, бүжгэн туульс болтлоо өсөж өндийсөн түүх, түүний гол гол төлөөлөгчдийн товч намтар, монгол урлагийн түүхэнд хувь нэмрээ оруулсан бүтээлүүдийн тухай хамгийн чухал мэдээллийг оруулсан юм. “Соёл урлагийн тайлбар толь”-ийн IV, V боть ийнхүү нүүдлийн соёл иргэншлээс суурин соёл иргэншилд шилжсэн их шилжилтийн цаг үеийн хөгжим, бүжгийн урлагийн төрөл зүйл, шинэ соргог ололт, амжилтыг бүрэн дүүрэн тусгасан байна.
