Монгол төрийн ордны бүжгийн уг сурвалж, уламжлал

Mонгол төрийн бүжиг төр улс бий болсон үеэс төлөвшсөн нь тодорхой боловч түүний уг сурвалж нь овгийн байгуулалын үе, ялангуяа бөө мөргөл, тэнгэр тайх ёстой холбоотой. Тухайлбал монгол төрийн эхний үед бөө мөргөл төрийн шашны шинжтэй байж тэнгэр тайх, тахих ёслолыг сүр хүчин төгөлдөр үйлддэг байсныг түүхэн сурвалжуудаас үзэж болно. Тэгвэл тэнгэр тайх ёслолын үед үйлддэг байсан бөөгийн зан үйлийн хөдөлгөөнд бүжгийн үүсгэл элементүүд байсан гэж үзэх үндэслэлтэй.
Тэнгэр тайх ёслолын үеийн бүжгийн дүр зургийг Улаанбаатар хотын урд орших их тэнгэрийн амны хадны сүг зураг болон археологийн бусад олдвороос харж болно. Учир нь эртний үед урлагийн олон төрлүүд зааглан салбарлаагүй, нийлэг цогц байдалтай байсан бөгөөд үгийн болон хөг аялгуу, үйл хөдлөл, дүрс хэлбэрийн ид шидэнд итгэх шүтлэг нэгдмэл байсан билээ.
Монголын нууц товчоонд “Монголын жаргалан бүжиг бөлгөө. Хорхонагийн саглагар модыг тойрон өвдөг газрыг өлтөртөл, хавирга газрыг халцартал дэвсэн бүжиглэв” гэж гардагийг эл бүжгийн эртний хэлбэр гэж судлаачид үздэг. Тухайлбал Монгол улсын бүжиг судлаач гавьяат жүжигчин Ж.Жав, Д.Нанжид, Г.Долгорсүрэн, Б.Алтанцэцэг нарын бүтээлд энэ талаар тодорхой өгүүлсэн нь бий. Энэ үеийн бүжгийн хөдөлгөөний дүр төрхийг дэвсэх, бүжиглэх, биелэх хөдөлгөөний элементүүдтэй байсан гэж болох бөгөөд эдгээрийн ялгааг БНХАУ-ын Өвөрмонголын их сургуулийн профессор Сүюгэ дараахь байдлаар тодорхойлжээ.
Yүнд: эртний монголчуудын “дэвсэх” гэж хэлдэг нь ихэвчлэн хөлийн хөдлөлд тусгагдаж байдаг нь маш тодорхой. Хурим найр, тахил тайлгын ёслолд эзэд сахиусыг баясгахаар гартаа тахилын идээ өргөх, мөн гар гараасаа холбогддог учир хөл нь чөлөөтэй байдаг. Иймээс “Дэвсэх” үйл маш идэвхитэй явагдаж хүмүүсийн баярлан хөөрсөн дотоод сэтгэлийг төвлөрөнгүй тусгадаг байна. Дээр өгүүлсэн “дэвслэг” бол гар гараа холболцдог байхад бүжиг бол гар гараа нэгэнт чөлөөлж “цэрвэж” байдаг. Yүнээс үзвэл бүжиг бол овог аймгийн тахил тайлгын зан үйл төгссөний дараа нийтэч шинжтэй зугаа цэнгэл буюу наадмын шатанд шилжсэн үеийн хөжмийн аялгуун дор нийлэн наадахуйг хэлж байна. Биелэх гэдэг үг нь баруун монгол буюу Ойрад монголд их идэвхтэй хэрэглэгддэг.
Биелэгээ монгол үндэсний ардын бүжгийн нэг зүйл биеийн хөдлөл байх болов уу” хэмээсэн байдаг.
Судлаачдын тэмдэглэснээр эрт үед хаан эзэнд суух, дайн байлдаанд орох, ялалтаа тэмдэглэх, гай барцадыг зайлуулах зэргийг тэнгэрт даатган бөө бөөлүүлж, бүжиглүүлдэг байжээ. Андай бүжиг нь хөг аялгуу дууг хослуулан нэг дуучин гоцлоход бусад нь дагаж дуулахын хамт бүжиглэдэг байсан бөгөөд бүжгийн хөдөлгөөн aйзам нь эрчимлэг байсан бололтой. Нүүдэлчин монголчуудын байгуулсан төр улсын бүжгийн өвөрмөц нэг хэлбэр нь “АНДАЙ” бүжиг байсан гэсэн таамаглалыг бид дэвшүүлж байна. Эл бүжиг нь хожим ардын дуу, холбоо ерөөл, магтаал хослуулан өвчин анагаах сэтгэл зүйн зориулалтаар баяжин үндэсний урлагийн цогцолбор болжээ
Монголын төрийн бүжиг нь эхний шатандаа нүүдэлчний аж төрөх ёсонд зохицсон, бөө мөргөлийн зан үйл бөөлөх үйл хөдөлгөөнтэй холбоотой өвөрмөц онцлогтой байсныг тэмдэглэх хэрэгтэй.
Монголчуудын төр ёсны уламжлал нь Хүннү гүрний үеэс сурвалж бичигт тэмдэглэгджээ. Анхны төр улс үүссэн үед нүүдэлчдийн онцлог бүхий төрийн ёслолтой байжээ. Энэ төр ёслолын бүрэлдэхүүн хэсэг нь төрийн бүжиг юм. Энэ нь яруу сайхнаар цэнгүүлэх зориулалтын зэрэгцээ зөн билэгдлийн, хүндэтгэлийн учир утга бүхий байсан байна. Бурхны шашин Хүннү улсын үед монгол угсаатны төр ёсонд нөлөөлөн улмаар “Нирун улсын үед Монголын төрийн конценцын үзэл суртлын үндэс байсан тул (Сүхбаатар, 1992) зан үйлийн ёслолд нь түүнтэй холбоотой бүжгийн элементүүд байсан бололтой. Монгол хааны орд өргөө нь эхний шатанд монголын аж төрөх ёсонд зохицсон нүүж зөөж барьдаг орд гэрийн хэлбэртэй байснаа хожим нүүдэлчдийн аж төрөх ёсны зэрэгцээ суурин иргэншлийн нөлөөг тусгасан өвөрмөц хэлбэрийг агуулж байсан тул төрийн буюу ордны бүжиг нь энэ онцлогийг хадгалж байсан билээ. Мөн төрийн буюу ордны бүжиг нь их найрал хөгжимтэй хоршин нэгэн цогцолбор болж байв.
Хүннүгийн үед ордны бүжиг байсан тухай түүхэн сурвалжид дурдсан баримт бий. Хятан улсын хаадын өргөөнд олон бүжигчид төрийн ёслолын бүжиг хийдэг байсан тухай түүхэн сурвалжид тэмдэглэгджээ. XIII-XIҮ зууны үеийн Монголын хаан ширээнд суух ёслол, дайллага хүлээн авалтын болон хаад хатдын зураг хадгалагдан үлдсэнээс харахад хувцас өмсгөлийн загвар нь өнөөг хүртэл уламжлагдсаар байна. Монголын төр улсын түүхэнд Уйгар, Түрэгийн хаант улсын үе тодорхой байр суурь эзэлдэг бөгөөд эдгээр хаант улсын бүтээгдэхүүнд монгол угсаатан багтаж байсны нэгэн адил Түрэг овог аймгуудын соёл, урлаг монголчуудад нэвтэрсэн болохоор төрийн болон ордны бүжигт Түрэг, уйгаруудын бүжгийн нөлөө байсан гэдэг нь тодорхой. Ийнхүү төрийн бүжиг нь эртний хаант улс бүрт түүхэн үеийн онцлогийг хадгалж уламжлан залгамжлагдсаар Их Монгол Улсын үед төгөлдөр их чуулбар болжээ. Эзэн богд Чингис хаан соёл иргэншил бүхэнд тэгш ханддаг зарчимтай байснаар Их Монгол Улсын төрийн ордны бүжиг нь нүүдэлчин, суурин иргэдийн урлагийн хослол болсон байна.
Их Монгол Улсын ордны бүжиг нь ийнхүү монгол язгуур уламжлалаа хадгалахын зэрэгцээ түүний бүрэлдэхүүнд багтаж байсан дорно, өрний улс үндэстнүүдийн бүжгээр улам баяжиж цогцолбор шинжтэй болжээ. Ялангуяа Юань улсын хааны ордон Бээжин хотноо шилжсэнтэй холбогдон монголын бүжгийн язгуур уламжлалыг олон үндэсний бүжгээр баяжуулсны дотор хятад бүжгийн нөлөө их байсан болотой.
Юань улсын түүхэнд “хангарьдын” бүжгийг төрийн ёслолд бүждэг байсныг дурдсан байдаг бол өөр нэгэн сурвалжид “харийн гийчин элч төлөөлөгчдийг хүлээн авахдаа урьдаас бэлтгэсэн “Илдний наадам” хэмээх сүрлэг бүжиг хийж үзүүлдэг байсан тухай дурджээ. Энэ нь цэргийн эрдмийн гайхамшгийг биеийн хөдлөлөөр илэрхийлэн сэтгэл зүйд нөлөөлөх зориулалтай гэж ойлгож болох юм.
Их Монголын Юань улсын үед төрийн ёслол хүндэтгэлийн бүжиг нь төгөлдөр шинжийг олсон бөгөөд дуу, хөгжим, бүжиг хавсарсан бүрэлдэхүүнээр хүндэтгэл ёслолын бүжгүүдийг хийдэг байжээ. Юань улсын судар бичгийн 70 дугаарт өгүүлснээс үзвэл “Өвгөдийн сүмийн их танхимд янз бүрийн хөгжмийн багштай 312 хөгжимчин ордны найрал хөгжмийн бүрдэл болж 312 эрэгтэй, эмэгтэй бүжигчид хөгжмийн аянд бүжиглэдэг, тэдгээр бүжигчид алтан хатгамал магнаг хувцастай, өмссөн малгай нь янз бүр, зарим хөгжимчин далавчтай малгайтай, зарим нь янз бүрийн сайхан алчууртай, түүнийгээ сувд, эрдэнийн чулуугаар чимсэн, үзүүрийг нь гоё сайхнаар зангидсан байдаг байжээ. Бүжигчид бүжиглэж дуусаад хоёр талын шатлан тавьсан өндөрлөг дээр үелэн, эгнэн зогсч, дараагийн гарах бүжигчидэд зай тавина. Эмэгтэй бүжигчид нь хошуурсан урт ханцуйтай, гар буюу цээжин бие нэвт гэрэлтсэн алтан утсаар сүлжсэн сиймхий торгон саа хувцсаа өмсөцгөөн гартаа мандарваа цэцгийн баглаа болон эрхи барин тэнгэрийн дагинасыг дүрслэн бүжиглэсний дараа эрэгтэйчүүд нь нөгөө талын шаталсан өндөрлөгөөс бүжгийн удирдагчийн дохиогоор Хангарьдын жигүүртэй тогосын гялалзсан өд, өнгөт шилэн эрдэнийн чимэгт хувцастай, далавчаа дэвэн хангарьдын бүжиг хийгээд байрандаа очиж зогсоно. Бүжиг удирдагч чимэгт таягаа дохиход бүх бүжигчид хамтран ордны бүжгийг бүжин наадна” хэмээн дэлгэрэнгүй өгүүлжээ.
Тэр үеийн хөгжмийн зэмсэг нь бадралт баг бишгүүр, бүдүүн нарийн, урт богино олон лимбэ мэтийг баглан хөөрөгдөн дуугаргадаг байжээ. Тухайн үед ордны олон тооны бүжиг байсныг ч түүхийн сурвалжууд тодорхой өгүүлдэг.
Эртний түүхэн сурвалжид тойрон хатирах бүжиг бүжихэд нь янз бүрийн өнгийн дуутай хэнгэргийг тэдний хэмнэлд нийлүүлэн зөөлнөөр пун пун цохиж, бүжигчид хатиран бүжиглэх нь улам ширүүсч хэнгэрэг тэдний хөдөлгөөнд нийлүүлэн дун дун дуугарч, зузаан нимгэн сийлмэл чулуун хөгжим намуухан эгшиглэж ая бүжиг хоёрт чимэг болдог байсан байна. Мөн их танхимд “Мөнх эсэн залуугийн ая” эгшиглэхэд сайхан царайтай, тэгш цэвэр биетэй 30 залуу бүсгүй алтан хээ, цацагтай, гялалзсан нэмгэн хүрэн торгон бодисадын хувцас өмсөн, зарим нь олон өнгийн лавир барьж лавай дүрсэлсэн хөх малгайтай найман сайхан бүсгүй алтан болон цагаан бадамлянхуа барин тэргүүлэн гарч ирээд бүжиглэсний дараа нь “Энх өлзий” жавхлант ая эгшиглэхэд эртний монголын сүлд тэмдэг болсон төгрөг алтан, мөнгөн сарыг (хавирган сар) дүрсэлсэн гоё дэвүүр барин гялалзсан сайхан хувцастай олон бүжигчид бүжиглэж байхад сийлбэртэй модон тогос солонго мэт далавчаа дэлгэн хумиж байгаа нь хөдөлгөөнийг хөгжим аялгуунд чимэг оруулан бүждэг байсан байна.
Хубилай хааны ордонд ихэс дээдэс, хаад хүртэл өөрсдөө бүжиглэдэг байсан ажээ. Монголын их ёслолоор биелэгээ бүжиг бүжиглэсэн гэж Юань улсын түүхийн орчуулга бичгийн гэрчлэлийн нөхвөрт тэмдэглэсэн байдаг байна. Эдгээрээс үзэхэд ардын бүжгийн эх үүсвэр эртнээс уламжлагдан ихэс доодосгүй бүжин цэнгэцгээдэг байсан бололтой. Мөн дуулалт бүжиг, хундаганы бүжиг гэх мэтээр олон төрлийн бүжгийг бүждэг байжээ. Энэ бүхэн нь монгол төрийн бүжиг ордны бүжгийн шинжээр баяжин олон төрөл хэлбэртэй болсныг харуулж байна.
Харин Манжийн ноёрхлын үед монголын эртний бүжгийн уламжлал ихээхэн саарсан ажээ. Энэ нь Монгол төрийн бүжгийн хөгжилд сөрөг нөлөө үзүүлсэн хэдий боловч XIX, XX зууны эхэн үед Монголын зарим хаан ноёдын орд, өргөөнд бүжиг наадуулсаар ирсэн нь тэр үеийнхээ бүжгийн охь сорыг ямар нэг хэмжээгээр хадгалан үлдсэн байдаг. 1921 оны хувьсгалын дараагаар шинэ цагийн бүжгийн урлаг үүсэхийн хамт монгол бүжгийн төрөл бүрийн уламжлалыг шинэчлэн баяжуулж тайзны сонгодог урлагийн төвшинд хүргэсний бүрэлдэхүүнд төрийн буюу ордны бүжгийн хэлбэрүүд хамаарагддаг.
Жишээ нь Ардын жүжигчин, Төрийн шагналт Ц.Сэвжидийн “Хатад”, гавьяат жүжигчин Г.Долгорсүрэнгийн “Хархорин”, Б.Гүрбазарын “Сажуур хэнгэрэг”, 1940-өөд онд манай улсад ажиллаж байсан зөвлөлтийн мэргэжилтэн Я.В.Романовскийн “Ёслолын бүжиг”, гавьяат жүжчигчин Д.Нанжидын “Хатагтай”, Доржпаламын “Дудар” (тэнгэрийн хүүхдийн бүжиг), мөн “Мандухай цэцэн хатан” киноны ордны бүжиг, төрийн соёрхолт, бүжиг дэглээч С.Сүхбаатарын “Нарны домог”, “Алтан ураг”, “Бөртэ чоно” зэрэг орчин цагийн тайзны урлагт түүх, домгийн сэдвээс улбаалан намуун зөөлөн, сүрлэг тэнгэрлэг, эрхэмсэг байдлаар харуулахыг эрмэлзсэн бүжиг, бүжгэн жүжгүүд болон бусад урлагийн олон салбарт хийсэн уран бүтээлүүдийг нэрлэж болно.
Эдгээр бүтээлээс харахад тухайн үеийн дээдсийн таашаалд нийцсэн, орд харшинд залагдаж байсан ихэс дээдэс, төрийн ёслолын бүжиг чухам л ийм байсан болов уу гэсэн сэтгэгдэлийг өөрийн эрхгүй төрүүлдэг.