Үлээгээд өнгөрөх салхинд даашинзны минь хормой сөхөгдөхгүй
Үнсээд л одох уруулд сэтгэлийн минь жолоо алдрахгүй
Хайртай гэсэн үгэнд хаширсан зүрх минь итгэхгүй
Уучлаарай гэсэн үгэнд унтарсан итгэл минь сэргэхгүй ээ
Ангилал: Зохиол
Чингис хаан өөрт нь олон удаа тус хүргэж, нөмөр нөөлөг болж явсан эцгийн хуучин анд, алдарт ван хан Тоорилын төрсөн дүү Жаха-Хамбу ноёны гүнж Ибагийг өөртөө авч, дүү Сорхогтан хэмээх гоо үзэсгэлэнт охиныг хөвүүн Тулуйдаа хатан болгон авч өгчээ. Эзэн Чингис хааны өөрийнх нь соёрхлоор 1203 оны гахай жил Сорхогтан бэхи алтан ургийн дотор орж ирсэн цагаас насан эцэс болтлоо нэр нөлөөтэй бэр байж Чингис хаан, Өгэдэй хаадын хайр ивээлийг хүлээж, “Эш хатан” Бэхи тайху хэмээх цол өргөмжлөгдөн гэр бүл, улс орондоо мөн гадаад дэлхий дахинд ихээхэн алдар хүндтэй явсан эрхэмсэг хатан юм. Чингис хааны отгон хөвгүүн Тулуйн хатан Сорхогтан бэхи Мөнх, Хубилай, Хүлэг, Аригбөх дөрвөн хөвүүн төрүүлж өсгөсөн нь Монголын их хаадын зэрэгт хүрч хаан ширээг үе залгамжлан барьж ирсэн түүхтэй. Тулуй эзний үнэнч хань Сорхогтан бэхи түмэн олны хүндтэй бэр болж, түүх сударт “Бодисадвагийн хувилгаан бэр” хэмээн тэмдэглэгдэх хүртлээ нэр төртэй амьдарчээ.
Нэгэн эмнэлгийн мэс заслын тасагт дунд эргэм насны хоёр эмч ажилладаг байв. Тэр хот нь үйлдвэрийн газар ихтэй учир эмнэлэгт ирдэг хүмүүсийн ихэнх нь үйлдвэрийн осолд өртсөн хүмүүс байдаг байлаа. Нэг жилийн дараа эмнэлэгт маш залуухан эмч иржээ. Тэр залуу эмч ямар ч хүнд ажлыг дор нь хийчихдэг, тэгсэн хэрнээ ердөө ч гомдоллодоггүй нэгэн байв. Хуучин эмч нар нь илүү олон жил ажилласан гэдгээрээ ажлынхаа хүнд хэцүүг залуу эмчид даалгачихаад өөрсдөө хөнгөн өвчтөнтэй харьцана, эсвэл гоо сайхандаа анхаарч ирдэг эмэгтэйчүүдтэй л уулздаг байв.
Үгүй энэ чинь юу гээчийн нүгэлтэй үг хэлдэг хүүхэд гээч вэ? Хэлний бузар шүгэлчихэж. Аргагүй аргагүй, эцэг эх хоёр нь үргэлж хэрэлдээд байгаа хойно. Тэдний хэрүүлийн бузар хэлэнд нь шингэчихэж гэсээр Должин эмгэн ач хүүгийнхээ хэлийг мөнгөн хусуураар хусаж гарав. Тэгээд усаар дахин дахин зайлуулж, сайн угаа гэм! Ийм жаалхан биенд тийм том санаа тээж явна гэдэг байж болшгүй. Сайн сайхан санаа үүрээд яваа сан бол түшиж дэмжээд ч болох нь ээ. Хажууд нь явахгүй юу. Муу муухай юм агуулсан зүрх сэтгэл гэгч юуг ч бүрэлгэх аюултай. Аа базарвааний хумпад суухай. Энэ хүүхдийн хэлний бузрыг ариутгаж тусал. Бурхан багш минь хэмээн залбиран үглэнэ. Сонин хүүгийн уур бяцхан зүрхэндээ багтахгүй болтлоо сагсайна. Ёстой ална даа. Заавал ална гэж үнэнхүү хорсолтой заналтайяа нүдэнд нь хар хорын нулимс хор шиг тунарна.
ХХ зууны эхэнд Өрнийн их соёлт Парист талын монгол бүсгүй гоо үзэсгэлэн, цэцэн ухаан, цог жавхаагаа гайхуулж явсан түүх бий нь сонин. Ниржидмаа хэмээх тэрхүү бүсгүйн тухай түүхийн шарласан хуудас сөхөж олсон мэдсэнээ эвлүүлэн өгүүлсү. Нидерландын дипломатч, хятад судлаач Карл Баркман ХҮII зуунд Ижил мөрөн тийш нүүж одсон Зүүнгарын торгуудын тэргүүн ноёдын нэг Дондогдашийн хүү, оросуудын барьцаанд нийслэл Санкт-Петербургт нь очиж олон жил амьдарсан, Монгол руугаа буцаж нүүсэн ойрадын их нүүдлийг манлайлагсдын нэг Асарай тайжийн тухай “Mandate” хэмээх роман бичсэн бий. Романы эхэнд “Дотнын найз, торгуудын гүнж Ниржидмаадаа зориулав” гэсэн байх бөгөөд өмнөх үг болгож оруулсан өгүүллээ К.Баркман авгай “Ниржидмаа” хэмээжээ.
Сайн найз минь чамд
Сануулж хэлэх хэдэн үг байна
Миний тухай чиний ярьсан
Үнэн ч юм шиг худал ч юм шиг
Үлгэр ч юм шиг зохиол ч юм шиг
Учир нь мэдэгдэхгүй сонин яриаг
Дөчин насанд амьдрал эхэлдэг гэдэг
Дөрвөн арав ард хэдийн холджээ
Дахин дөчин намартай золгоно гэвэл
Дөмөгхөн туулах амьдралд цаг хугацаа байна
Намрын навчис салхинд хийсдэгийг мэднээ
Нартын амьдрал дахь зовлон жаргалыг ухаарнаа
Насны намбанд бүсгүй заяа цэлмэхийг мэдэрнээ
Намба өнгө чимж,нартад ухаарлаар гоёж чаднаа
Аягаа хөмөрч тавьдаггүй
Араг сандайлж суудаггүй
Алга хоосон ташдаггүй
Амьтан тамалж зовоодоггүй
Авдар сав онгорхой хаядаггүй
Арцны галыг үлээж унтраадаггүй
Архадын ёроол хоосолдоггүй
Аянчин гийчинг ад үздэггүй
Шүүхийн шинжээч мэргэжилтэй нэгэн залууд тохиолдсон бодит явдлаас сонирхуулан бичихээр шийдэв.
Санаатай болон санамсаргүй байдлаар амиа алдсан хүмүүсийн цогцост задлан шинжилгээ хийдэг Нямаа гэх 30 гаруй насны залуу мэргэжлээрээ 10 гаруй жил ажиллажээ. Түүний хувьд эхлээд цогцост задлан шинжилгээ хийнэ гэдэг үнэндээ хэцүү, бас амаргүй даваа байв. Айдсаа дарахын тулд дандаа 100 грамм татаад үндсэн ажилдаа ордог байсан талаар тэрбээр хуучлах дуртай нэгэн. Нэгэн удаа тэрбээр өөртөө тохиолдсон тоогүй явдлаа өгүүлсэн ч үнэндээ энэ тоогүй явдал нь өөрт ерөөл буян болж, удмыг нь залгаж, ургийг нь гагнах хүү болж иржээ. Нямаагийн аав, ээж Дархан хотод амьдардаг бөгөөд нэгэн өвөл хөгшүүлээ иргэж ирэхээр хайртай хань, охиндоо хэлэлгүй ажлаа тараад л гэртээ ч ирэлгүй чимээгүй явчихжээ. Тэрбээр ажлаа дуусгаад орой 18 цаг өнгөрөөд гарсан аж. Мөн өвөл байсан болохоор гадаа аль хэдийнэ харанхуй болжээ. Хэдий тэр ганцаараа ч гэлээ хань болгоод аваад явчих хүн байхгүй тул хөгжмөөрөө хань хийхээр шийдэж, хотоос гараад Дарханы зүг хүлгийн жолоо залав.
Хайр харууслын хэдэн мөр холбон суухдаа
Хайртай ээждээ зориулж толгой холбож үзлүү би
Харамгүй өгөх сэтгэлээс тань угжиж өсчихөөд
Харамлаж таниас үзэг цаасаа нуужээ би…