Эршүүд, эрхэмсэг, эрх Сараагийнд зочилсон минь…

“Дэлхий сөнөнө” гэ­сэн цуурхал хүмүүсийг түгшээсэн арванхоёрду­гаар сарын 21-нд хотын гудамж хөл хөдөлгөөн ба­га­тай, Монголд шугамын автобус, дуудлагын такси­наас өөр машин байдаггүй мэт. Энэ өдөр  “Амьд­ралын тойрог” бу­лан­гийн зочноор Зууны манлай эстрадын дуучин,  Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Б.Сарантуяаг урьсан юм. Шинэ жилийн баярт зориулсан тоглол­тын урилгад дарагдаж  зав­гүй байгаа ч бидэнд, манай уншигчдад цаг гар­гасанд нь талар­хаж, бас цагаасаа хожим­дох­гүйн тулд яарав.

Тэд­нийх хотын төвд “Шинэ төгөл” хотхонд амьдардаг болохоор аж­лаасаа гараад 30 минут алхаад л Сараагийнд очив. Хонх дарахад тэ­рээр хаалгаа тайлж өгөн­гөө гэрэл зургийн аппарат руу харж “Хүүе зураг авна гэж хэлээгүй шүү дээ”  гэсээр угтав.

Биднийг зочны өрөөнд  ороход таазанд тулсан том ёолк нүдэнд тусав. Өнгө өнгийн гэрэлтүүлэг,  хам­тарч ажилладаг байгуул­лагууд, найз нөхдөөс нь  ирүүлсэн бяцхан атлаа  гоёмсог ууттай бэлэг, ча­мин бөгөөд загварлаг мэнд­чилгээнүүд дүүрэн  зүүжээ. Түүний цаад талд  цонхны наана  том ширээн дээрх ном уншихад зо­риул­сан тавиурт сурагч дэвтэр тавиастайг үзвэл дөнгөж саяхан тэнд хүүх­дүүдийнхээ хичээлийг  давтуулж байсан бололтой.

Тэрээр жижигхэн бор   ваа­ран тавагт дүүрэн үзэм таваглаж тавингаа   “Өчиг­дөр таван тоглолттой бай­сан. Өнөө орой дахиад тоглолттой. Өглөө эрт босч хүүхдүүдээ сургуульд нь хүргэж өгөхөөс ажил эх­лээд ундарна. Зав­сарт нь тоглолтын бэлтгэл хийнэ. Үдээс хойш охи­ныхоо хичээлийг давтуул­чи­хаад үсчин орохын өм­нө­хөн цаг гаргаж байгаа минь энэ. Ярилцлага авъя гэсэн хэвлэл, мэдээллийн­хэн олон байна. Зав гар­гаж чадахгүй юм” хэмээн ярилаа.

Тэрхүү үзэм таваг­ласан жижигхэн ваарыг “25 дугаар суваг”  теле­визийн нэвтрүүлэгт оролцох үеэр миний эв хавгүй хийсэн шаврыг засч сүүлд нь надад дурсга­сан  юм  хэмээн   хуучилж байна. Ийнхүү бидний яриа энгийн өрнөж “дэлхий сөнөх”-ийг  ч мартаж  орхив. Угаасаа тэдний босгоор алхахад л  ажил хэргийн яриа өрнөж,  оройн тоглолтод яарсан уур амьсгал, гэртээ бий болгосон ажлын офиссоос нь сонсогдох шинэ жи­лийн тухай шинэ дууных нь  бичлэг анхаарал татаж тэрхүү сэдвийг ор тас мартуулсан билээ. Офисс гэснээс гадаад харилцаа,  интернэтээр гэрээ байгуулах, бичиг хэргийн  ажлаа явуулахад эгчийнх нь хүү тусалж, нэг ёсондоо нарийн бичгийн даргын үүрэг гүйцэтгэдэг. Тийм болохоор гэртээ ийнхүү өрөө гаргаж тохижуулжээ.  Офиссын  өрөөний нэг буланд төр, нийгмийн нэрт зүтгэлтэн Ю.Цэдэнбалын маршалын хувцастай хөргийг шилэн жаазанд хийж байршуулжээ.  Түүний юу гэж хариу­лахыг  сонирхож  “Гоё зураг шүү” хэмээн битүү­хэн асуулт нэхэхэд “Би Ю.Цэдэнбал, Х.Чой­балсан, Д.Сүхбаатар нарыг  хүндэлдэг. Тэд бол улс эх орныхоо төлөө гавьяа байгуулсан хүмүүс. Бас Ж.Батмөнх гуай байна. Хүний байгуулсан гавьяаг    ямар ч үед мартаж болохгүй. Цаг үе өөр байлаа ч хүн үзэл бодолдоо  үнэн ч үлдэх ёстой”  гэж байна.

Түүний цаад талд  тог­лолтын хувцаснуудаас эхлээд уран бүтээлийн ажлын бүхий л хэрэгслийг эмх цэгцтэй байрлуулсан нь  түүний “Тоглолтын өрөө” юм байна. Мөн бүхий л гавьяа шагнал, зургийн цомог гээд нандин дурсамжуудыг нь  хадгалсан  бяцхан булан байх аж. “Шинэ төгөл” хотхон дахь дуучин Са­раагийн гэр иймэрхүү. Одоо харин  та биднийг хаана ч орсон, гарсан  цан­гинаж,  өөрөө ч мэ­дэлгүй даган аялж буй    “Шинэ жил ирлээ”, “Шинэ жилийн шөнө  сай­хан”  дуутай хамт тархи, зүрх хоёрт тань оршин  буй эрхэмсэг, эршүүд, эрх Сараагийн  ярилцлагыг   хүргэе.

ШИНЭ ЖИЛИЙГ СӨҮЛД УГТАНА

–Хаана ч  явсан таны дуулсан шинэ жилийн дуунууд  эгшиглэж байна.  Баярыг завгүй өнгөрүүлдэг байх. Гэхдээ гэртээ ширээ тойрч суух мөчүүдээ тооцоолсон биз. Нууц биш бол та хэдийд нь баяраа тэмдэглэдэг юм бэ?

-Завгүй байдаг  нь үнэн шүү. Тоглолтоос гадна ямар даашинз өмсөх вэ гээд бөөн ажил ундарна. Залуу байхад богино даашинз сонгодог байсан бол нас тогтоод  ирэхээр эрхэмсэг харагдах  урт даашинз өмсье  гэж боддог болчихож.  Нөгөө талаар даашинзнаас илүү  сэтгэл­зүйгээ бэлтгэх хэрэгтэй, өөрөөр хэлбэл хуучны дуунуудаа шинэчиллээ. “Шинэ жилийн шөнө сайхан” дууныхаа хөгж­мийг  шинэчилсэн. Хүмүүс “Жилдээ нэг удаа дуулаад өнгөрөхийн хооронд”  гэж ярьдаг. Гэтэл тийм  биш юм. Бидний ирээдүй, шинэ оны амжилт гээд олон зүйл түүнээс шалтгаалдаг. Сараа шинэ жилээр ямар байна шинэ онд тийм байна. Жаахан гундуу байвал гундуу байна, өөдрөг бол мөн өөдрөг байна. Ааштай байвал ааштай байна гэсэн үг. Олон жилийн турш Сараа дуулсан. Одоо ч дуулж л байна. Надтай адилхан дуулдаг  гавьяат цолтнууд олон бий, улс оронд. Гагцхүү чанарыг эрхэмлэх учиртай. Энэ олон байгууллага, хамт жил болгон өндөр үнэ ханшаар дуулуулах гэж Сарааг уриад байгаад учир бий. Тэр дуу нь үнэхээр гоё юм уу, эсвэл Сараа ажлаа сайн хийдэг юм уу. Олон жилийн турш  дуулсан ч гэлээ  тэр бичлэг моодноос гарахгүй байгаа­гаас үзэхэд  надтай хамт уран бүтээл туур­висан хүмүүс  чанартай  бүтээл хийсэн байгаа биз. Манай  Н.Баярхүү 2001 онд “Шинэ жил манайд ирлээ”  дууны оранжи­ровшикийг хийсэн.  Түү­нээс 11 жилийн дараа  саяхан шинэ найруулга хийж өгсөн. Үнэхээр чанартай сайхан бүтээл хийсэн байна. Хөгжмийн шинэ найруулгаар  дуула­хад хүмүүс их  сайхан хүлээж авч байна.

–Баяраа  хаана тэмдэглэх тухайд?

-Би шинэ жилийг дандаа Монголдоо угтдаг байсан.  Ширээгээ яаж засах тухайгаа эрт бодсон. Шинэ жилийг энэ удаа  Сөүлд угтахаар шийдсэн. Ээж, эгч нар хамт явах учраас хүүх­дүүд маань  дуртай байгаа.  Тэнд ажиллаж, амьдарч байгаа монголчуудынхаа шинэ жилийн баярт оролцоно.

–Биднийг орж ирэхийн өмнө та  охиныхоо хичээ­лийг давтуулсан гэсэн. Тэр ээж шигээ  дуулах болов уу?

-/инээв/. Дуулах дур­тай. Манай хүүх­дүүд  бүгд авъяастай. Бүгдээрээ дуулна, бүжиг­лэнэ. Сур­гуулийнхаа ур­лагийн үзлэгт их идэвхтэй  оролц­дог. Миний хоёр охин, дүүгийн охинтой хамт сургуулийнхаа балетын дугуйланд явдаг.  

–Яагаад  хүүхдүү­дийнхээ дуулах авьяасыг  хөгжүүлье гэж бодохгүй байгаа юм бэ?

– Бусад хүүхдүүд шиг ерөнхий  боловсролын сургуульд сураг. Авьяас гэдэг өөрөө товойгоод гараад ирдэг зүйл. Харин тэр үед авьяасыг нь хөгжүүлэх дугуйланд оруулъя гэж бодож байгаа.

ШИНЭ ЖИЛТЭЙ ХАМТ ШИНЭ ДУУ ЗОХИОЖ БАЙГАА

–Одоо шинэ жилийн тухай сэдэв рүүгээ эргэж оръё.  Дуу төрсөн түүх болгон сонин байдаг. Шинэ жилийн дууг дуулах болсон тухайгаа дурсахгүй юу?

-”Шинэ жил ирлээ”-г дуулахаас өмнө манай “Хөх тэнгэр” хамтлаг Монголын радиод бичлэг хийлгэж байтал  хамт­лагийн ахлагч, хөгжмийн зохиолч Энхбаяр  “Сараа  шинэ жилийн дуу хэрэгтэй шүү. Нэг дуу дуулчих” гэсэн. Тухайн үед бид албан газруудаар явж үдэшлэг зохиж, хэдэн дуу дуулж өгөөд 500 төгрөг авч түүнийгээ хуваадаг бай­лаа. Түүнийгээ  “Хаагий”  халтуур хийх гэж нэрлэнэ. Тэгээд л тийм зүйлд хэрэгтэй шүү, Сараа чи нэг дуу бичүүлчих гэсэн нь тэр. Би дуулж, манай хөгжимчид их гоё тоглож бичүүлсэн.  “Баярын мишээл”  нэвтрүүлгээр ганц нэг дуулснаас хойш тэр дуугаа бараг мартсан. Сүүлд сэргээх гэтэл хөгж­мийнх нь бичлэг  бай­даггүй. Тэгээд  Германд амьдарч байхад   манай Эрхэмбилэгийн аав   Л.Болдхуяг  бид хоёр   “Энэ сайхан дууг бичүүлье” гэж ярилцсанаар 1998 оноос хит болсон. Тэр үеэс шинэ жилийн дуу доргио, бүжгийнх байдаг гэсэн моод дэлгэрсэн. Түүний дараа хөгжмийн зохиолч Л.Балхжав, яруу найрагч Ү.Хүрэлбаатар нар хамтран дуу бүтээж надад  бэлэглэсэн.  Дуунаас гадна  клипийг нь ивээн тэтгэж  хийлгэж өгсөн. Баахан Санта Клаустай клип маань ингэж мэн­дэлсэн түүхтэй. Тухайн үед   Санта Клаус моодонд ороогүй байсан юм. Харин бид клипээрээ их  суртал­чилсан /инээв/. Түүний дараахан Л.Балхжав ах  чамд зориулаад  “Цагаан шөнө” гэдэг дуу  зохиосон,  тоглолтоо  ч тэгээд нэр­лэчихсэн гэдэг юм байна. “Би дууг нь сонсоогүй шүү дээ. Та яасан итгэлтэй байгаа юм бэ. Би дуулж чадах болов уу” гэлээ. Ингээд хөгжмийн зохиолч Пүүжээ ахын студид очиж хөгжмийг нь сонссон, надад таалагдсан. Тухайн үед солонгос олон ангит кинонууд ид гарч байсан болохоор тэр үү эгшиглэнт  хайрцаг дуугарсан романтик маягийн дуу төрсөн. С.Гантөр ах хөгжмийг нь их гоё хийсэн. Шинэ жилийн дуунууд ингэж бүтсэн. Тэгвэл  өнөөдөр “Цонх тогших цасан талст” шинэ дуу төрж байна. Залуу уран бүтээлч Золзаяа буюу  ZZ  шүлгийг нь бичиж, Ардын жүжигчин Н.Сувд гуайн хүү  Т.Мөнх-Оргил  Aindi  поп гэж ярьдаг шинэ поп  стилиэр зохиосон. Удахгүй клипний зураг авалтад орно.  Шинэ жилтэй уралдаж, өмнө нь гаргачихая гэж яарахгүй байна. Өөрөөр хэлбэл, шинэ жилтэй хамт шинэ дуу зохиож  байна, бид. Ер нь дуунууд ийм л түүхтэй байдаг юм даа, их төлөв.

–Хүмүүс Сараа шинэ жилээр дуулаад их мөнгө олж байгаа даа гэж ярьдаг?

-Чааваас даа, бид чинь  хоёрдугаар сард хүн амын  орлогын албан татвараа тушаана. Нөгөөтэйгүүр, бид улсаас цалин мөнгө, ямар нэгэн тэтгэмж авах биш. 100 хувь өөрсдийн санхүүжилтээр, бор зүрхээрээ зүтгэж явдаг хүмүүс шүү дээ.  Туслах, нарийн бичиг, дууны най­руулагчаа цалинжуулна.  Зүгээр нэг CD-гээ шидчихээд дуулаад байдаг хүмүүс бий. Гэтэл дуунд зориулсан хөгжим, микрофон, хөгжмийн най­руулгаа өөрчлөх, тог­лолтын хувцаснуудаа шинэчлэх гээд олон зүйл бий. Хувцасны чиглэлд “Шилмэл загвар”-ын ор­донтой хамтарч ажил­ла­даг. Мөн “Туяарах салон” байна. Тэд маань  миний дүр төрхөд анхаарч байдаг.

–Өвлийн тухай дуулаад байдаг. Таны дуртай улирал юу вэ?

-Хавар. Гэхдээ би өвлийн хүйтнийг огт ажирдаггүй. Адууныхаа  махыг  чанаад идчихнэ. Монгол хүн махаа  сайн идэх нь эрч хүчтэй  байна шүү дээ.  Энерги сайтай байж амрах үедээ хан­галттай амарчихаад байхад өвлийг ажрахгүй давна.

–Уран бүтээлийн зэ­рэгцээ ажил, амьдралын ачааг хэрхэн зохицуулж байна. Олон хүн, тэр дотроо таны фенүүд  Сараа эрч хүчтэй, эрхэмсэг атлаа эршүүд гэж ойлгодог?

-Манай ээж, эгч, ар гэрийнхэн надад байнга  тусалдаг. Зарим хүн хамаатан, садан­тайгаа хааяа уулздаг, цаг завгүй гэж ярьдаг. Би ээж, эгч, гэрийнхэнтэйгээ ойр  байдаг. Тэднийхээ ач буянаар би үзэгч түмэндээ олон удаа харагдаж, бараг л гэр бүлгүй хүн шиг дуулж хуурдаж явна. Одоо хүүхдүүд ч том болж тусад орж  дээ. Өмнө нь гэрийн үйлчлэгч, хүүхэд асрагч  шаардлагатай болдог байлаа.

2012 ОН ЭРГЭЖ БУЦСАН ЖИЛ БАЙЛАА

–Та түрүүнд шинэ жилийг хэрхэн угтахаас ирэх онд ямар байх шалтгаална гэсэн. Ирэх онд таны тайзан дээр гарсны хэдэн жилийн ой тохиох  вэ?

-За байз /бодов/. 2006-2007 онд 20 жил болж бай­сан юм байна. Тэгэхээр ирэх онд 26 дахь жил­тэйгээ золгох юм байна /инээв/. Монголчууд дандаа сайныг ерөөж байдаг амны билэгтэй ард түмэн. 2013 он сайхан жил болох байх. Энэ өвөл нэлээд хүйтэн байх болов уу, хүмүүс тэгж яриад байна. Миний санахад 1980-аад онд ийм хүйтэн байсан. Түүнээс 30 жилийн дараа гээд бодоход ер нь ингэж давтагддаг юм биш үү.  Цаг агаарын байдал ч гэсэн давтамжтай  байдаг шиг байна. Хүн бэрх­шээлийг туулах  чадвартай байдаг хойно монголчууд оюун санаагаараа юуг ч давна. 

–Ингэхэд та 2012 онд болсон үйл явдлаас юуг онцлох бол?

-Санаанд үлдсэн онцлох зүйл алга.

–Тэгвэл ямар жил байв?

-Эргэж буцсан, ороо бусгаа үе шиг санагдаж байна. Тэр утгаараа эх орондоо удаан байх сонирхол алга, хэцүү байна.  Төрийн ажил төрд хамаатай, ард түмэнд огт хамаагүй шиг  ийм сэтгэгдэл надад ойлгогдож байхад ард түмэн  юу бо­дож байгаа нь ойл­гомжтой. Тэрүүхэн тэндээ хэдэн хүн төр, засгийн ажил хийж улс орны амьдралаар амьдраад л.Тэр хавьд нь бүх зүйл болоод, бусад нь хэцүү. Төрийн ордонд байдаг хэдэн хүн, бусад гэж  хоёр хуваагдсан хүмүүс монгол оронд амьдарч байна. Зарим хүн  тэгж бодохгүй байж магадгүй.  Надад ингэж  ойлгогдож байна. Харамсалтай нь  ийм байгаад би тусалж чадахгүй болохоор яалтай билээ. 

 –Танайх руу ирж явахдаа бодож байлаа. Хотын төвд амьдардаг, нийслэлийн иргэний хувьд сүүлийн үеийн өөрчлөл­түүдийн тухайд ямар бодолтой байна?

-Машины дугаараар явуулж замын түгжрэлийг багасгасан гээд олон өөрчлөлтийг сайнаар хүлээж авч байна. Гэхдээ асуудал зөндөө байна. Замын түгжрэлийн тухайд  ямар ч том хотод байдаг  асуудал шүү дээ. Анх­наасаа том машинуудтай болно гэж  хотоо төлөв­лөөгүй байх. Өнөөдөр нэг­дүгээр сургуулийг харахад 1923 онд байгуулагдсан гээд байж  байна. Дээр үеийн барилга хэвээр  байж байгаад хотын хуучин удирдлагууд Засаг дарга асан Г.Мөнхбаяр, менежер Ч.Бат   нарын   хийсэн, бүтээсэн зүйл их бий. Хотын төлөө тэдний хийсэн зүйлүүдийн ач гавьяа бий. Манайхан, засгийн эрх барьж буй хүмүүс  өмнөхөө үгүйс­гэдгээ болих хэрэгтэй. Шинэ дарга гарч ирлээ гэхэд өмнөх хүмүүсээс авч үлдэж, туршлагыг  нь авбал ажилд нь илүү дөхөмтэй санагдана. Ажил хийх гэж  гарч ирсэн бол тэр ажлаа урагшуулахаар зүтгэх ёстой болохоос хувийн амбиц  хөөснөөр ажил явахгүй. Зарим хүн “Босч мориндоо мордъё, эх орноо хамгаалъя, байлдах хэрэгтэй” гэж ярьж  байна шүү дээ. Тэд юу ярьж байна гэвэл, ерөөсөө болохгүй байгаад л тэр. Нөгөөтэйгүүр би гэртээ суугаад бусад нь улс орныг өөд нь татчихна гэж бодож болохгүй. Бүгд гарч ханцуй шамлаж байж болж бүтнэ. Хотын дарга юм бол тэр хүн хийг, бид хараад сууж байя гэдэг байж таарахгүй. Улсаас өгч буй цалингаас гадна сэтгэл зүрхээрээ  эх орныхоо  төлөө хийх ёстой  үүрэг даалгавар гэж бий. Бид тэр үүргээ биелүүлэх  ёстой, хийх хэрэгтэй.

АРД ТҮМНИЙХЭЭ ХАЙР ЭНЭРЭЛИЙГ ДААЖ ЯВАХЫГ ХИЧЭЭДЭГ

–Та монголчуудаа    соён гэгээрүүлэх, урлаг соёлын үрийг тарих ажилд зүтгэж яваа уран бүтээлч. Нэрний тань өмнө байнга дурьдагддаг “Зууны манлай” эстрадын эмэг­тэй дуучин гэсэн хүнд­лэлийн тухайд ямар бодолтой явдаг вэ?

-Дараагийн зуун хүр­тэл байсаар байх хосгүй хүндлэл шүү дээ. Хүнийг нь эрхлүүлж надад ийм шагнал өгсөн юм биш үү. Буруу, зөв юу ч хийсэн толгойг нь илж байдаг. Намайг эрхлүүлж байгаа, олдсон энэ боломжийг би буруугаар ашиглая гэж боддоггүй. Онц хүн болох гэж өдөр шөнөгүй  бодох хаашаа юм. Гэхдээ энэ их хайр энэрлийг  нэр хүндтэй, аятайхан дааж явахсан гэж боддог. Ард түмэндээ цаг мөнхөд  баярладаг.  Зарим хүн ард түмэн юу ч биш, хоосон цагаан цаас, түүн дээр юу ч бичиж болно гэхчлэн ярьдаг.  Гэтэл ард түмний хэлсэн үг ямагт  үнэн байдаг.

– Бидний ярилцлага энэ хүрээд өндөрлөж байна. Хамгийн гол нь манай уншигчдыг хүндэтгэж, бидний урилгыг хүлээж авч ярилцсанд баярлалаа. Шинэ оны босгонд  монголчууддаа хандаж юу хэлэх бол?

-Эзэн Чингисийн үеэс эхлэн  монголчууд  түү­хээрээ омогшиж  омог бардам амьдарч ирсэн. Байгаль дэлхий хорвоо ертөнцийн бүх хүнээс  монгол­чуудад  илүү энэ­рэнгүй хандана гэж итгэлтэй явсан он жил олон бий. Гэхдээ цаашид бид тийм  тусгай  ханд­лагад найдаж амьдарч болохгүй. Харж суухын оронд амьдрах л хэрэгтэй. Бүтээн байгуулалтад оролцох ёстой. Дор дороо, хүн болгон үүднийхээ шороог гадагш нь гаргаж хаях биш хамж аваад хогийнхоо цэг дээр аваа­чиж хаядаг болсон цагт, хүмүүс бие биедээ эелдэг хандаж эхлэх юм бол монголчуудын амьдрал өөдөлнө. Түүнээс чи цаашаа, би наашаа гэх юм бол амьдрал сайхан бо­лохгүй. Эвтэй найртай, ухаантай, хүлээцтэй, уужуу сэтгэлтэй байх чухал. Хэрэв бидний ухаан хүрэхээ байж байгаа бол эх  түүхээ уудлах хэрэгтэй. Өвөг дээдсийнхээ үгийг сонсох учиртай. Одоо­хондоо бидэнтэй хамт байгаа буурлуудынхаа үгийг сонсох ёстой. Бид түр  зуур нэг л  зуунд  амь­дарч байгаа цөөхөн хүн шүү дээ. Бид энэ ертөн­цийн зочид. Зочин гээд, дараагийн буудалд буугаад явчина гэж эрээ, цээргүй хандаж болохгүй.  Дараа­гийн хүн орж ирж энэ галт тэргэнд амьдарна шүү дээ. Хойч үе, ирээүйдээ  ямар дэлхийг, ямар газар нутаг, эх оронг үлдээх вэ гэдгээ бодох учиртай. Ганц хэрэглээд дуусах   нэг хэрэглээний  зүйл шиг “Бид идчихвэл болоо”  гэж  бодож болохгүй. 00-ийн өрөөнд тавьсан  цаасыг  хэрэглэхдээ  ганцаараа хэрэглэж байгаа юм шиг гартаа рулоноор нь ороож авах өөр, бусаддаа хүр­чихээсэй гэх өөр. Биднийг хорвоод амьдрахдаа хэ­рэглэ гэж балга ус өгсөн бол яаж хэрэглэх байсан бэ  гэж бодож үзэх хэрэгтэй. Ард түмэндээ сайхан амьдрах хэрэгтэй гэж хэлье. Ажилсаг бай. Байгаа юмандаа аривч, хямгач ханд. Хүний сэт­гэлийг гамна. Хүн хүнээ хайрлаж, сайхан амьдар. 2013 ондоо өөдрөг, байгаадаа сэтгэл хан­га­луун, ирээдүйд ихийг бүтээнэ гэж   бодож холыг харах чадвартай байж, энэрэнгүй нигүүлсэнгүй үзлээр бие биеэ хайрлаж, хууль цаазаа дээдэлж  тэгш сайхан амьдрахын  өлзийтэй ерөөлийг дэвшүүлье. Шинэ ондоо элбэг дэлбэг,  нүүр дүүрэн мишээлтэй  шинэ оноо угтаарай.